layihə işi 1. elektrik enerjisi istehsalı
Post on 29-Jan-2017
299 Views
Preview:
TRANSCRIPT
1
Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-JPCR:
ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN BOLOGNA
PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR ASERBAIDSCHAN
Vorlesungsskript: Projektarbeit 1: Projektierung von
Energieerzeugungssystemen
Für Studiengang: Master- Elektrische Energietechnik
Magistr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası üzrə
Layihə işi 1.Elektrik enerjisi istehsalı
sistemlərinin layihələndirilməsi
Dr. Ing. Guluyev Huseyngulu (AzTU)
Baku 2015
2
Inhaltsverzeichnis
1.Prinzipien der Projektierung von Kraftwerken
und der Unterstationen.............................................................................5
1.1. Ziele, Aufgaben und Stadien der Projektierung................................5
1.2. Das Systemherangehen zur Projektierung der elektroenergetischen
Anlagen und Methoden der Ingenieuraufgaben.......................................8
1.3. Auswahl der Hauptprojektentscheidungen.....................................13
2. Organisation und Methoden der Projektierung des elektrischen
Teils der Station und der Unterstation...................................................17
2.1. Organisation und Automatisierung der Projektarbeiten.................17
2.2.Ingenieuraufgaben...........................................................................22
2.3. Bildung der Varianten der technischen Entscheidungen...............23
2.4. Mathematische Versorgung und die Software...............................26
3. Hauptschemen der elektrischen Bindungen......................................29
3.1. Der Anschluß der Kraftwerke und der Unterstationen
zum Energiesystem................................................................................29
3.2. Erstellungen des Blockdiagramms und die Auswahl
der Transformatoren…………………………………………………..31
3.3. Die Auswahl der Generatoren und der
synchronen Kompensatoren…………………………………………37
3.4. Die Auswahl des Blockdiagramms der Vereinigung
Kondensation der Kraftwerke (KES)...................................................38
3.5. Die Auswahl des Blockdiagramms der Vereinigung
der thermischen elektrischen Zentren (das Heizkraftwerk)...................39
3.6. Die Auswahl des Blockdiagramms der Bindingen
der Kondensationskraftwerke .............................................................. 42
3.7. Die Auswahl des Blockdiagramms der Bindung
der Heizkraftwerke................................................................................42
3.8. Auswahl der Schemen von Schalteinrichtungen............................46
3.9. Analyse der Sicherheit bei der Auswahl des Schemas
der offenen Schalteinrichtungen............................................................47
4. Schemen der eigenen Bedürfnisse.....................................................50
3
4.1. Projektierung der Elektroanlagen für
eigene Bedürfnisse.................................................................................50
4.2. Schemen der eigenen Bedürfnisse des Kraftwerkes.......................51
5. Berechnung der Kurzschlussströme...................................................59
6. Auswahl und Berechnung der stromleitenden Teile der Apparate,
der Schienen, der Leitungen und der Kabel...........................................79
7. Auswahl von Schalt-, Mess- und strombegrenzen den Apparaten... 85
8.Berechnung und die konstruktiven Ausführungen
des Blitzschutzes....................................................................................94
9. Erdungseinrichtungen. Die konstruktive Ausführung und die
Berechnung der Erdungseinrichtungen................................................104
10. Projektierung der Systeme der Energieversorgung auf Basis
des Windgenerators und/oder der sonnigen Batterien.........................106
11. Berechnung der Selbstkosten der Energieherstellung...................114
Literatur…………………………………………………………….119
Mündəricat
4
1. Elektrik stansiya və yarımstansiyalarının
layihələndirilməsi prinsipləri.............................................................................5
1.1. Layihələndirmənin məqsədi, vəzifələri və mərhələləri..............................5
1.2. Elektroenergetika qurğularının layihələndirilməsinə
sistem yanaşma və mühəndis məsələləri üsulları..............................................8
1.3. Əsas layihə həllərinin seçilməsi................................................................13
2. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissəsinin
layihələndirilməsinin təşkili və üsulları..........................................................17
2.1. Layihə işlərinin təşkili və avtomatlaşdırılması.........................................17
2.2. Mühəndis məsələləri.................................................................................22
2.3. Texniki həll variantlarının formalaşdırılması...........................................23
2.4. Riyazi və proqram təminatı......................................................................26
3. Baş elektrik birləşmə sxemləri....................................................................29
3.1.Elektrik stansiya və yarımstansiyaların enerjisistemə qoşulması..............29
3.2. Struktur sxemin tərtibi və transformatorların seçilməsi...........................31
3.3. Generatorların və sinxron kompensatorların seçilməsi............................37
3.4. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi..................................................38
3.5. İEM-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi..........................................39
3.6. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi..................................................42
3.7. Yüksəkgərginlikli paylayıcı quruluşlardakı sxemlərin seçilməsi.............42
3.8. GGPQ-də istifadə edilən sxemlərin seçilməsi..........................................46
3.9. Açıq paylayıçı quruluşları seçərkən etibarlılığın analizi..........................47
4. Xüsusi sərfiyyat sxemləri............................................................................50
4.1. Xüsusi sərfiyyat elektrik qurğularının layihələndirilməsi........................50
4.2. Elektrik stansiyaların xüsusi sərfiyyat sxemləri.......................................51
5. Qısaqapanma cərəyanlarının hesabı............................................................59
6. Aparatların cərəyandaşıyan hissələrinin, şinlərin, məftillərin
və kabellərin seçilməsi....................................................................................79
7. Kommutasiya, ölçü və cərəyan məhdudlaşdırıcı aparatların seçilməsi.......85
8. Ildrımdan mühafizənin hesabatı və konstruktiv yerinə yetirilməsi.............94
9. Torpaqlayıcı quruluş. Torpaqlayıcı quruluşların hesabı
və konstruktiv yerinə yetirilməsi...................................................................104
10. Külək generatoru və /və ya günəş batareyası əsasında
enerji təchizatı sisteminin layihələndirilməsi................................................106
11. Elektrik enerji istehsalının dəyərinin hesabatı........................................114
ƏDƏBİYYAT ............................................................................................119
5
1. Elektrik stansiya və yarımstansiyalarının layihələndirilməsi
prinsipləri
1.1. Layihələndirmənin məqsədi, vəzifələri və mərhələləri
Elektrik enerji istehsalı sistemlərinin (elektrik stansiyası və
yarımstansiyalar) layihələndirilməsi elektrik enerjisinin istehsalı və
ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş, hələlik mövcud olmayan obyektlərin təsviri
tərtibatından ibarətdir. Qrafik və mətn formasında olan bu tərtibat, başqa
sözlə, yeni enerji avadanlığı və qurğularının yaradılması üçün sənədlər toplusu
layihənin məzmununu təşkil edir. Elektroenergetika obyektlərinin
layihələndirilməsi üç əsas mərhələdən ibarətdir:
15 - 20 il müddətinə perspektv inkişafın nəzərə alınması;
10 ilə qədər müddətə perspektiv layihələndirmə;
5 ilə qədər müddətə layihənin dəqiqləşdirilməsi.
Birinci mərhələdə reqionların və bütünlükdə ölkənin energetika
sektorunun inkişafı haqqında texniki - iqtisadi əsaslandırma tərtib edilir.
Tələbatçı yüklərin yekun gücü, istilik və su elektrik stansiyalarının, alternativ
enerji mənbələrinin gücləri hesablanır, onların yerləşdirilməsi, enerjiblokların
tərkibi və zəruri ehtiyat təyin olunur.
İkinci mərhələdə enerjisistemin perspektiv sxemi işlənir, sistemdəki
elektrik stansiyaların tərkibi və sistemdaxili elektrik veriliş xətlərinin buraxma
(güc ötürmə) qabiliyyəri təyin olunur.
Üçüncü mərhələdə ölkənin və rayonların enerji təsərrüfatının inkişaf
sxemi dəqiqləşdirilir və təshih olunur, həmçinin ikinci mərhələdə nəzərdə
tutulmuş və üçüncü mərhələdə təsdiq olunmuş obyektlərin (elektrik
stansiyaları, yarımstansiyalar, elektrik veriliş xətləri) layihələndirilməsi yerinə
yetirilir. Bu mərhələdə, həm də planlaşdırılmış həllərin texniki yerinə
yetirilmə mümkünlüyü yoxlanılır, kapital qoyuluşunun zəruri həcmi təyin
edilir və ya nəzərdə tutulan kapital qoyuluşunun yetərliliyi yoxlanılır.
Elektrik stansiya və yarımstansiyaların layihələndirilməsinin əsas
məqsədləri aşağıdakılardır:
verilmiş yük qrafikinə uyğun olaraq elektrik enerjisinin istehsalı,
ötürülməsi və paylanması;
elektrik qurğularının və bütövlükdə enerjisistemin etibarlı işinin təmin
olunması;
qurğuların inşaası üçün kapital xərclərinin azaldılması;
6
qurğuların istismarına sərf olunan illik xərclərin və zərərlərin
azaldılması.
İstənilən texniki sistemin, o cümlədən enerji istehsalı sisteminin
layihələndirilməsi məsələsinin həll alqoritmi müəyyən layihə proseduru və
əməliyyatlarından ibarətdir. Elektrik stansiyası və ya yarımstansiya kimi,
texniki sistemlər, bir qayda olaraq, elementlərdən, fraqmentlərdən və
altsistemlərdən ibarət iyerarxik struktura malikdir. Elementlər - bu sadə
əməliyyatlar vasitəsilə parametrlərinin seçilməsi həyata keçirilən sistemin
müəyyən hissələridir. Məsələn, elektrik maşınları, aparatlar, ötürücülər və s.
elektrik stansiyasının elementləridir.
Fraqment funksional əlaqəli elementlərin məcmusudur. Fraqmentin
seçilməsi müəyyən əməliyyatlardan təşkil olunan layihə proseduru vasitəsilə
həyata keçirilir. Fraqment, elementlərin parametrləri, sayı və onların
əlaqələrinin strukturu ilə xarakterizə olunur. Elektrik stansiyasının və ya
yarımstansiyasının fraqmenti kimi, məsələn, paylayıcı quruluşu qeyd etmək
olar.
Altsistem fraqmentlər çoxluğundan ibarət olan və digər altsistemlərlə
məhdud əlaqə saylarına malik olan sistemin ayrıca götürülmüş bir hissəsidir.
Elektrik stansiyalarında xüsusi sərfiyyat elektrik avadanlıqlarını, avtomatika
və idarəetmə qurğularını altsistem hesab etmək olar. Altsistemlərin
layihələndirilməsi bəzi prosedurlardan ibarətdir və onların hər biri layihə
sənədi şəklində ayrı-ayrı fraqmentlərin layihə həllini verir.
Fraqmentlərin layihə həlləri toplusu altsistemlər üçün mümkün həllər
çoxluğunu müəyyənləşdirməyə və onlardan müəyyən bir meyara görə ən
optimalını seçməyə imkan yaradır. Bütün altsistemlər üzrə seçilmiş kompleks
həllər bütün obyekt üçün mümkün həllərdən birini verir və layihənin
məzmununu təşkil edir.
Altsistem və fraqmentlər üçün optimal həllərin seçilmə meyarlarının
variasiyası yolu ilə bütün sistem üzrə mümkün variantlar çoxluğunu
formalaşdırmaq olar. Lakin elektrik stansiyası kimi, bir sistem üçün variantlar
çoxluğunun formalaşdırılması və optimal həllin seçilməsi yalnız avtomatik
layihələndirmə sistemlərinin köməyi ilə mümkündür. Müasir dövrdə fraqment
və altsistemlər üçün baxılan variantların sayı buraxılan avadanlıqların
nomenklaturası və tövsiyə olunan tipik həllər ilə məhdudlaşdırılır.
Enerji istehsalı sistemlərinin layihələndirilməsi sahənin inkişaf sxeminin,
layihənin, işçi layihənin və işçi sənədləşmələrin tərtibatından ibarətdir.
Enerjisistemin elementləri kimi, elektrik enerji istehsalı sistemlərinin
layihələrinin təşkili məsələsi həm də perspektiv və konkret layihələndirmə
7
zamanı qoyula bilər. Elektrik stansiyalarının layihələndirilməsi
ixtisaslaşdırılmış layihə təşkilatlarında yerinə yetirilir. Tipik həllər tətbiq
edildiyi hallarda sonuncu iki mərhələ birləşdirilə bilər.
Elektrik stansiyalarının layihələndirilməsi tapşırığında onun tipinin,
yerləşmə yerinə, təyinatına, ilkin parametrlərinə, yanacağın növünə və su
təchizatı mənbələrinə, iş rejimlərinə, enerjisistemin və yerli tələbatçıların yük
qrafikindəki mövqeyinə, sistemə birləşmə sxeminə və enerjisistemin sxeminə
dair məlumatlar verilir. Tapşırıqda layihələndirmənin və tikintinin
planlaşdırılan müddətləri, eyni zamanda avadanlıqların istismara daxil edilmə
növbəliliyi göstərilir.
Enerjisistemin yarımstansiyalarının və tələbatçı yarımstansiyaların
layihələndirmə tapşırığı ixtisaslaşdırılmış layihə təşkilatı tərəfindən işlənmiş
enerjisistemin perspektiv inkişaf sxemi əsasında hazırlanır.
Layihələndirmə tapşırığını, enerjisistemin inkişaf sxeminə və
planlaşdırılan tikintinin texniki - iqtisadi əsaslandırılmasına görə layihənin
sifarişçisi, məsələn, nazirlik, komitə və ya sənaye müəssisəsi tərtib edir.
Tapşırıq layihə təşkilatı və baş podratçı ilə razılaşdırılır.
Layihə, enerji istehsalı sisteminə daxil olan elektrik stansiyası və ya
yarımstansiyaların əsas layihə həllərindən ibarət olan sənədlərin toplusudur.
Layihənin tərkibinə pasport, texniki - iqtisadi əsaslandırma, smeta, texnoloji,
elektrik, hidrotexnika və tikinti hissələrinin sənədləri daxil olur.
İşçi layihə və işçi sənədləşmə tikinti - quraşdırma işlərinin aparılması
üçün hesabat ilə verilən izahedici yazıdan və işçi cizgilərdən ibarətdir. İşçi
layihədə avadanlıqların cari komplektləşdirmə və onların müəssisələrdə
hazırlanma texniki şərtləri üzrə elementlərin parametrləri dəqiqləşdirilir.
İzahedici yazıda layihələndirilən elektrik stansiyasının (yarımstansiyanın)
vacib texniki - iqtisadi göstəriciləri göstərilir: kapital qoyuluşunun ümumi
həcmi və xüsusi kapital qoyuluşu (1 kVt qoyuluş gücə düşən), şərti yanacaq
sərfinə düşən xüsusi kapital qoyuluşu (buraxılan elektrik və istilik enerji
vahidinə düşən), illik enerji hasilatı, xüsusi ehtiyaclara enerji sərfi, işçi heyətin
xüsusi sayı (ştat əmsalı), buraxılan enerjinin maya dəyəri, tikinti - quraşdırma
işlərinin həcmi, zəbt edilmiş ərazinin sahəsi, tikintinin və növbəli daxil edilmə
müddətləri, enerji istehsalı obyektlərinin təbiəti mühafizə xüsusiyyətlərinin
qiymətləndirmələri.
8
1.2. Elektroenergetika qurğularının layihələndirilməsinə
sistem yanaşma və mühəndis məsələləri üsulları
Elektroenergetika qurğularının (elektrik stansiyaları, yarımstansiyalar,
elektrik veriliş xətləri, elektrik təchizatı sistemləri) enerjisistemin, birləşmiş
enerjisistemin və vahid enerjisistemin altsistemləridir. Sonuncular aşağıdakı
müəyyən əlamətləri ilə xarakterizə olunan süni böyük sistemlər hesab edilirlər:
şərtlərin dəyişməsi zamanı funksiyasının məqsədyonlü yerinə
yetirilməsi;
qoyulan məqsədə çatmaq üçüninsan da daxil olmaqla elementlər və
altsistemlər çoxluğunun qarşılıqlı əlaqəsinin təşkili;
işi və onun nəticələrini müəyyən edən dəyişən parametrlər coxluğu;
zamandan asılı olaraq idarəetmənin məqsədinin, imkanının və
təşkilinin inkişafı;
inkişafın və fəaliyyətin idarəolunması üzrə qərarların müvəffəqliyinin
qiymətləndirilməsi üçün çoxsaylı meyarların olması.
Böyük sistemlər mürəkkən hadisələrə baxılması üçün dialektik yanaşma
formalarından biri olan sistem yanaşma tələb edir. Sistem yanaşma dedikdə
obyektin xassələrinin coxluğunu və əldə olunan informasiyanın qeyri-
müəyyənliyini nəzərə almaqla, onun tədqiqatı və layihələndirilməsinə
kompleks, çoxtərəfli baxılması başa düşülür. Sistem yanaşma layihəçinin
metafizik düşüncələrinin (doqmatik, relyavistik və eklektik həllər formasında),
həmçinin məntiqi səhvləri və emosiomnal meyllərinin aradan qaldırılması
üçün bir vasitədir. Sistem yanaşma mühəndisin və tədqiqatçının diqqətini
böyük sistemlərin mövcud xassələrinə (çoxluq və qeyri-müəyyənlik) toplayır.
Çoxluq — məlumatların bütöv həcmini təşkil edən obyektlər çoxluğunun
təmsil edilmə xassəsidir. Böyük sistemlərdə məqsədlərin, funksiyaların,
elementlərin, parametrlərin, şərtlərin, faktorların, xassələrin, vəziyyətlərin,
hadisələrin, nəticələrin, variantların, əlaqələrin, inkişaf mərhələlərinin və s.
say çoxluğu mövcuddur.
Qeyri-müəyyənlik — fikir predmetləri çoxluğu xassəsi olub, onun
əhəmiyyətli əlamətlərinin birqiymətli təyin olunmasının qeyri-
mümükünlüyünü göstərir. Qeyri-müəyyənliyin səbəbi zamana görə inkişaf
prosesinin və fikir predmetinin (sistem və onun ətrafı) dərk edilməsinin
fasiləsiz xarakterə malik olmasıdır. Obrazlı deyildikdə, bu günkü biliklər
9
dünənki günə aiddir, sabahkı şərait bü günkündən və dünənkindən
fərqlənəcək.
Böyük sistemləri xarakterizə edən yuxarıda sadalanan say çoxluqları
obyektin baxılma zamanından asılı olaraq, öz komponentlərinin tərkibi üzrə
(siyahısı), əhəmiyyətliliyi üzrə və gələcəkdə bu komponentlərin
reallaşdırılması ehtimalı üzrə qeyri-müəyyən ola bilər.
Konstruksiyaların, rejimlərin, şərtlərin, göstəricilərin və faktorların qeyri-
say çoxluqları qiymətlərinə, mümkün diapazonlarına və qiymətlərinin ehtimal
paylanmalarına görə qeyri-müəyyən ola bilər.
Konkret böyük energetika sistemlərinin və onun qurğularının
formalaşdırılmış təsviri üçün qeyd edilən çoxluqların aşağıdakı müxtəlif
formalarda qeyri-müəyyənliklərinin açılmasını tələb edir: komponentlərin bir-
bir sayılması, predmet və xassələrin nizamlanması (müqayisə,
əhəmiyyətliliyinə görə sıralama, çəkisinin müəyyən edilməsi), sitemləşdirmə
(əlamətlərin tanınması, iyerarxiya münasibətlərinin tərtibi), ölçmə, ekspert
qiymətləndirmə və hesablama. Elektroenergetika obyektlərinin
layihələndirilməsi zamanı konkret şərtlərdən asılı olaraq, qeyri-
müəyyənliklərin açılması məqsədilə aşağıdakılardan istifadə olunur:
retrospektiv məlumatların analizi;
aktiv və passiv təcrübələrin qoyulması;
səhih ilkin məlumatlar əsasında deduktiv və induktiv mühakimələr;
proseslərin riyazi və fiziki modelləşdirilməsi;
Delfi üsulu və beyin həmləsi üsulu tipində ekspert və evristik üsullar.
Enerjisistem obyektlərinin əvvəlcədən planlaşdırılan layihələndirilmələri
halında qyeri-müəyyənliklərin mütləq tam və dürüst açılmalarının mümkün
olmaması nəticəsində layihə məsələlərinin (əməliyyatlarda və prosedurlarda)
həllində istifadə olunan formal qiymətləndirmə və optimallaşdırma
modellərinə müəyyən tələblər qoyulur. Modellərdə baxılan sinif obyektlərin
praktikada qəbul edilməsi, daha doğrusu, kütləvik və ya unikallıq. Modellər
mühəndislər üçün nəzərə alınan faktorlara və qəbul edilmiş güzəştlərə nisbətdə
inandırıcı olmalıdırlar.
Qiymətləndirmə modelinin dəqiqliyi texniki həll variantlarının müqayisəsi
zamanı texniki xarakteristikaların əminliklə fərqləndirilməsi zəruriliyi ilə təyin
olunur və təcrübi, hesablama üsulları, eyni zamanda ilkin məlumatların
dəqiqliyi ilə müəyyən edilir. Qiymətləndirmə modellərində dəqiqlik ölçüsü
kimi, maksimal və orta kvadratik xətalar, yuxarı və aşağı etibarlılıq sərhədləri,
reqressiya tənlikləri üzrə kəmiyyətin maksimal və minimal qiymətləri,
optimistik və pessimistik ekspert qiymətləndirmələri tətbiq edilir.Ttexniki
10
həllərin qəbulu zamanı xətanın ehtimalı modelin dəqiqlik səviyyəsindən asılı
olur: düzgün həllin yaramama ehtimalı ilə birinci növ səhv (tədarükçünün
riski); düzgün olmayan qərarın qəbulu ehtimalı ilə ikinci növ səhv
(tələbatçının riski). Bu ehtimallar nə qədər az olarsa, həllin nəticələrinin
dürüstlüyü də o qədər yüksək olur. Qəbul edilən qərarların düzgünlüyündə
inamlılıq dərəcəsi dəqiqlikdən, əminlikdən və dürüstlükdən asılıdır.
İlkin məlumatların qeyri-müəyyənliyi şəraitlərində optimallaşdırma
modelləri hesabat şərtlərinin mümkün dəyişmələri zamanı həllərin təshihi
zəruriliyini nəzərə almalıdır. Buna uyğun olaraq, çevik varianta üstünlük
verilməlir, seçilmiş optimal həllin isə ilkin məlumatların dəyişmələri halında
dayanıqlığa yoxlanması zəruridir. Optimal modellər qeyri-müəyyənlik
zonalarının yaranığı zamanı effektiv həll meyarlarının əvəzlənməsinə
uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olmalı (variantlar fərqlənmədikdə),
çoxmeyarlı yanaşma əsasında yeni effektiv həllərin axtarışı və sintezinə imkan
verməlidir.
Layihələndirmə məsələsinin praktik həlli qurğuların texniki göstəricilərinə
olan tələblərin qeyri-müəyyənliyi ilə də əlaqədardır. Tələblər və onların
əhəmiyyətliliyi müxtəlif mərhələ və məsələlərdə eyni deyil, uyğun olaraq,
həllə məsul bütün şəxslər tərəfindən həmişə birqiymətli təyin oluna bilmir.
Layihələndirmə məsələlərinin həllinə sistem yanaşma müasir riyaziyyatın
və hesablama texnikasının nailiyyətlərinə söykənir. Bu zaman texniki
kibernetika, ehtimal nəzəriyyəsi, informasiya nəzəriyyəsi, əməliyyatların
tədqiqatı nəzəriyyəsi, böyük sistemlər nəzəriyyəsi, ekspert qiymətləndirməsi
nəzəriyyəsi, faktorlu təcrübə, əlamətlərin tanınması nəzəriyyəsi və etibarlılıq
nəzəriyyəsi modelləri istifadə olunur.
Sistem yanaşma hadisələrin təsadüfiliyini, ilkin məlumatların qeyri-
müəyyənliyini, nəticələrin və tövsiyələrin birqiymətli olmamasını, obyektlərin
giriş və çıxış xarakteristikaları arasındakı əlaqələrin qarışıqlığını, həll
variantlılığının və altsistemlərin fəaliyyətlətinin çoxluğunu nəzərə almağa
imkan verir.
Layihə sənədi formasında nəticələrin verilməsi ilə elektroenergetika
qurğularının layihələndirmə alqoritmi proseduru və əməliyyatlarının yerinə
yetirilməsi zamanı qiymətləndirmə və optimallaşdırma məsələlərinin həlli
minimum əmək sərfi halında yüksək sürətlilik tələb edir. Bu tələbat
energetikanın yüksək templə inkişafı və layihə işlərinin yerinə yetirilməsi
müddətinin sıxlığı ilə şərtlənir. Digər tərəfdən, enerjisistemin işinin
effektivliyi stansiyaların layihəsinin yerinə yetirilmə keyfiyyətindən birbaşa
asılıdır.
11
Layihələndirmənin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ixtisaslaşdırılmış layihə
təşkilatlarının yaradılmasına, elmi-tədqiqat institutlarında və ali məktəblərdə
elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin aparılmasına stimul verir. Bu
halda layihələndirmə və tədqiqat işləri sistem yanaşma əsasında kompleks
aparılır. Böyük elektrik stansiyasına mürəkkəb sistem kimi baxılır və onun
bütün altsistemlərini ilkin axtarış və xüsusi tədqiqat sıfarişlərindən başlayaraq,
texniki sənədləşmələrin verilməsinə və tikinti-quraşdırma işlərinin
kurasiyasına qədər bir təşkilat layihələndirir.
Təbii resurslardan istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar
məsələlərə baxılan hallarda yanacaq-enerji və su təsərrüfatı komplekslərinin
işlənməsi də sistem xarakterə malikdir.
Layihələrin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, bir tərəfdən, tikinti və istismar
təcrübəsini nəzərə almaqla, digər tərəfdən, yeni texniki həllərin fasiləsiz axını
ilə təmin olunur. Layihələndirmənin sürətləndirilməsi tipik, yoxlanmış layihə
həllərinin tətbiqi, hazır alqoritm və proqramların istifadəsi, normativ
sənədlərin təkmilləşdirilməsi, avtomatlaşdırılmış və avtomatik layihələndirmə
sistemlərinin yaradılması ilə şərtlənir.
Elektroenergetika obyektlərinin layihələndirmə, inşaat, quraşdırma və
istismar təcrübəsi təşkilati olataq, müxtəlif tədbirlərin köməyi ilə nəzərə
alınırlar. Bunlardan aşağıdakıları göstərmək olar:
layihə institutlarının baş mütəxəssislərinin istismar xidməti işçiləri ilə
illik məsləhətləşmələri;
elektroenergetika obyektlərinin layihələndirilməsi, tikintisi, həmçinin
istismarının ayrı-ayrı məsələlərinə həsr olunmuş elmi-texniki
müşavirələr, enerjisistem müəssisəsi işçilərinin və elmi müəssisələrin
konfransları;
verilmiş institutun layihəsi üzrə qurulmuş obyektlərin tematik və
kompleks təhqiqatı;
energetiklərin SIGRE, İSO və s. kimi, beynəlxalq təşkilatların
iclaslarında iştirakı;
axtarış mərhələsindən istismara daxil olunana qədər layihə təşkilatı
nümayəndələrinin obyekti nəzarətdə saxlaması.
Layihələndirmə, tikinti və istismar təcrübələri normativ sənədlər və
materiallar formasında, elmi-texniki ədəbiyyatlarda, dövrü nəşrlərdə və
informasiya materiallarında ümumiləşdirilir. Qaydalar, normalar, rəhbər
göstərişlər, standartlar kimi, normativ materiallar qrupu mövcuddur. Onlardan
aşağıdakıları göstərmək olar:
12
Elektrik qurğularının quruluş qaydası (EQQQ), Elektrik stansiya və
şəbəkələrinin texniki istismar qaydası (TİQ), Elektrik stansiya və
yarımstansiyaların elektrik qurğularının istismarı zamanı təhlükəsizlik
texnikası qaydası (TTQ) və s.;
İstilik elektrik stansiyaları və istilik şəbəkələrinin texnoloji
layihələndirmə normaları (TLN), hidroelektrik stansiyaların TLN-i,
atom elektrik stansiyalarının TLN-i, 35-500 kV gərginlikli alçaldıcı
yarımstansiyaların TLN-i və s.;
Qısaqapanma cərəyanlarının hesabatı, aparat və cərəyandaşıyan
hissələrin seçilməsi və yoxlanması üzrə rəhbər göstərişlər,
enerjisistemin inkişafının layihələndirilməsi üzrə normativlər və
rəhbər göstərişlər, rele mühafizəsi üzrə rəhbər göstəriş, enerjisistemin
dayanıqlığının təyin olunması üzrə metodik göstəriş və s.;
avadanlıqlara, qurğulara, terminlərə və təriflərə, şərti işarələrə olan
Dövlət standartları, məsələn, Elektrik stansiyaları və istilik şəbəkələri
istilik-mexaniki avadanlıqlarının istismarında təhlükəsizlik texnikası
qaydaları, Elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi və paylanması
zamanı üçotuna dair nümunəvi təlimat, Energetika sahəsinin əsas
terminlərinin izahlı lüğəti.Terminoloji lüğət və s.
Layihələndirmənin sürətləndirilməsi, ucuzlaşdırılması və keyfiyyətinin
yüksəldilməsi tipik layihələndirmələrin köməyi ilə (layihə fraqmentlərinin
tipik həllərinin tətbiqi) təmin olunur. Belə ki, müxtəlif stansiyaların paylayıcı
quruluşları (PQ) və idarəetmə lövhələri tipik yuvalardan hazırlana bilər.
Xüsusi sərfiyyat elektrik təchizat sistemlərini layihələndirən zaman ayrı-ayrı
qrup tələbatçıların tipik qidalanma sxemlərindən istifadə etmək olar.
Bircins elementlərin və fraqmentlərin, həmçinin oxşar və ya eyni layihə
həllərinin olması tipik layihələndirməyə zəmin yaratmışdır. Bunun üçün
elementlərin və fraqmentlərin layihələrində təkrarlanmaların vahid şəkilə
salınması lazım gəlir. Paylayıcı quruluşların, idarə lövhələrinin,
150,200,300,500 MVt gücündə bloklu İES-lərin tipik layihələri,
440,1000,1500 MVt gücündə bloklu AES-lərin vahid şəkilə salınmış layihələri
işlənmişdir.
Tipik layihələr geniş çeşidli elementlər və düyünlər halında müəyyən
ortalaşdırılmış ilkin şərtlər üçün işlənilir ki, bu da onun əsasında konkret
elektroenergetika obyektinin layihəsini kifayət qədər cəld tərtib etməyə imkan
yaradır. Lakin tipik layihədə buraxılmış çatışmazlıqlar və səhvlər onun
çoxdəfəli istifadəsi zamanı böyük zərərə səbəb ola bilər.
13
Zavod istehsalı olan avadanlıq və qurğuların istifadəsi tikinti və həm də
layihələndirmə müddətlərini xayli qısaldılır. Bu halda hazır obyektin
keyfiyyəti tikinti-quraşdırma işlərinin sənayeləşdirilməsi hesabına əhəmiyyətli
dərəcədə yaxşılaşır.
Elektrik stansiyasının tikintisi zamanı aşağıdakılar istifadə olunur və
uyğun olaraq layihəyə daxil edilir:
yüksək gərginlikli komplekt paylayıcı quruluş (KPQ), 1kV-a qədər
gərginlikli paylayıcı lövhələr və toplayıcılar, cərəyan ötürücülər, idarə,
mühafizə və avtomatika panelləri;
vahid şəkilə salınmış tikinti və memarlıq hissələri (özül blokları,
sütunlar, divar və taxtapuş panelləri);
istilik elektrik mərkəzləri üçün inşaat-texnoloji seksiyalar, komplekt
transformator yarımstansiyaları, komplekt dizel-elektrik stansiyaları
və s.
Elektroenergetika obyektlərinin layihələndirilməsi zamanı yeni texniki
həllərin axtarışı və onların əsaslandırılması layihələndiricinin yüksək
keyfiyyətli işindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur. Mənəvi köhnəlmiş
elementlərin, sxem və fraqmentlərin yeni sənaye nümunələri ilə vaxtında
əvəzlənməsi, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərindən istifadə müasir
energetikada texniki tərəqqi səviyyəsini müəyyən edən faktordur.
Yeni, perspektiv texniki həllərin axtarışı yalnız layihələndiricinin
mühəndis intuisiyasına deyil, həm də keçmiş, cari patent və texniki
ədəbiyyatlar üzrə biliklərə əsaslanır. Ayrı-ayrı ixtiraçıların və
səmərələşdiricilərin evristik yanaşmaları ayrı-ayrı fraqment, altsistem və
bütövlükdə obyektin özü üzrə mümkün həllərin kollektiv ekspert axratışı ilə
layihə təşkilatının elmi-texniki şurasının işi çərçivəsində uyğunlaşmalıdır.
1.3. Əsas layihə həllərinin seçilməsi
Elektrik stansiya və yarımstansiyalar texnoloji hissə ilə sıx funksional
əlaqəyə, tikinti hissəsi ilə konstruktiv əlaqəyə malik olur və bu müəyyən
dərəcədə bütün obyektin texniki-iqtisadi xarakteristikalarını təyin edir.
Aqreqatların tərkibinı, tikinti sahəsinə, enerjisistemə gücün ötürülmə sxeminə,
yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxeminə, su təchizatına, yanacaq
təchizatına, ətraf mühitin mühafizəsinə görə əsas layihə həllərinin seçilməsi
kompleks optimallaşdırma məsələsindən ibarətdir və bütünlükdə obyektin
layihələndirmə alqoritminin çoxdəfəli realizasiyası yolu ilə həyata keçirilir.
Elektrik stansiyasının tipinin və enerji resursların növünün seçilməsi və
14
onun gücünün ilkin qiymətləndirilməsi sahənin inkişaf sxeminin işlənməsi
mərhələsində yerinə yetirilir. İES və AES-in texnoloji hissəsinin layihəsində
aşağıdakı məsələlər həll edilir: əsas avadanlıqların seçilməsi, istilik sxeminin
layihələndirilməsi, köməkçi texnoloji avadanlıqların seçilməsi, köməkçi
təsərrüfatın layihələndirilməsi (yanacaq-nəqliyyat təsərrüfatı, texniki su
təchizatı, su hazırlığı, kül və şlak kənarlaşdırma, istilik şəbəkələri, ventilyasiya
qurğuları və s.)
SES-in texnoloji hissəsinin layihəsində aşağıdakı məsələlər həll edilir:
hidrotexnik tikili xəttinin əsaslandırılması, su axınının istifadə sxeminin
seçilməsi, SES-in qoyuluş gücünün və normal suqalxma səviyyəsi nişanının
əsaslandırılması, əsas avadanlıqların (turbunlərin və generatorların), tikililərin
(dirək, su tullayıcı, gətirici və aparıcı, şlüzlər, su qaldırıcılar və s.), seçilməsi,
SES binasının konstruksiyalaşdırılması, köməkçi hidrotexniki tikililərin və
təsərrüfatın layihələndirilməsi (texniki su təchizatı, yağ təsərrüfatı, yağbasqı
qurğuları, pnevmatik sistemlər), köməkçi hidrogüc və mexaniki avadanlıqların
seçilməsi, qovşaqların konstruksiyalaşdırılması (cəftələr, zibiltutucu qəfəslər,
qaldırıcı-nəqliyyat mexanizmləri).
KES-in struktur texnoloji sxemi yanacağın tipindən və aqreqatların
tipindən asılı olaraq seçilir. Dubl-blokların quraşdırılmasına (iki qazan - bir
turbin) yalnız aşağı sort yanacağın (slans, topf, qonur kömür) yandırılması
halında yol verilir. Digər hallarda monobloklu sxemə üstünlük verilir.
Güclü aqreqatlı İEM-də (100, 250 MVt və daha böyük) bloklu sxemlər
tətbiq edilir. Əgər sənaye istilik tələbatı üstünlük təşkil edərsə, dubl-bloklar,
istiləşdirici yüklər üstünlük təşkil edərsə isə, monobloklara yer verilir. Buxarın
aralıq qızdırılması olmayan sənaye İEM-i üçün adətən aqreqatlar arasında
buxar üzrə eninə əlaqələr nəzərdə tutulur.
AES-in struktur texnoloji sxeminin seçilməsi reaktorun tipindən, yəni
istilikdaşıyıcıdan, ləngicidən və aktiv zonanın quruluşundan asılıdır. VVER-
440, VVER-1000 seriyalı reaktorlar ikikonturlu, RBMK-1000, RBMK-1500
reaktorları birkonturlu sxemə malikdirlər. BN-350, BN-600 reaktorları üçün
üçkonturlu sxem xarakterikdir.
SES-in struktur texnoloji sxemi su axınının istifadə sxeminə, basqının
yaradılma üsuluna (məcralı, bəndli və derivasiya) uyğun olaraq seçilir. Sxemin
variantları xəttin təbii xüsusiyyətlərindən və qarışıq təsərrüfat sistemləri və
komplekslərinin əlaqəsindən asılı olaraq verilir.
Elektrik stansiya və yarımstansiyaların əsas energetik avadanlıqları birtipli
seçilir. Bu turbinlərə, buxar generatorlarına, reaktorlara, generatorlara və
15
transformatorlara aiddir. Bu zaman mənimsənilmiş və perspektiv tipli
avadanlıqlara üstünlük verilir.
İES və AES-in texnoloji hissələrinin əsas layihə həlləri istilik sxeminin
işlənməsinin gedişində qəbul olunur və su-buxar tsiklinin köməkçi
avadanlıqlarının, həmçinin yanacaq traktı və kül kənarlaşdırıcı avadanlıqların
seçilməsi ilə sona çatır.
SES, İES və AES-in hidrotexniki, hidromexaniki, yanacaq-nəqliyyat və
istilik-mexaniki hissələrinin əsas layihə həllərinin seçilməsi üzrə tövsiyələr
texnoloji layihələndirmə normalarının müvafiq bölmələrində verilir. Orada
həm də layihənin tikinti hissəsi fraqmentləri (bina, tikili, kommunikasiya,
yollar) və tikintinin təşkili həllərinin seçilməsi üzrə göstərişlər əksini tapır.
SES, İES və AES-in elektrik hissəsinin layihələndirilməsi zamanı
aşağıdakı layihə prosedurları yerinə yetirilir:
sistemə gücün ötürülməsi sxeminin təyini (sahənin inkişaf sxeminin
tərkibində);
genetarorların və sinxron kompensatorların seçilməsi;
transformatorların və avtotransformatorların seçilməsi;
baş elektrik birləşmə sxeminin seçilməsi;
XS elektrik mühərriklərinin və elektrik təchizat sxeminin seçilməsi;
elektrik aparatlarının və elektrik avadanlıqlarının quraşdırılma
üsulunun (komponovka) seçilməsi;
qısaqapanma cərəyanlarının və torpaqlayıcı quruluşların seçilməsi;
rele mühafizəsi və avtomatika qurğularının hesabı və seçilməsi;
ikinci qurğuların, nəzarət və idarəetmə sisteminin seçilməsi;
məsul mexanizmlərin elektrik təchizatının və gücün ötürülmə
etibarlılığının seçilməsi;
isəsalma və dayanmalar zamanı elektromexaniki keçild proseslərinin
hesabı;
elektrik stansiyası sxeminin elementlərində enerji itkisinin hesabı;
qısaqapanma cərəyanlarının təsiri zamanı elektrik konstruksiyalarda
yaranan mexaniki qüvvələrin hesabı.
Elektrik stansiyasının elektrik hissəsinin layihələndirilməsi üçün zəruri
olan ilkin məlumatlar layihənin texnoloji və tikinti hissələrində yer alan
avadanlıqların təsnifatlarında, işçi cizgilərində, istilik sxemində və izahedici
yazılarında verilir. Sadalanan məsələlər və fraqmentlər üzrə göstərişlər, həm
texnoloji layihələndirmə normalarında, həm də EQQQ, TİQ və rele mühafizəsi
üzrə rəhbər göstərişlərdə əks olunur.
16
Yarımstansiyaların texnoloji və elektrik hissələri onların enerjisistemdə
rolu ilə təyin edilir. Enerjisistemdə layihə olunan yarımstansiyanın iş rejimləri
və şərtlərinin müəyyən olunması məqsədilə 10 ilə perspektivi nəzərə alamaqla,
yaxın 5 ilə rayonun elektrik şəbəkəsinin inkişaf sxemi layihəsini ilkin olaraq
dəqiqləşdirmək tələb olunur. Elektrik şəbəkəsinin inkişaf sxeminin
dəqiqləşdirilmiş layihəsində aşağıdakılar təyin olunur:
yarımstansiyanın quraşdırılma yeri, onun təyinatı və rolu;
yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxemi və baş sxem üzrə tövsiyələr;
35 - 750 kV gərginlikli çıxan elektrik veriliş xətlərinin sayı, onların
təyinatı və işləmə rejimləri, ötürülən güc, yüksək gərginlik şini
vasitəsilə tranzitin olması;
bu və ya digər ilin hesabat səviyyələrində avtotransformatorlar
vasitəsilə güc axınları;
yarımstansiya şinlərində gərginliyin səviyyəsi, ayrı-ayrı dolaqların
nominal gərginlikləri və gərginliyin tənzimlənmə hədləri;
kompensasiyaedici qurğuların quraşdırılma zəruriliyi, tipləri, sayı və
qoşulma sxemləri (sinxron kompensatorlar, uzununa kompensasiya
qurğusu, şuntlayıcı reaktorlar və s.);
sistem və əks-qəza avtomatikasının həcmi: seksiyalaşdırma, avtomatik
təkrarqoşma (ATQ), tezlikdən yükaçma avtomatikası (TYA), yükün
açılmasının xüsusi avtomatikası (YAXA), asinxron rejimin avtomatik
ləğvi (ARAL) və s.;
bütün gərginliklərdə qısaqapanma gücü və cərəyanları;
neytralların torpaqlanma rejimləri, qövssöndürücü reaktorların
zəruriliyi və onların gücü;
daxili ifrat gərginliklərin gözlənilən dəfəliyi, izolyasiyanın,
komutasiya və mühafizə aparatlarının (açarlar, boşaldıcılar və s.)
koordinasiyasına qoyulan tələblər.
Qeyd olunan məlumatlar qurulacaq yarımstansiyanın tipini təyin edir.
Təyinatına görə yarımstansiyaları sistem və tələbatç yarımstansiyalara
ayırırlar. Sxemlərinə görə yarımstansiyalar üç kateqoriyaya bölünürlər: I —
sadələşdirilmiş sxemi (bir qayda olaraq, açarsız), II — keçid (az sayda xətt və
açarlı) və III — düyün (sistemin böyük güclü komutasiya qovşağı).
Yarımstansiyaların tikintisinin sənayeləşdirilməsi, tikinti-quraşdırma
işlərinin və əmək sərfinin azaldılması üçün elektrik şəbəkə sxeminin inkişafı
layihələrində daha çox komplekt transformator yarımstansiyaları (KTY) və
komplekt paylayıcı quruluşlar (KPQ) tətbiq edilir.
17
Bütün I kateqoriya və müəyyən dərəcədə II kateqoriya yarımstansiyaların
tipikləşdirilməsi və vahid şəkilə salınması əksər hallarda fərdi layihələrin
işlənməsini istisna edir. bir qayda olaraq, yüksək gərginlikli açıq paylayıcı
quruluş (APQ) monolit beton tətbiq etmədən minimum torpaq işləri ilə açıq
relyefdə yerləşdirilməlidir. I kateqoriya yarımstansiyalar zavodda hazırlanır,
komplekt olur; onların tikintisi və quraşdırılması tamamilə mexanikləşdirilib
və sadələşdirilmişdir. II kateqoriya yarımstansiyalar yığma dəmir-betondan
tikilir və blok konstruksiyaya malik olur. Bütün bunlar yarımstansiyanın həm
tikinti, həm də elektrik hissələrinin layihələndirilməsinə əmək sərfini kəskin
azaldır.
2. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissəsinin
layihələndirilməsinin təşkili və üsulları
2.1. Layihə işlərinin təşkili və avtomatlaşdırılması
Enerjisistemin, elektrik stansiya və yarımstansiyaların, elektrik veriliş
xətlərinin inkişafı üzrə layihə həllərinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması
layihələrin ardıcıl olaraq dəqiqləşdirilməsi və konkretləşdirilməsi yolu ilə
əvvəlcədən aparılır. Ölkənin və ya rayonun energetikasının inkişafı üzrə
texniki-iqtisadi məruzənin (TİM) tərtib olunma dövrünü elektrik stansiyaların
və ya yarımstansiyaların layihələndirilməsinin başlanması kimi hesab etmək
olar. Bu məruzələr 5 ildə bir dəfə tərtib olunur və onlarda 15-20 ilə perspektiv
səviyyəyə baxılır.
Layihə institutlarında 10-15 il əvvəldən enerjisistemin inkişaf sxemi
işlənilir və onun əsasında enerji obyektləri tikintisinin beş illik planları tərtib
olunur. Rayon enerjisistemlərinin inkişaf sxeminə 10 il, paylayıcı şəbəkələrin
inkişaf sxemlərinə isə 5 il əvvəlcədən baxılır. İnkişaf sxemi əsasında elektrik
stansiyalarının, elektrik veriliş xətlərinin, yarımstansiyaların, yanacaq-enerji
komplekslərinin və digər obyektlərin layihələndirilməsi və inşaat işləri üçün
titul siyahıları tərtib olunurlar. Titul siyahılarında əsas avadanlıqların
quraşdırılma müddətləri, işə daxil edilmə növbəliliyi və maliyələşmə
mənbələri göstərilir.
Layihə təşkilatları ardıcıl olaraq elektrik stansiya və yarımstansiyalarının
layihələndirilməsi ilə məşğul olurlar. Əvvəlcə TİM və inkişaf sxeminin
işlənməsi üçün istifadə olunan texniki - iqtisadi əsaslandırma (TİƏ) yerinə
yetirilir. TİƏ-də olan tapşırığa uyğun olaraq, yalnız obyektlərin əsas həlləri və
parametrləri, mümkün həll variantları və onların smeta dəyərləri təyin olunur.
18
İnkişaf sxemi və verilmiş obyektə dair titul siyahısı təsdiq olunduqdan
sonra zəruri hesablamalar, sxemlər, cizgilər, avadanlıqların təsnifatı, metak
konstruksiyaları hazırlayıcı-zavodun cizgi-tapşırıqları yerinə yetirilir və inşaat
hissəsinin işçi cizgilərinin işlənməsi üçün texniki şərtlər (TŞ) və tapşırıqlar,
unikal avadanlıqlara olan TŞ, tikililərin montaj cizgiləri, elektromontaj
sxemləri və smetalar tərtib olunur.
Bundan sonra layihələndirmə işçi cizgilər və sənədləşmələr formasında
aparılır - icraçılar üçün (tikinti, montaj və sazlama təşkilatları) layihənin
fraqmentləri detallaşdırılır.
Tələbatçı və rayon yarımstansiyaları üçün layihələndirmə işləri iki
mərhələdə yerinə yetirilə bilər (və əsasən də yerinə yetirilir). Birinci
mərhələdə TİƏ yerinə yetirilir, ikinci mərhələnin gedişində isə texniki
sənədləşmələr (pasport, avadanlıqların təsnifatı, tikinti təşkilatının layihələri,
montaj işlərinin aparılması, cizgilər və işəsalma sxemləri) tərtib olunur.
Layihələndirmə prosesi müəyyən olunmuş alqoritm üzrə yerinə yetirilir.
Müasir dövrdə avtomatlaşdırılmayan, avtomatlaşdırılmış və avtomatik
layihələndirmələr mövcuddur. Avtomatlaşdırılmayan layihələndirmələr
zamanı alqoritmin bütün əməliyyat və prosedurları insan-layihəçi tərəfindən
həyata keçirilir. Avtomatlaşdırılmış layihələndirmə zamanı layihə həlləri
böyük əmək məsrəfli prosedurların yerinə yetirilməsi üçün kompüter
texnologiyasının imkanlarından istifadə edən insan tərəfindən yaradılır.
Elm və texnikanın inkişafının müasir mərhələsi müxtəlif istehsal
sahələrinin, texniki sistemlərin, o cümlədən enerji istehsalı sistemlərinin
layihələndirilməsi zamnı avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərinin
(ALS) tətbiqini tələb edir. Təcrübə göstərir ki, müasir kompüter texnikası,
riyazi və proqram paketləri əsasında yaradılmış ALS-lər layihə obyektlərinin
səmərəli işlənməsində, keyfiyyətin və məhsuldarlığın yüksəldilməsində
həlledici rol oynayır. Çoxsaylı mərhələlərdə yerinə yetirilən layihə
əməliyyatları və proseduraları avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sisteminin
ümumi strukturunun və təminatlar arxitekturasının formalaşmasına və
qurulmasına imkan yaradır. Belə ki, texniki təklif və eskiz layihəsi
mərhələlərində tələblərə uyğun düzgün seçilən texniki təminat, obyektlərin
avtomatlaşdırılmış layihələndirilməsinin səmərəliyini, etibarlığını və
məhsuldarlığını artırmağa imkan verir.
Avtomatik layihələndirmə zamanı layihəçi ayri-ayrı fraqmentlərə və ya
bütün obyektə olan TŞ-ni kompüterə daxil edir və onun işləməsini müşahidə
etməklə alınmış həlləri təhlil edir.
19
Müasir dövrdə layihələndirmənin hər üç mərhələsi kompüterdən istifadə
etməklə həyata keçirilir və mahiyyətçə avtomatlaşdırılmış prosesdir. Elektrik
stansiya və yarımstansiyaların layihələndirilməsinin avtomatlaşdırılması
zəruriliyi elmi-texniki tərəqqi, layihə olunan obyektlərin keyfiyyətinin və
effektivliyinin yüksəldilməsi şəraitlərində texniki həllərin cəld işlənməsi
tələbləri ilə diktə olunur. Enerji istehsalı obyektlərinin layihələndirilməsi
məsələlərinin həllinə sistem yanaşma, həmçinin, avtomatlaşdırılmış
layihələndirmə sisteminin (ALS) tətbiqi olmadan (layihələndirmə prosesinin
formalaşdırılması və kompüterdə realizasiyası) mümkün deyil.
Baxılan halda formalaşdırma dedikdə layihələndirmə alqoritminin bütün
əməliyyatlarının riyazi yazılışı, həm fraqmentlərin, həm də bütün obyektin
layihə həllərinin optimallaşdırılması, bütün mərhələlərdə kompüterlərdən
istifadə, layihəçinin kompüterlə dialoqu, obyektə dair bütün məlumatların
kompüterin yaddaşında saxlanması, layihələndirmə nəticələrinin maşın
sənədləşdirilməsi nəzərdə tutulur. ALS-in tətbiqi halında layihəçinin əməyinə
qənaət olunur, layihələndirmə müddəti qısalır, səhvetmə ehtimalı azalır, həllin
optimallaşdırılması hesabına layihənin keyfiyyəti yüksəlir və mütəxəssislərin
yaradıcılıq qüvvələri prinsipial yeni, orjinal variantların axtarışına yönəldilir.
Obyektin layihələndirilməsi prosesi hər biri müəyyən layihə həlli ilə
qurtaran bəzi prosedurlardan ibarətdir: sxem, seçilmiş avadanlıqların təsnifatı,
cizgi və nəticə. Bu aralıq həll növbəti layihə prosedurunun yerinə yetirilməsi
üçün əsas hesab edilir. İki prosedurun qovşağında həllə məsul olan şəxs
tərəfindən kritik qiymətləndirmə, ilkin məlumatların təshihi və prosedurun
təkrarlanması zəruriyyəti yarana bilər.
Müasir dövrdə ALS çoxsaylı layihə təşkilatlarında işlənilir, boru
kəmərlərinin, binaların karkaslarının, torpaq bəndləri və dambaların, XS
elektrik qurğularının paylayıcı quruluşlarının və s. ALS altsistemləri
yaradılmışdır.
ALS-in informasiya bloku obyektin layihələndirilməsi üçün zəruri olan
sistemləşdirilmiş ilkin verilənlərin məcmusundan ibarətdir (şəkil 2.1). Dəyişən
hissə konkret layihə olunan obyektə dair verilənləri əks etdirir. Dəyişməyən
hissəyə kataloq verilənləri, preyskurantlar, standartlar və normativ sənədlər
massivi daxildir.
ALS-in riyazi təminatı layihələndirmə prosesinin və layihə
prosedurlarının yerinə yetirilmə alqoritmlərinin modellərindən ibarətdir.
Layihələndirmə prosesinin riyazi modelinə qurulma qrafları və layihələndirmə
alqoritmləri daxildir və layihə həllərinin çoxvariantlılığı, prosesin iyerarxik
20
strukturu, onun kompleks xarakteri, optimal həllin axtarışı zəruriliyi kimi,
prosesin spesifikalarını əks etdirməlidir.
ALS-in əsas texmiki təminat vasitəsi böyük və çox böyük inteqral sxem
texnologiyaları ilə yaradılan dördüncü nəsil kompüterlərdir. Bunlar arasında
mikro- və mini-kompüterlər xüsusi yer tutur. Mikro-kompüterlərin ən geniş
yayılan növü isə dördüncü nəsil kompüterlərin ayrıca bir sinfi hesab olunan
fərdi kompüterlərdir. Fərdi kompüterlərin istehsalı ilə əsasən iki kompaniya:
İBM və Apple məşğul olur. Bu firmaların kompüterlərində əməliyyat
sistemləri köklü sürətdə birbirlərindən fərqlənir. Apple firmasının istehsal
etdiyi fərdi kompüterlərdən əsasən ABŞ-ın daxili bazarında geniş istifadə
olunur. 26 İBM firmasının istehsal etdiyi fərdi kompüterlərdən isə ən çox
Afrika və Asiya qitəsinin ölkələrində istifadə olunur.
İBM PC tipli fərdi kompüterlərdə Microsoft firmasının istehsalı olan MS
– DOS, Windows 98x, Windows XP, Windows – 07 və s. əməliyyat
sistemlərindən istifadə olunur. Məhz bu tip kompüterlər elektroenergeika
obyektlərinin layihələndirilməsi prosedurlarının yerinə yetirilməsində geniş
tətbiq olunur.
Layihə prosedurlarının riyazi təminatı tətbiqi və və idarəedici proqram
paketləri ilə reallaşdırılır.
Yüksək səviyyəli avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərinin
qurulması istiqamətində riyazi, qrafiki proqram vasitələrinin mürəkkəb texniki
sistemləri (müəssisələr, sənaye robotları) qısa müddətdə və səmərəli
layihələndirmək məqsədi ilə 3Dmax, AutoCAD (qrafiki ALS), Mathcad
(riyazi ALS) kimi proqram paketləri işlənmişdir
Layihə işləri bazarı israrla yeni texnlogiyalara keçməyi tələb edir.
Sifarişçilər nəinki layihənin dəyərinə diqqət yetirirlər, həm də təşkilatın
texniki təminatını, onun qısa müddətdə keyfiyyətli layihə həlləri vermə
qabiliyyətini nəzərə alırlar. Təqdim olunan sənədləşmələr cizgi-kağız
komplektlərindən başqa, həm də onların elektron versiyalarından, bəzən də
layihə olunan obyektin informasiya modelindən ibarət olmalıdır. Müasir
dövrün sərt rəqabətliliyi şəraiti layihə təşkilatlarını layihələndirmə prosesini
avtomatlaşdıran texniki təminatı təkmilləşdirməyə, müasir kompüter
texnikasının, proqram təminatlarının (CAD/CAM/CAE/PLM-sistemlər)
alınmasını məcbur edir.
21
Sənədləşmə qurğusu
Avtomatlaşdırılmış iş yeri
Kompüter
Tətbiqi və idarəedici proqram paketləri
Riyazi təminat
İnformasiya bloku
Dəyişən hissə Dəyişməyən hissə
İlkin informasiya
Çıxış informasiya
Şəkil 2.1. ALS-in struktur sxemi
22
2.2. Mühəndis məsələləri
Mürəkkəb texnoloji sistem aşkar ifadə olunan iyerarxik struktura malikdir.
Belə ki, elektrik stansiyası sistem kimi texnoloji, elektrotexniki, tikinti,
hidrotxniki, nəqliyyat və s. altsistemlərindən ibatərdir. Eyni zamanda
stansiyanın özü daha yüksək səviyyə böyük sistemin (enerjisistem) tərkib
hissəsinə daxildir. İyerarxik struktur hər bir altsistem üçün də xarakterikdir.
Bu, mürəkkəb sistemin (altsistemin) layihələndirmə prosesini bəzi zəif asılı
və ya hətta asılı olmayan alsistem, fraqment və s. layihələndirmə məsələlərinə
dekompozisiya etmək (ayırmaq) imkanı yaradır. Dekompozisiya imkanı
layihə olunan obyektin (elektrik stansiyası və ya yarımstansiya)
optimallaşdırma məsələsini əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirməyə imkan verir.
Stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin layihələndirmə
alqoritmi müəyyən ardıcıl yerinə yetirilən "generasiya" məsələsi və obyektin
fraqmentlərinin variantlarının, texniki və iqtisadi xarakteristikalarının,
qurulmasından ibarət prosedur və əməliyyatlardan ibarətdir. Layihələndirmə
prosesinin avtomatlaşdırma dərəcəsindən asılı olmayaraq, bu mühəndis
məsələlərinə baxaq. Bu zaman yalnız ilkin məlumatların və onun mənbələrinin
məzmununa, məsələnin həll üsulu və formasına, həmçinin həll nəticələrinin
təqdimatı və təyinatına diqqət verilir.
Şəkil 2.2-də stansiyanın elektrik hissəsinin layihələndirilməsi alqoritminin
ardıcıl yerinə yetirilməsi zamanı istifadə olunan informasiya axınları təsvir
olunmuşdur. Nömrələr yazılmış böyük çevrələrdə alqoritmin ayri-ayri
mühəndis məsələləri işarə olunmuşdur. Hər bir məsələnin giriş məlumatı
xarici informasiyadan ibarət ola bilər: elektroenergetika sisteminə dair
informasiya - M; texnoloji hissənin xarakteristikası məsələsi ilə əlaqəli
informasiya - T; kataloq və sorğu kitablarında olan avadanlıqlar və materiallar
haqqında informasiya - K; normativ sənədlərdə verilən informasiyalar - N.
Alqoritmin reallaşdırılmasının gedişində alınmış daxili informasiya məsələdən
məsələyə, şəkildə oxlarla göstərildiyi kimi, ötürülür və çapa çıxarılır. Kontur
oxlarla aşağıdakı işarələmələr təsvir olunmuşdur: C-avadanlığın təsnifatı,
markası və ya tipi; X - texniki xarakteristikalar; C - cizgilər və sxemlər; İ -
iqtisadi xarakteristikalar (xərclər, maya dəyəri, əmək sərfi, zərərlər və s.).
Şəkildə göstərilən məsələlər aşağıdakılardır:
1) Baş elektrik birləşmə sxemi variantlarının seçilməsi;
2) Turbo- və hidroaqreqatlar üçün generatorların seçilməsi;
3) Baş sxem üçün transformator və avtotransformatorların seçilməsi;
4) Etibarlılıq göstəricilərinin hesablanması;
23
5) XS maşın və mexanizmləri üçün elektrik mühərriklərinin seçilməsi;
6) XS elektrik təchizat sxemi variantlarının seçilməsi;
7) XS transformatorlarının seçilməsi;
8) Dəyişən cərəyan səyyar qida mənbəyinin seçilməsi;
9) Sabit cərəyan qurğularının hesabı və seçilməsi;
10) XS tələbatçılarının elektrik təchizatının etibarlılığının hesabı;
11) Qısaqapanma cərəyanlarının hesabı;
12) Yüksək gərginlikli elektrik aparatlarının seçilməsi;
13) Şin, məftil və kabellərin seçilməsi
14) Əsas elektrik avadanlıqlarının rele mühafizəsi və əks-qəza
avtonmatikası qurğularının seçilməsi;
15) XS sisteminin alçaq gərginlikli komutasiya aparatlarının, rele
mühafizəsi və avtomatika qurğularının seçilməsi;
16) Aqreqat və elektrik qurğularının ikinci avadanlıqlarının, idarə, nəzarət
və siqnalizasiya quruluşlarının seçilməsi;
17) Maşın zalında və digər sexlərdə elektrik avadanlıqlarının
yerləşdirilməsi və qurulması;
18) PQ elektrik avadanlıqlarının yığılması.
19) Mühafizə torpaqlanmasının hesabı və təhlükəsizlik vasitələrinin
seçilməsi;
20) Bina, tikili və stansiya ərazisinin elektrik işıqlanmasının
layihələndirilməsi.
21) Yarımstansiyanın layəhinə aşağıdakılar daxildir: yarımstansiyanın
pasportu; yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxemi; elektrik yüklərinin
hesabı; baş sxem və XS sxemi; qısaqapanma cərəyanlarının hesabı,
elektrik aparatları və cərəyandaşıyan hissələrin təsnifatı; istismarın və
idarəetmənin təşkili layihəsi; rele mühafizəsi və avtomatika sxemi; PQ
cizgiləri; hava xənni zonaları; ifrat gərginlikdən mühafizə sxemi;
ildırımdan mühafizə və torpaqlanma sxemi; elektrik işıqlanması sxemi.
2.3. Texniki həll variantlarının formalaşdırılması
Layihə olunan obyektin mümkün variantlar çoxluğunu təyin edən layihə
proseduru və əməliyyatlarının məcmusu qraf vasitəsilə göstərilə bilər. Qraf
düz ağac formasına malikdir (şəkil 2.3). Ağacın kökü layihələndirmə
prosesinin başlanğıc vəziyyətinə, düyünlər - aralıq vəziyyətinə, ağacın hər bir
layı layihə proseduruna cavab verir. Ağacın laylarda yerləşən budaqları
variantlar çoxluğunu müəyyən edir.
24
K
N
N
N K
T
K N
N K
N K N K
N K N K
N K
N
K N
K
Т
Т
N Т
K
K
K
Т
K N Т
M
1
2
3
6
5
7 8
4
CСХİ
CС
ХСİ
Хİ
ХСİ
CСХİ
CСХİ
ХСİ
Хİ
CС
CСХİ
СХİ
CСХİ
Т
CСХİ
Х
СХİ
СХİЭ
CСХİ
CСХİ
CСХİ
CСХİ
CСХİ
K N
CСХİ
N
11
21
21
10
21
14
16
17
12
20
19
21
15
13
9 18
Şəkil 2.2. Stansiyanın elektrik hissəsinin layihələndirilməsi
məsələsinin həlli zamanı informasiya axınları
25
Layihə həllinin son bir variantını almaq üçün kökdən müvafiq yarpağa
qədər yol keçmək lazımdır. Bu yolda qrafın düyünlərinə obyektin
fraqmentinin variantları, qövslərə isə bir fraqmentdən layihələndirmə
alqorutminin layihə proseduruna müvafiq olan digər fraqmentə keçid
uyğundur. Hər bir layda fraqmentlərin struktur sxemləri, daxili və xarici
parametrləri təyin olunur. Əgər layda yalnız nmlk ,,, buraxılabilən həlləri
qalarsa, onda altsistemlərin bütün variantlarının mümkün sayı nmlk hasilinə bərabər olacaq.
Hər bir prosedurda (qrafın hər bir layında) mümkün həll variantlarının
formalaşdırılması layihəçi tərəfindən həyata keçilrilir. Lakin variantların
"generasiyası"nın gedişi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər.
Əvvəlcə verilmiş fraqmentin əvvəlki və ya tipik həllindən istifadəyə
dair təklifə baxılır. Bu təklif bir və ya bir neçə variant formasında normativ
Aralıq vəziyyət m 1
n 1
Ağacın yarpaqları Layihələndirmənin sonu
IV lay
Düyünlər
Düyünlər
III lay
1 l
Aralıq vəziyyət
1
II lay
Düyünlər
k
Aralıq vəziyyət
I lay
Layihələndirmənin
başlanğıcı Ağacın kökü
Şəkil 2.3. Texniki həll veriantları çoxluğunun formalaşdırılması
26
sənədlərə uyğun olaraq tənqidi analizə cəlb edilir. Sonra digər layihə
təşkilatının materiallarından istifadə imkanına baxılır və xüsusi təkliflərin
konkurent qabiliyyəti yoxlanılır.
Eyni zamanda patent-ədəbiyyat axtarışı gedişində xarici layihə və
analoqlarından, həmçinin həmin ölkənin qeyri-tipik, opjinal həllərindən
istifadə mümükünlüyü aydınlaşdırılır.
Həllə mümkün yanaşmaların müqayisəsi, kombinator imkanlardan
istifadə həllin mümükün kombinasiyalar çoxluğunu formalaşdırmağa imkan
yaradır. Bu kombinasiyalarda parametrlərin mümkün variasiyalarına baxılması
tam həll variantları çoxluğunun qurulması üçün əsas yaradır. TŞ-yə uyğun
olaraq, həmçinin texniki və iqtisadi məhdudiyyətləri nəzərə alamaqla, yol
verilməyən həlləri kənarlaşdırmaqla, bu çoxluğun elementlərinin seçilməsi
müəyyən buraxılabilən həllər çoxluğunu verir.
İstisna deyil ki, variantların seçilməsinin gedişində layihəçi tamamilə
evristik əsasda müəyyən kompromis və ya hətta orijinal həll də tapa bilər.
Lakin diskret həllər çoxluğunda və variasiya olunan parametrlər çoxluğunda
optimal həllin dəqiq və əminliklə seçilməsi üçün optimal həll nəzəriyyəsinin
üsul və modellərindən, riyazi proqramlaşdırma nəzəriyyəsindən, ekspert
qiymətləndirməsi üsullarından və s. istifadə etmək zəruridir.
Qrafın hər bir layında obyektin fraqmentlərinin daxili və xarici
parametrləri təyin olunur. Variantın struktur sxemi ilə birlikdə daxili
parametrlər fraqmentin realizasiya üsullarının tam yazılışı tərtib edilir və digər
laylarda ilkin verilənlər kimi istifadə edilir. Variantın xarici parametrləri
texniki və iqtisadi meyarlar üzrə variantların müqayisəsi üçün lazımdır və
gətirilmiş xərclər və ya səmərəlilik göstəricisi şəklində məqsəd funksiyasını
qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Variantın daxili və xarici parametrləri
yol verilməyən variantların verilmiş və ya normativ parametrlərlə müqayisə
yolu ilə kənarlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulur.
Avtomatlaşdırılmış layihələndirmədə qraf kompüterin yaddaşında
prosedurlar toplusu kimi - əsas, yol verilməyən variantların siyahısı kimi isə -
əlavə cədvəlləri şəklində saxlanılır.
2.4. Riyazi və proqram təminatı
Müasir dövrdə elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin
avtomatlaşdırılmış layihələndirməsinin riyazi və proqram təminatı yaxşı
işlənmiş və hazırda bu istiqamətdə işlənmələr davam etdirilir.
Layihələndirmənin ayrı-ayrı prosedurlarının yerinə yetirililməsinin riyazi
27
modelləri və alqoritmləri bir çox layihə institutları tərəfindən geniş tətbiq
edilir. Elektrik hissənin elementlərinin seçilməsi, struktur və elektrik birləşmə
sxemlərinin seçilməsi, qısaqapanma cərəyanlarının hesabat riyazi modelləri və
proqramları, XS sistemlərində keçid proseslərinin hesabat modelləri, şin və
naqillərin qızmaya və elektrodinamik dayanıqlığa görə seçilməsi, elektrik
birləşmə sxemlərinin etibarlılığının hesablanması, PQ üçün elektrik birləşmə
sxeminin sintezi və s. kimi alqoritmlər müvəffəqiyyətlə layihələndirmə
prosesində tətbiq edilir.
Elektrik sxemi elementlərinin seçilməsinin layihə proseduru aşağıdakı
əməliyyatları özündə əks etdirir:
uzunmüddətli və qısamüddətli rejimlər üçün hesabat şərtlərinin təyini;
gərginlik, cərəyan, güclər və s. elektrik kəmiyyətlərinin hesabı;
tipik ölçülü elementlərin veilənləri bazasından hesabi kəmiyyətlərə
nisbətdə bərabərliklər və ya bərabərsizliklər şəklində məhdudiyyətlərə
cavab verən nominal parametrlərə malik elementlərin seçilməsi.
Əgər element bir deyil, bir neçə şərtə əsasən seçilirsə, onların içərisindən
biri və ya iki ən vacibi seçilir. Belə ki, məsələn, yüksək gərginlikli açarların
seçilməsi zamanı açma qabiliyyəti ən əhəmiyyətli şərtdir. Bu şərtə əsasən
hesabi qiymət kataloqda olan müvafiq tipikölçülü elementin bəzi
parametrlərinin nominal qiymətləri müqayisə edilirlər. Bazada olan elementlər
içərisində hesabi şərti təmin edən ən az (ən böyük) tipikölçülü element seçilir.
Sonra seçilmiş tipikölçülü element digər şərtlərə yoxlanılır. hər hansı bir şərtin
ödənilmədiyi halında həmin şərti ödəyən parametrli digər tipikölçülü element
seçilir. Bu yeni tipik ölçülü element birinci ən vacibi də daxil olmaqla, bütün
şərtlərə yoxlanılır.
Baş elektrik birləşmə sxeminin seçilmə proseduru qraflar nəzəriyyəsinin
köməyi ilə formalaşdırılır. Lakin tipik həllərin və normativ göstərişlərin
istifadə olunması təcrübəli layihəçiyə stansiyanın tipindən, blokların gücündən
və PQ-nin gərginlik sinifindən asılı olaraq, PQ-nin yerinə yetirilmə prinsipinə
görə (bir sistem şinli, iki sistem şinli və ya iki və dolayı sistem şinli,
çoxbucaqlı, 3/2 sxemi, 4/3 sxemi və s.) baş sxemi sintez etməyə imkan verir.
Bu baş sxemin müxtəlif variantları birləşmənin sxemin düyününə qoşulması,
PQ və düyünlər arasında əlaqələrin ehtiyatlılıq dərəcələrinin variasiyaları
zamanı formalaşdırılır. Sxem v ariantlarını seçmək üçün onların etibarlılığının,
kapital qoyuluşunun, istismar xərclərinin, enerji itkisinin və ziyanların
hesablanması tələb olunur.
Elektrik stansiyası və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin texniki və
iqtisadi göstəricilərin qiymətləndirilməsi prosedurları elektrik dövrələri (xətti
28
və qeyri-xətti), elektromaqnit keçid prosesləri, elektromexaniki keçid
prosesləri, istilikötürmə, möhkəmlik, etibarlılıq, ekspert qiymətləndirmə,
faktorlu təcrübə nəzəriyyələrinin riyazi modellərindən istifadə etməklə
reallaşdırılır. Tətbiq olunan hər bir riyazi model dəqiqlik, əminlik və dürüstlük
tələblərinə cavab verməlidir.
Layihələndirmə zamanı obyektin, altsistemin və fraqmentlərin strukturu
və daxili parametrləri qrafa uyğun olaraq seçilir və bununla mümkün layihə
həlləri çoxluğu müəyyən edilir. Optimal həllin axtarışı buraxıla bilən həllər
çoxluğunda həyata keçirilir.
Layihə olunan obyektin parametrləri dəyişəndir. İdarəolunan daxili
parametrlər (optimumu axtaran zaman variasiya olunan) lxxX ,...,1 ,
idarəolunmayan dəyişənlər (xarici şərtlərə görə verilən) mzzZ ,...,1 ilə
işarə olunur və son nəticədə obyektin xarici parametrləri (və ya çıxış
göstəriciləri) nyyY ,...,1 təyin olunurlar.
Altsistem, fraqmentlər və obyekt üzrə layihə həllinin səmərəliliyinin və
ya keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi ZX , in funksiyası olan xarici
parametrlər üzrə aparılır. optimallıq meyarı kimi, xarici parametrlərin
müəyyən məqsəd funksuyasının adi ekstremumu qəbul edilir:
extremZXFYF ),()(
Gətirilmiş xərclərin qiymətləndirilməsi şəklində məqsəd funksiyası C
minimumluq meyarına ( minC ), kompleks səmərəlilik göstəricisi E
şəklində isə, maksimumluq meyarına ( maxE ) gətirilir.
Optimallaşdırma məsələsi daxili parametrlərin elə qiymətlərinin təyin
olunmasından ibarətdir ki, ),...,( 1 lxxR məhdudiyyətlər sistemində ödənilsin
və məqsəd funksiyasının qiyməti minimuma (maksimuma) çevrilsin.
Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin
layihələndirlməsi məsələlərində məqsəd funksiyasının qiyməti bəzən qeyri-
analitik yol ilə alınır, dəyişənlər isə həm tamqiymətli, həm də fasiləsiz
xarakter daşıyır və ona görə də optimumun axtarılması üçün daha müasir
üsulların tətbiqi zəruri olur.
Avtomatlaşdırılmış layihələndirmə zamanı qraf ilə verilən sonlu variantlar
çoxluğunda optimal həllin axtarılması kompüterin köməkliyi ilə yerinə
yetirilir.
29
3. Baş elektrik birləşmə sxemləri
3.1. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların enerjisistemə qoşulması
Enerjisistemin inkişafını müəyyən edən böyük güclü elektrik
stansiyasının (KES və AES) qoşulma sxeminin seçilməsi inkişaf sxemi
layihəsində verilir. Nisbətən kiçik güclü elektrik stansiyaları üçün (əsasən İES
və SES) enerjisistemə qoşulma sxeminin seçiulməsi layihələndirmə
tapşırığının işlənmə mərhələsində həyata keçirilir. Stansiya və ya
yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxeminin layihələndirilməsi gərginliyin
seçilməsi, hər bir gərginlik pilləsində elektrik veriliş xətlərinin sayının,
istiqamətinin və buraxma qabiliyyətinin müəyyən edilməsi, PQ-lər arasında
generasiya güclərinin ilkin paylanması, stansiyanın PQ-nin paylayıcı və sistem
əmələgətirici şəbəkələrlə əlaqəsinin təyin edilməsi məsələlərini özündə əks
etdirir.
Cədvəl 3.1-də müxtəlif sinif gərginlikli elektrik veriliş xətlərinin ötürülən
güc hədləri və uzunluqları verilmişdir.
Cədvəl 3.1
EVX-nin bir dövrəsi ilə ötürülə bilən ən böyük güc
və xəttin uzunluğu
Unom, kV Pmax, MVt Lmax, km
110 25
50
150
50
220 110
200
250
150
330 300
400
300
200
500 700
900
1200
600
750 1800
2200
1500
800
1150 4000
6000
2000
1200
Böyük güclü elektrik stansiyaları enerjinin böyük hissəsini enerjisistemin
sisteməmələgətirici şəbəkələrinə ötürür. Enerjinin müəyyən hissəsi isə,
paylayıcı şəbəkələr vasitəsilə yerli rayon yüklərini qidalandırmaq üçün verilə
bilər. İstilik-elektrik mərkəzləri enerjinin əsas hissəsini müəssisə və rayonun
30
paylayıcı şəbəkələrinə ötürə bilərlər. Elektrik stansiyasından (İES-dən) gücün
ötürülməsi bir, iki, üç və hətta dörd sinif yüksək gəgrinliklə həyata keçirilə
bilər.
6-10kV gərginlik şəhər, kənd və sənaye müəssisələrinin paylayıcı
elektrik şəbəkələrində istifadə olunur. İqtisadi cəhətdən əlverişli gərginlik
10kV hesab edilir. 6kV gərginlik pilləsi yüksək gərginlikli mühərriklərin
üstünlük təşkil etdiyi sənaye müəssisələrində özünü doğruldur. 35, 110, 150
kV gərginlik pillələri enerjisistemin paylayıcı şəbəkələrində, 35kV gərginlik
həm də əsasən kənd yerlərində tətbiq edilir. 220, 330, 500 kV gərginliklər orta
və böyük güclü elektrik stansiyalarından çıxan xətlərdə və enerjisistemin əsas
sisteməmələgətirici şəbəkələrində istifadə olunur. 500, 750, 1150 kV gərginlik
sinifləri sistemlərarası əlaqə xətlərində və ifrat böyük güclü stansiyalardan
çıxan (KES, SES, AES) uzaq elektrik veriliş xətlərində tətbiq edilir.
Elektrik veriliş xəttinin sayının və buraxma qabiliyyətinin seçilməsi
zamanı enerjisistemin və tələbatçıların elektrik təchizatı sistemlərinin
etibarlılığı tələblərini nəzərə almaq lazımdır. Stansiyadan çıxan bütün xətlərin
işi zamanı və həmçinin xətlərdən hər hansı birinin açılması halında nəzərdə
tutulan generasiya gücünün, normal dayanıqlıq ehtiyatı və tələbatçıların
sıxaclarında lazımı keyfiyyət göstəricili enerji təmin olunmaqla, ötürülməsi
həyata keçirilməlidir. İki xətt eyni zamanda açıldıqda (qəza və ya planlı)
enerjiblokların dayanmaması şərti ilə, verilən gücün məhdudiyyətinə yol
verilir.
Stansiyanın (yarımstansiyanın) sistemə qoşulma sxeminin seçilməsi
nəticəsində və enerjisistemin işlənmiş inkişaf sxemi əsasında baş elektrik
birləşmə sxeminin layihələndirilməsi üçün tapşırıqlar formalaşdırılır. Bu
aşağıdakı ilkin verilənləri özündə əks etdirir:
gücün ötürülmə gərginliyi (və ya sistemlə əlaqə), hər bir gərginlik
pilləsində yük qrafikinin xarakteristikaları;
elektrik şəbəkələrinin sxemləri, hər gərginlik pilləsində çıxan
(qidalandırıcı) xətlərin sayı və uzunluqları;
xəttin buraxma qabiliyyətini nəzərə almaqla, dinamik dayanıqlıq
enerjisistemin malik olduğu aktiv güc ehtiyatı şərtləri üzrə yol
verilən itkilər;
generator gərginliyində tələbatçıların kateqoriyaları;
sistemə qoşulma nöqtələrində qısaqapanma cərəyanlarının hesabat
qiymətləri.
Bəzi hallarda etibarlılıq göstəricilərini hesablayarkən, əlavə olaraq,
tələbatçıların elektrik təchizatındakı fasilələr, elektrik enerji buraxılmaması və
31
stansiyanın hasilat enerjisinin azalması zamanı dəyən ziyanın
qiymətləndirilməsi tələb oluna bilər.
3.2. Struktur sxemin tərtibi və transformatorların seçilməsi
Stansiyanın elektrik hissəsinin struktur sxemi generatorların müxtəlif
gərginlikli PQ-lər arasında paylanmasını müəyyən edir, PQ-lər arasında
elektromaqnit əlaqələr (transformator və ya avtotransformator) və generator-
transformator bloklarının tərkibi təyin olunur. Struktur sxemin seçilməsi
texniki-iqtisadi meyarlar üzrə mümkün variantların müqayisəsinə əsaslanır,
yalnız sadə hallarda (iki gərginlikli yarımstansiya, iki aqreqatlı SES və s.)
struktur sxemin tərtibi birqiymətli, daha çox tipik həllə gətirilir. Şəkil 3.1-də
belə struktur birləşmə sxemlərinin bəzi variantları verilir.
Elektrik stansiyalarının əsas avadanlıqları dedikdə, generatorlar,
yüksəldici transformatorlar, əlaqə avtotransformatorları, (İEM-də isə generator
gərginlikli paylayıcı quruluşlar (GGPQ) - yüksəkgərginlikli paylayıcı
quruluşlar (YGPQ) arasında əlaqə transformatorları) və xüsusi sərfiyyat
transformatorları nəzərdə tutulur.
Texniki normaların tələblərinə görə generatorun dövrəsində yüksəldici
transformatorun gücü generatorun nominal gücü əsasında təyin edilir. Lakin
bu halda blok aqreqatın xüsusi sərfiyyatı üçün tələb olunan güc, generatorun
nominal gücündən çıxılmalıdır:
XSGXSG
T SSPP
S
cos
32
Şəkil 3.1. Generator – transformator blok sxemləri
a- generator açarı olmayanda; b- generator açarı olanda
Bəzən transformatorun dövrəsində yüksəldici transformator kimi
avtotransformatordan da istifadə edilir. ( şəkil 1,e ). Göründüyü kimi
avtotransformator belə sxemdə işlədikdə eyni zamanda həm də yüksək və orta
gərginlikli paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə avtotransformator rolunu da
oynayır. Beləliklə, avtotransformatorun gücü elə seçilmişdir ki, o generatorun
tam nominal gücünü özündən ötürdükdə və lazım gəldikdə paylayıcı
quruluşlar arasında güc axımını təmin etdikdə o artıq yüklənməsin.
Məlum olduğu kimi avtotransformatorun hesabi gücü onun nominal
gücündən kiçik olur:
nomhes SS
33
)66,033,0(1
1 rK
Digər tərəfdən generatorun stator dolağı avtotransformatorun alçaq
gərginlik dolağına birləşdirildiyindən, alçaq gərginlik dolağının gücü
generatorun gücünə bərabər olmalıdır:
nomnomGhes SSS
buradan
nomGnomGnomG
nom SSS
S )55,13()66,033,0(
başqa sözlə, generator dövrəsində seçilən avtotransformatorun gücü aşağıdakı
kimi olmalıdır:
nomGnom SS )55,13(
Xüsusi sərfiyyata tələb olunan gücü nəzərə aldıqda blok
avtotransformatorun gücü aşağıdakı kimi təyin edilər:
XSnomG
nom
SSS
Transformatorun və avtotransformatorun generatorun gücünə görə
hesablanmış gücə uyğun olaraq, kataloqda standart gücə uyğun transformator
seçilir.
Adətən yüksəldici transformatorun ikidolaqlı və üçfazlı olması əlverişli
olur. Blok generatorun dövrəsində üçdolaqlı yüksəldici transformatorun
istifadə olunması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Əgər üçüncü dolağın
yükü transformatorun nominal yükünün 15%-dən az olarsa, üçdolaqlı
transformatorun götürülməsi əlverişli deyil. Bəzən vahid gücü böyük olan
(500,800,1200 MVt) generatorun dövrəsində ikidolaqlı üçfazlı
transformatorun seçilməsi çətinləşir. Belə halda birfazlı qrup
transformatorlardan istifadə etmək olar və yaxud generatorun dövrəsinə iki
ədəd üçfazlı ikidolaqlı transaformatorun qoşulmasına da icazə verilir.
Əlaqə transformatorların seçilməsi. Elektrik stansiyalarında əlaqə
transformatorları əsasən iki halda istifadə olunur. Birinci halda əsasən KES
tipli elektrik stansiyasının yüksək və orta gərginlik paylayıcı quruluşları, ikinci
halda isə İEM-də generator gərginlikli paylayıcı quruluşla yüksəkgərginlikli
paylayıcı quruluşları arasında əlaqə yaratmaq üçün istifadə edilir. YGPQ və
SGPQ-lar arasında əlaqə yaratmaq üçün əsasən avtotransformatorlardan
istifadə etmək əlverişli olur. Odur ki, əvvəlcə əlaqə avtotransformatorların
34
seçilməsinə baxaq. Əlaqə avtotransformatoru vasitəsilə paylayıcı quruluşlar
arasında lazımi güc axımı təmin edilir. Paylayıcı quruluşlar arasında lazımi
güc axımı arasında yarandıqda əlaqə avtotransformatoru artıq
yüklənməməlidir. Əlaqə avtotransformatorların sayı NTP-nin tələblərinə görə
iki şərtə görə təyin edilir:
1.Əgər YGPQ və SGPQ-ların arasında onlardan çıxan xətlər vasitəsilə
sistem tərəfindən əlaqə mövcuddursa bir ədəd əlaqə avtotransformatoru
götürülür.
2.Belə əlaqə olmadıqda əlaqə avtotransformatorun sayı 2 ədəd götürülür.
Əlaqə avtotransformatorun gücü müxtəlif rejimlərin analizi əsasında
hesablanır. Bu halda ən ağır rejimlərin analizi əsasında təyin edilə bilər.
Güc ya SGPQ-dan YGPQ-a ( S1 ), ya da əksinə YGPQ-dan SGPQ-a axır.(
S2 ). Avtotransformatorun artıq yüklənməməsi üçün onun gücü ən ağır rejimə
görə seçilir.
Bu rejimlərə baxaq:
Birinci halda qəbul edilir ki, SGPQ-a qoşulan generatorların hamısı işləyir,
həmin paylayıcı quruluşdan bəslənən işlədicilər isə minimal yük rejimindədir.
Bu rejimdə SGPQ-dan YGPQ-a axa bilən gücün qiyməti:
XSisOGPQG SSSS min.)(1
İkinci halda qəbul edilir ki, SGPQ-dan bəslənən işlədicilər maksimal yük
rejimindədir. PQ-a qoşulmuş ən böyük güclü generator işləmir (təmirə
çıxarılmışdır). Bu rejimdə işlədicilərin tələbatını ödəmək üçün YGPQ-dan
SGPQ-a axan gücün qiyməti:
XSGOGPQG SSSS max.)(2
Əgər avtotransformatorun sayı iki ədəddirsə, onların gücü elə seçilməlidir
ki, normal iş rejimində onlardan biri açıldıqda, işdə qalan avtotransformator
40%-dən artıq yüklənməsin. Bu tələbi ödəmək üçün avtotransformatorlardan
hər birinin gücü aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir: 4,1
)(2,1)(2,1 acm
q
acm S
k
SS
Alınan qiymətə uyğun kataloqdan standart gücə malik avtotransformator
seçilir.
İndi də İEM-dəki əlaqə transformatorların seçilməsinə baxaq. Etibarlıq
üçün bir qayda olaraq, belə əlaqə transformatorlardan sayı iki ədəd qəbul
edilir. Onlardan birisi KGPQ-dakı birinci seksiyaya, ikincisi isə axırıncı
seksiyaya qoşulur. Birinci rejimdə qəbul edilir ki, GGPQ-a qoşulmuş
generatorların hamısı işləyir. PQ-dan bəslənən yerli yüklər minimal yük
35
rejimindədir. Bu halda PQ-da artıq qalan güc əlaqə transformatorları vasitəsilə
YGPQ-a ötürüldükdə onların artıq yüklənməsi baş verməməlidir.
XSyukyGGPQG SSSS min..)(1
İkinci rejimdə qəbul edilir ki, GGPQ-dan bəslənən yerli yüklər maksimal
yük rejimindədir, lakin bu halda PQ-a qoşulmuş ən böyük güclü generator
açılmışdır. Yerli yüklərin maksimum tələbatını ödəmək üçün YGPQ-dan
GGPQ-a axan güc əlaqə transformatorllarından axdıqda, onların artıq
yüklənməsi yaranmamalıdır. Bir ədəd transformatorun gücü belə hesablanır:
XSyukyGGPQG SSSS max..)(2
Alınan qiymətə uyğun olaraq kataloqdan standart gücə malik və yük altında
gərginliyin avtomatik tənzimi olan transformator seçilir.
Xüsusi sərfiyyat transformatorlarının seçilməsi. Xüsusi sərfiyyat
transformatorların gücü hesablanarkən onlara qoyulan texniki tələblər nəzərə
alınmalıdır. Başlığa tələblərdən birisi ondan ibarətdir ki, normal iş rejimində
onların artıq yüklənməsinə icazə verilmir. Əvvəlcə XS transformatorlarından
bəslənən bütün XS mühərriklərinin tələb etdiyi aktiv və reaktiv yüklərin
cəminə görə transformatorun hesabat yükü təyin edilir və həmin hesabat
qiymətə görə kataloqda standart gücə uyğun XS transformatoru seçilir. 2
1 1
21
2
1 1
211
n
i
m
i
MM
n
i
m
i
MMhesT QQPPS
burada, 11, MM QP birinci pillədə (3 6) kV gərginliyə qoşulmuş
elektrik mühər-riklərinin tələb etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmidir (şəkil
3.2); 22 , MM QP ikinci pillədə qoşulmuş, yəni (0,4 0,66) kV-luq kiçik
güclü elektrik mühərriklərin tələb etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmidir.
Məlum olduğu kimi mühərriklərin tələb etdiyi aktiv gücün qiyməti
mexanizmin yüklənməsindən və həm də F.İ.Ə.-dan asılıdır. Reaktiv güc
bundan əlavə olaraq həm də güc əmsalından (cosφ) asılıdır. Məlum olduğu
kimi x.s. mühərriklərinin işləməsi eyni müddətli olmur. Belə ki, bir qrup
mühərriklər işdə olarkən, digər qrup mühərriklər ehtiyatda saxlanır. İşdə olan
mühərriklərin maksimum yüklənməsi də qeyri müddətli olur. Bunu nəzərə
alaraq x.s. transformatorun hesabat yükü müəyyən qədər azalmış olur. Bu
azalma xüsusi hesK əmsalı ilə xarakterizə olunur.
36
cos
. ymq
hes
KKK
burada, mqK . XS mühərriklərinin qeyri-işlənmə müddətdə olmasını
xarakterizə edir.
Ən ağır bir hal kimi qəbul edilir ki, XS seksiyalarına qoşulmuş bütün
mühərriklər işləyirlər və 1. mqK qəbul edilir; yK mühərriklərin eyni
zamanda yüklərinin maksimum olmamasını xarakterizə edir bə buna yüklənmə
əmsalı deyilir.
Ümumi halda 75,0yK qəbul edilir, hesabat əmsalını nəzərə alaraq XS
transformatorunun yükünü aşağıdakı kimi hesablamaq olar:
n
i
MMhesMhes PKP1
11.1.
n
i
MMhesMhes SKS1
22.2.
n
i
n
i
NTMMhesMhesThes SPSSS1 1
212.1.1. 9,0
X.S. transformatorun hesabat yükünü x.s. işlədiciləri üçün düzəldilmiş və
kataloqda verilən xüsusi cədvəl əsasında da hesablamaq əlverişli olur (cədvəl
3.2).
Cədvəl 3.2
Xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin göstəriciləri
X.S. işlədiciləri Gücü,
kVt
Ümumi
sayı
Seksiya A Seksiya B
Sayı Cəm
gücü,
kVt
Sayı Cəm
gücü,
kVt
Kondensat
nasosu
300 3 2 600 1 300
Bəsləyici nasos 5000 2 1 5000 1 5000
Dövran nasosu 520 2 1 520 1 520
Yağ nasosu 200 1 1 200 - -
Üfürücü
ventilyator
1000 2 1 1000 1 1000
Tüstü sovuran 1250 2 1 1250 1 1250
37
Ehtiyat
təsirlənmə
1250 1 - - 1 1250
6/0,4 kV-luq işçi
transformator
1000 2 - 1000 1 1000
6/0,4 kV-luq
ehtiyat tr-or
1000 1 1 1000 - -
Cəmi: 13200 13800
Cədvəldə tapılan yekun gücün qiymətini Ky əmsalına vurduqda hesabat
yükün qiyməti tapılır. Tapılan hesabat yükün qiymətinə görə kataloqdan
standart gücə malik x.s. transformatoru seçilir.
Əgər birinci pillədəki x.s. mühərriklərinin nominal gərginliyi generatorun
gərginliyinə bərabər olarsa (məsələn 6 kV), ayrıca x.s. transformatorun
seçilməsinə ehtiyac olmur. Bu halda generatorun çıxışlarında, yaxud GGPQ-ə
transformator əvəzinə reaktor qoşulur.
3.3. Generatorların və sinxron kompensatorların seçilməsi
Generatorlar seçildikdə nəzərə almaq lazımdır ki, onların vahid gücü
mümkün qədər böyük olsun. Lakin elektrik stansiyasında
qoyulangeneratorların vahid gücü energetik sisteminin dayanıqlıq tələbinə
görə sistemin ümumi yükünün 8-10%-dən çox olmalıdır.
İGM-də qoyulan və GGPQ-a bağlanması nəzərdə tutulan generatorların
gücü 100 MVt-dan artıq olmamalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, İES-də qoyulacaq
generatorlar eyni tipli olsun. Çünki belə olduqda gələcəkdə təmir işlərinin
aparılması və istismarın təşkili əlverişli olur. İEM-də GGPQ-a birləşdirilən
generatorların gücü 60 və 100 MVt olması əlverişli olur. Bu halda həmin
generatorların gərginliyi uyğun olaraq 6,3 və ya 10,5 kV olmalıdır.
Paylayıcı quruluşa generatorlar qoşulduqda nəzərə almaq lazımdır ki, PQ-un
elektrodinamiki dayanaqlığı təmin olunmalıdır. Bu tələbə görə toplayıcı şində
qısaqapanma cərəyanlarının qiyməti 300 KA-dan çox olmamalıdır.
3.4. KES-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi
Stansiyada elektrik hissəsinin əsas avadanlıqlarının struktur birləşmə
sxemi dedikdə generator, transformator, paylayıcı quruluş və xüsusi sərfiyyat
transformatorunun öz aralarında birləşməsi nəzərdə tutulur. Belə sxemi
seçdikdə generatorda yüksəldici transformator arasında açarın qoyulması və
38
yaxud qoyulmaması nəzərə alınır. Ümumi kapital xərclərin azaldılması üçün
struktur birləşmə sxeminin seçilməsini bir neçə variantda aparmaq olar (şəkil
3.2).
Generatorla yüksəldici transformator arasında açar nəzərdə tutulduqda
kapital xərclər müəyyən qədər artır. Bundan əlavə sxemdə əlavə bir elementin
yaranması qəza ehtimalını artırır. Lakon bu halda yüksəkgərginlikli PQ-da və
xüsusi sərfiyyatın səslənmə sxemində kommutasiya əməliyyatlarının sayı
azalır. Bu isə sxemin ümumi etibarlılığını artırır. Çünki kommutasiya
əməliyyatlarının azalması personalın səhvə yol verilməsini azaldır. Əgər blok
generatorları birləşmə blok sxemi (B) və qüvvətləndirici blok sxemi (Q) ilə
birləşdirilirsə, bütün hallarda generatordan sonra açar nəzərdə tutulmalıdır.
Göründüyü kimi (B) və (Q) variantlarında PQ tərəfindən blok aqreqatlarının
qoşulması üçün bir ədəd açardan istifadə olunur. Generator gərginlikdə açarın
qoyulması və onun hesabına yüksək gərginlik tərəfdə açarın ixtisarı etibarlıq
nöqteyi-nəzərincə analiz edilməli və iqtisadi əsaslandırılmalıdır.
Generatorun dövrəsində yüksəldici transformator kimi
avtotransformatordan və yaxud üçdolaqlı transformatordan istifadə edildikdə
də, generatordan sonra açar nəzərdə tutulmalıdır. Stansiyada istehsal olunan
gücün yalnız bir paylayıcı quruluşdan ötürülməsi nəzərdə tutulursa, bütün blok
aqreqatları həmin paylayıcı quruluşa bağlanır.(şəkil 3.2,a). Lakin daha
əlverişli, stansiyada gücün ötürülməsi üçün iki gərginlikdə paylayıcı quruluşun
(şəkil 3.2,b) nəzərdə tutulmasıdır (yüksək və orta gərginlikli paylayıcı
quruluşlar). Bu halda OGPQ-un dövrəsi neytralı effektiv torpaqlanmış dövrə
olarsa (və yaxud YGPQ-u dövrəsi) paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə
avtotransformatorundan istifadə edilir.(şəkil 3.2,v). Əgər OG dövrəsi neytralı
izolyasiya olunmuş dövrə olarsa (məlum olduğu kimi belə dövrələr 10-35 kV-
luq dövrələr olur) paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə yaratmaq üçün üçdolaqlı
transformatordan istifadə edilir.
39
Şəkil 3.2. KES tipli stansiyaların struktur sxemi
a- bir yüksəldilmiş gərginlikli; b- yüksək və orta gərginlikli paylayıcı
quruluşlar arasında əlaqə avtotransformatorlu; v- blok
avtotransformatorlu; q- bir blokda iki ikidolaqlı transformatorlu.
3.5. İEM-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi
Layihə edilən İEM kiçik gücə malik olarsa və istehsal olunan elektrik
enerjisinin çox hissəsi (55% və ondan çox hissəsi) yerli yükləri bəsləmək üçün
istifadə olunursa, stansiyada GGPQ-un quraşdırılması əlverişli olur. Bu halda
İEM-də qoyulan generatorların gücü 30-6—100 MVt götürülməsi məsləhətdir.
Bütün generatorların GGPQ-a birləşdirilməsi iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur
(şəkil 3.3).
Artıq qalan güc əlaqə transformatorları vasitəsilə YGPQ-a və oradan da
sistemə ötürülür. Əgər stansiyanın yaxınlığında yerli yüklərdən əlavə rayon
işlədiciləri də olarsa (35kV) əlaqə transformatorlarını üçdolaqlı götürürlər (v).
Bu halda rayon işlədicilərinin tələb etdiyi güc transformatorun nominal
gücünün 15%-dən az olmamalıdır. Əks halda üçdolaqlı transformatordan
istifadə etmək iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur. Rayon işlədicikərinin
gərginliyi 110 kV olduqda və onların dövrəsi neytralı torpaqlanmış dövrə
olduqda əlaqə transformatorları üçün avtotransformatorlardan istifadə edilir
(b).
Layihə edilən İEM-də istehsal olunan elektrik enerjisinin az hissəsi
(30%-dən az hissəsi) yerli yüklərin bəslənməsi üçün istifadə edilirsə və bu
halda o nisbətən böyük gücə malik olarsa stansiyada qoyulan generatorların
bir hissəsi blok birləşmə sxemi vasitəsilə YGPQ-a birləşmirlər (d). Yerli
yüklərin tələb etdiyi gücün miqdarından asılı olaraq GGPQ-a iki və yaxud üç
ədəd generator birləşdirilir. Paylayıcı quruluşa birləşən generatorların gücü elə
seçilməlidir ki, onlardan biri açıldıqda yerdə qalan generatorların gücü
40
işlədicilərin tələb etdiyi gücü ödəyə bilsin. Ümumi halda yerli yüklərin tələb
etdiyi güc GGPQ-a bağlanan generatorların cəmi gücünün 80-90%-ə bərabər
olması əlverişli hesab edilir.
Blok birləşmə sxemi ilə qoşulan generatorların gücü 100 MVt-dan böyük
götürülə bilər. (120-250 MVt-a qədər).
Müasir dövrdə məlum olduğu kimi, ətraf mühitin qorunması məqsədilə
yerli sənaye yükləri yaşayış zonasına nisbətən uzaqda yerləşdirilir. Yaşayış
zonasının istilik enerjisinə yerli yüklərin isə elektrik enerjisinə olan tələbatını
ödəmək üçün tikilən İEM-də qoyulan aqreqatların gücü adətən 100 MVt-dan
yuxarı götürülür və istehsal olunan elektrik enerjisi 110-220 kV gərginlikdə
ötürülür.
41
Şəkil 3.3. İEM tipli stansiyaların struktur sxemləri
(a,b,v,q) – bloksuz; e – bloklu; d – qarışıq.
Bu halda İEM-də qoyulan bütün aqreqatlar blok birləşmə sxemi ilə
stansiyanın YGPQ-a birləşirlər. GGPQ isə tikilmir. İEM-nin belə variantı
müəyyən mənada KES tipli elektrik stansiyaların struktur sxeminə oxşamır.
Belə stansiyanın yaxınlığında (5-10 km radiusda) az miqdarda yerli yüklər
olarsa, onların bəslənməsi üçün e – variantındakı struktur sxemin seçilməsi
əlverişlidir. Bu halda bir və yaxud iki ədəd blokda generatorla yüksəldici
transformatoru arasında açar nəzərdə tutulur. Yerli yükləri bəsləmək üçün
reaktordan istifadə edilir, bilavasitə generatorun çıxışından bəslənən və 6 10
kV yüngül tipli paylayıcı quruluş tikilir.
Generatorun gücündən asılı olaraq onun nominal gərginliyi 13-18 kV
olduqda, hansı ki, SSRİ-də yerli işlədicilərin bəslənməsi üçün istifadə edilən
gərginlikdən (6-10 kV) böyükdür, reaktor əvəzinə generatorun çıxışına
alçaldıcı transformator birləşdirilir. Yerdə qalan bloklarda isə generatorla
yüksəldici transformator arasında açar nəzərdə tutulmur və yaxud açarın
nəzərdə tutulması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır.
3.6. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi
Elektrik stansiyalarında əsas avadanlkıqların struktur birləşmə sxemlərini
və paylayıcı quruluşlardakı elektrik birləşmə sxemlərinin düzgün seçilməsi bir
tərəfdən işlədicilərin fasiləsiz enerji ilə bəslənməsi, digər tərəfdən stansiyadan
ötürülən gücün qiymətində məhdudlaşmaların yaranması üçün böyük
əhəmiyyət kəsb edir. Sxem seçildikdə stansiyanın sistemdə əlaqəsi analiz
42
edilməli və gərginliyin qiyməti nəzərə alınmalıdır, həm də texniki normaların
elektrik birləşmə sxemlərinə qoyduğu aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:
sxem mümkün qədər etibarlı olmalıdır;
istismarı əlverişli olmalıdır;
texniki xidməti təhlükəsiz olmalıdır;
maksimum qənaətli olmalıdır;
gələcəkdə lazımi genişlənməyə imkan verməlidir və s.
Məlum olduğu kimi hazırda ölkədə elektrik enerjisinin istehsalı
mərkəzləşdirilmiş şəkildə təşkil edilir. Yəni stansiyalarda qoyulan aqreqatların
vahid gücü böyük götürülür və odur ki, stansiyanın ümumi qoyuluş gücü də
böyük olur. Belə halda elektrik birləşmə sxemi düzgün seçilmədikdə və onun
etibarsızlığı səbəbdən hər hansı bir aqreqat və yaxud EVX açılış olarsa
enerjinin ötürülməsində böyük məhdudlaşmalar yarana bilər. İstər struktur
birləşmə sxemlərinin, istərsə də PQ-lardakı elektrik birləşmə sxemlərinin
seçilməsi müxtəlif variantların iqtisadi müqayisəsi əsasında aparılmalıdır. Bu
halda gətirilmiş ümumi xərclərin azaldılması üçün etibarlılığı zərər gətirmədən
bahalı elementlərin ixtisarına üstünlük vermək lazımdır. Sxeminin
seçilməsində bir sıra digər tələblər də nəzərdən keçirilməlidir. Məsələn:
seçilən sxemdə qoyulması nəzərdə tutulan elektrik aparatların konstruksiyanın
mürəkkəbliyi, gələcək istismar prosesinin təşkilinin xüsusiyyətləri və s. nəzərə
alınmalıdır. Bu halda hər hansı bir elektrik aparatın imtinaya uğramasının
sxemin digər elementlərinə təsiri də analiz edilir.
3.7. Yüksəkgərginlikli paylayıcı quruluşlardakı sxemlərin seçilməsi
YGPQ-lar KES-də və İEM-də elektrik enerjisinin sistemə ötürülməsi
üçün tikilir: yəni həmin paylayıcı quruluşlar vasitəsilə stansiya sistemə
əlaqələnir. Bunu nəzərə alaraq belə paylayıcı quruluşlarda seçilən sxemlər
aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:
a) 110 kV və yuxarı gərginliklərdə elə sxem seçilməlidir ki, hər hansı bir
açarı təmirə çıxartdıqda birləşmənin açılması tələb olunmasın;
b) 300 MVt və böyük güclü generatorlar qoşulmuş sxemlərdə hər hansı
bir açarın imtinası (şin arası və seksiya arası açarlardan başqa) bir blokdan
çox aqreqat açılmamalıdır. Bu halda açılan xətlərin sayı birdən artıq
olmamalıdır;
v) şinarası və seksiya arası açarın imtinası 2 ədəd blokdan və 2 xətdən
artıq birləşmələrin açılmasına səbəb olmamalıdır. Sistemin dayanıqlığı
43
pozulmayırsa iki ədəd blok və iki ədəd xətdən artıq birləşmələrin
açılmasına icazə verilir;
q) xəttin açılması üçün iki ədəddən artıq açarın açılması tələb
olunmamalıdır;
d) transformatorların açılması üçün üçdən artıq açarın açılması tələb
olunmamalıdır. Əlaqə avtotransformatorların və xüsusi sərfiyyat
transformatorların açılması üçün 4-6 açardan artıq açarın açılması tələb
olunmamalıdır.
Kiçik güclü İEM-lərin yüksəkgərginlikli PQ-da birləşmələrin sayı nisbətən
az olarsa (4-5 ədəd), çox bucaq, körpü, sxemlərdən istifadə etmək məsləhətdir.
Texniki layihə normalara (NTP) görə elektrik stansiyalarının YGPQ-kı
birləşmələrin sayından və gərginliklərin qiymətindən asılı olaraq aşağıdakı
sxemlərin seçilməsi məsləhət görülür. 110-220 kV gərginliklərdə (PQ-a
bağlanan aqreqatların gücü 165-200 MVt olduqda) ikiqat işçi və dolayi sistem
şinli sxemdən istifadə etmək məsləhətdir.(şəkil 3.4). Bu halda NTP tələblərinə
görə sxemdə ayrıca şinlər arası açar (ŞAA) və dolayi açar (DA) nəzərdə
tutulmalıdır. Birləşmələrin sayı 12 ədədə qədər olduqda adətən işçi sistem
şinləri seksiyalanmır. Sxemdə yalnız xətlərin sayı 12 ədəd olduqda işçi
şinlərdən birisi seksiyalanır və bu halda NTP-yə görə hər seksiya üçün
ayrılıqda ŞAA və DA nəzərdə tutulması məsləhətdir. Əgər birləşmələrin sayı
16 ədəd və daha çox olarsa, hər iki işçi şin seksiyalanır, bu halda ŞAA və DA
funksiyası birləşdirilə bilər. ŞAA və DA funksiyalarının bir açarda
birləşdirilməsi sxemdə iki ədəd açarın ixtisar olunmasına imkan verir. Məlum
olduğu kimi ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxemlərin başlıca üstünlüyü
ondan ibarətdir ki, belə sxemdə növə ilə istənilən birləşmənin açarını təmirə
çıxarmaq mümkün olur, bu halda birləşmənin özü isə işdə saxlanılır. Sxemin
digər üstünlüyü nisbətən az kapital xərclərin tələb olunmasıdır. Bunu nəzərə
alaraq bu sxem bəzən 330 kV gərginlikdə də geniş istifadə edilir. Lakin
paylayıcı quruluşlara bağlanan aqreqatların vahid gücü 330 MVt və yuxarı
olduqda baxılan sxemin etibarlığı azalır. Adətən stansiyada qoyulan aqreqatlar
mümkün dairəyə işçi şinlər arasında (eləcə də xətlər) bərabər
bölüşdürüldüyündən şinlərdə qısaqapanma zamanı, stansiyada qoyuluş gücün
yarısının ( eləcə də çıxan xətlərin yarısının) açılması təhlükəsi yaranır. Əgər
belə qəzalar işçi şinlərdən birisinin təmiri zamanı yaranarsa (nə vaxt ki, bütün
birləşmələr bir şinin üzərində olur) paylayıcı quruluşun tamamilə açılması
təhlükəsi yaranır, yəni stansiyanın tamamilə dayanması təhlükəsi yaranır.
Odur ki, paylayıcı quruluşa bağlanan aqreqatların gücü 300 MVt və yuxarı
olduqda və xüsusən bu halda qoyuluş gücü ötürmək üçün paylayıcı
44
quruluşlarda istifadə edilən gərginliyin qiyməti 500 kV və yuxarı olduqda
ikiqat işçi və dolayi sistem şinin seçilməsi məsləhət deyil.
Belə hallarda 2
3 və 3
4 (şəkil 3.5) sxemlərin seçilməsi daha məqsədə uyğun
olur. Etibarlıq üçün 500 MVt və yuxarı güclü aqreqatlar qoşulduqda 2
3
sxemlərində hər 4-6 birləşmədən sonra şinlərin seksiyalanması nəzərdə
tutulur.
500 və 750 kV gərginliklərdə baxılan sxemlərdən əlavə çoxbucaqlı və
onların əsasında yaradılan müxtəlif variantlı sxemlərdən də istifadə etmək
mümkündür.
Şəkil 3.4. Yüksək gərginlikli PQ-in elektrik sxemlərinin birləşmə
variantları
a- seksiyalanmamış ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxem;
b- sksiyalanmış ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxem.
45
Şəkil 3.5. Yüksək gərginlikli PQ-in elektrik birləşmə sxemlərinin
variantları
a- 110-330 kV PQ sxemlərin variantları; b- 330-750 kV PQ sxemlərin
variantları
46
3.8. GGPQ-də istifadə edilən sxemlərin seçilməsi
İEM-də tikilən GGPQ-da müasir dövrədə ən geniş istifadə edilən sxem
ikiqat işçi sistem tipli sxemlərdir, işçi şinlərdən birisi paylayıcı quruluşa
bağlanan generatorların sayına görə seksiyalanır (şəkil 7). Seksiyaya qoşulan
generatorun gücü elə seçilməlidir ki, şində qısaqapanma cərəyanının qiyməti
300 KA-dan artıq alınmasın. İşçi seksiyalarda qısaqapanma cərəyanının
qiyməti buraxıla bilən qiymətdən böyük alındıqda PQ-da aparatların seçilməsi
çətinləşir.
Bu tələbin ödənilməsi üçün qoşulan generatorun gücü 100 MVt-dan çox
olmamalıdır. Müasir İEM-də (orta və böyük güclü) GGPQ-a bağlanan
generatorların gücünü 60 və 100 MVt qəbul etmək əlverişli hesab edilir. Lakin
bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, generatorların qeyd edilən gücünə görə
nominal gərginliyin qiyməti uyğun olaraq 6,3 və 10,5 kV qəbul edilməlidir.
PQ-da sxemin sadə alınması üçün mümkün dairədə onu 2 seksiyadan ibarət
götürmək məsləhətdir. Lakin yerli yüklərin tələbatı böyük olduqda sxemi 3
seksiyadan ibarət də götürmək olar.
Yerli yüklərin tələbatına görə və onların etibarlı bəslənməsini təmin etmək
üçün bəzi hallarda işçi şini 4 seksiyaya da bölmək olar. Lakin bu halda iş
rejimi zamanı şin boyu güc axımının qiymətini məhdudlaşdırmaq üçün birinci
və axırıncı seksiyalar arasında cərəyankeçirici əlaqənin yaradılması nəzərdə
tutulur. Belə olduqda “həlqə” sxemi yaranır. Şin boyu güc axımını azaltmaq
üçün PQ-da “Ulduz” sxemi də qəbul edilə bilər. Lakin sonuncu iki halda sxem
mürəkkəbləşir, istismarı çətinləşir, texniki xidmətin təhlükəsizliyi azalır. Əgər
layihə edilən İEM nisbətən az məsuliyyətli yerli yükərin tələbatını ödəmək
nəzərdə tutulursa PQ-da birqat şinli sxemdən istifadə etmək olar (şəkil 3.6).
Bu halda seksiyalanmış birqat şinli sxemdən istifadə etmək əlverişli olur.
Seksiyaların sayı yenə də qoşulan generatorların sayına görə təyin edilir. Belə
stansiyalarda qoyulan generatorların gücü adətən 60 MVt-dan az olur. PQ-da
artıq qalan gücün sistemə ötürülməsi üçün ikiqat sistem şinli sxemdə olduğu
kimi 2 ədəd əlaqə transformatoru nəzərdə tutulur. İEM-in GGPQ-da ikiqat və
ya birqat sistem şinli sxemlərin qəbul edilməsi məsələnin həlli variantların
iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması ilə aparılır.
3.9. Açıq paylayıçı quruluşları seçərkən etibarlılığın analizi
Layihə prosesində açıq paylayıcı quruluşları seçərkən variantların
müqayisəsi aparılan zaman etibarlılıq faktorunun nəzərə alınması tələb
47
olunur. Bu faktorun nəzərə alınması xüsusən etibarlılıq nöqteyi-nəzərincə
bir-birindən kəskin fərqlənən variantlar üçün daha çox tələb olunur. Məlum
olduğu kimi işlədicilərin elektrik enerjisi ilə qidalandırılmasında fasilələrin
yaranması əsasən etibarlılıq faktoru ilə xarakterizə olunur.
Şəkil 3.6. 6-10 kV gərginlikli elektrik birləşmə sxemlərinin variantları
a- İEM-də bir sistem şinli el-n birləşmə sxemi
b- İEM-də iki sistem şinli el-n birləşmə sxemi
Belə ki, etibarlılığı aşağı olan sxemlərdə qəzalar daha çox baş verir. Nəticədə
işlədicilərin enerji təchizatının müntəzəmliliyi təmin olunmur və təsərrüfat
48
müəssisələri ciddi zərərlə hesablaşmalı olurlar. Ümumi halda qəzalar zamanı
yarana biləcək zərər aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:
y = yiş + ys
burada, yiş – işlədicilərin enerji ilə bəslənməsində yaranan fasilə nəticəsində
buraxılmayan məhsul hesabına yaranan zərər; ys – qəzaya uğramış avadanlığın
bərpası ilə əıaqədar olan zərərdir.
Zərərin hesablanmasında etibarlılıq faktorlarının nəzərə alınması üçün
etibarlığın əsasən aşağıdakı kəmiyyət göstəricilərindən istifadə olunur:
ω – imtinalar selinin parametri;
p – imtinasız işləmə ehtimalı;
Tv – orta bərpa vaxtı;
Kv – məcburi dayanma əmsalı və s.
Elektrik enerjisi ilə qidalanmada fasilə nəticəsində işlədicilərdə yaranan
zərərin qiyməti təqribən aşağıdakı ifadə üzrə hesablanır:
yiş = ω(aRaçm + bRor tor)
burada, Raçm – qəza zamanı açılan gücün qiyməti;
Ror – işlədicilərin tələb etdiyi illik orta gücün qiyməti;
Tor – elektrik təczhizatındakı fasilə müddəti;
b=(0,2 1,2) fasilə zamanını xarakterizə edən əmsal;
a – açılan gücü xarakterizə edən əmsal.
Tədqiqatlar göstərir ki, b
a=4 80 diapazonunda olur.
Stansiyanın struktur sxemi seçilən zaman variantların müqayisəsi üçün
etibarlıq kəmiyyətlərindən orta bərpa vaxtı, imtinalar selinin parametri nəzərə
alınır. Nümunə üçün şəkil 3.3-də təsvir olunan struktur sxemə baxaq.
Baxılan struktur sxemləri etibarlıq nöqteyi-nəzərincə əlverişliyi müqayisə
edilərkən, bir tərəfdən variantların kapital qoyuluşu xərcləri, digər tərəfdən
həm də qəzalar nəticəsində açıla biləcək gücün qiyməti nəzərə alınır. Açılmış
gücün qiymətindən asılı olaraq yarana bilən zərərin qiyməti aşağıdakı ifadə ilə
hesablanır. Bunun üçün fərz edək ki, struktur sxemlərdəki generatorların
nominal gücü 500 MVt-dır.
49
a variantı üçün zərər:
ya = ∆y500 kv = ∆y
8760
T v
∆y500
– uyğun sənaye sahələrindəki işlədicilər üçün hesablanmış nisbi
zərərin qiymətidir. Bu qiymət cədvəllərdə verilir.
v,q – variantları üçün isə zərər
yv,q = ∆y1000 kv = ∆y
1000 8760
T v
Zərərin hesabat qiyməti ümumi göstərilmiş xərclərin ifadəsində (zi) nəzərə
alınır.
Məlumdur ki, variantların gətirilmiş xərclər və ziyanlar üzrə fərqlənməsi 5%-
dən aşağı olarsa, bu onların qeyri-müəyyənlik zonalarına düşdüyünü göstərir.
Belə olduqda optimal variantın seçilməsi kompleks meyarlar üzrə aparılır.
AES-in 220kV-luq açıq paylayıcı quruluş (APQ) nümunəsində meyarlara
aşağıdakıları aid etmək olar:
blokun dayanması böyük təhlükəsizlik riskləri ilə şərtləndiyindən 220kV-luq
APQ-nin tam enerjisiz qalmasının minimal sayı;
minimum iki generatorun eyni zamanda açılması;
220kV-luq APQ-nin təmirləri aparılarkən elektrik hissənin maksimum
etibarlılığı;
əməliyyat dövrədəyişmələri zamanı səhv ehtimalının minimumluğu;
layihədə və istismarda yenilənmə işlərinin aparılması zamanı ikinci dövrələrdə
çətinliklərin minimumluğu.
4. Xüsusi sərfiyyat sxemləri
4.1. Xüsusi sərfiyyat elektrik qurğularının layihələndirilməsi
İES-in xüsusi sərfiyyat sxemlərinin seçilməsi. Ümumi halda elektrik
stansiyalarının xüsusi sərfiyyatı (XS) mexanizmləri iki yerə bölünür:
50
1. Əsas aqreqatların texnoloji iş rejimlərinin təmin olunması üçün işləməsi
tələb olunan XS mexanizmləri. Bunlara adətən aqreqat və ya blok xüsusi
sərfiyyat mexanizmləri və yaxud yükü deyilir.
2. Ümumi stansiya. XS yükü. Bu yüklərə misal olaraq stansiyada
işıqlanma, yanğınsöndürücü nasosların, mexaniki emalatxanaların yükünü və
s. göstərmək olar. Blok XS mexanizmləri öz növbəsində məsul və qeyri-məsul
mexanizmlərə bölünür. Məsul mexanizmlər elə mexanizmlərdir ki, onların
dayanması əsas aqreqatların dayanmasına və ya onların gücünün azalmasına
səbəb olur. Bir qayda olaraq belə XS mühərriklərin bəslənməsi ən azı 2-3
mənbədən müstəqil aparılmalıdır.
Texniki normaların tələblərinə görə X.S. mühərriklərinin bəslənməsi üçün
6 kV və 0,4 kV gərginlik qəbul edilməsi məsləhətdir. 6 kV gərginlik böyük
gücə malik xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin bəslənməsi üçün nəzərdə tutulur
(bəsləyici nasosların, tüstüsoranların, ventilyatorların, sahil nasoslarının,
kondensat nasoslarının, neft nasoslarının mühərrikləri və s.).
Layihə edilən stansiya böyük gücə malik olarsa və orada qoyulan
aqreqatların vahid gücü 500 1200 MVt olduqda, məsul X.S. mühərriklərinin
gücü də uyğun olaraq artır. Verilmiş gərginlikdə mühərrikin gücünün artması,
stator cərəyanının artmasına səbəb olur və odur ki, iş rejimi şəraiti çətinləşir.
Bunu nəzərə alaraq belə stansiyalarda xüsusi sərfiyyat mühərriklərin
bəslənməsi üçün 10 kV gərginlikdən istifadə etmək əlverişlidir.
Verilmiş gücdə gərginliyin artırılması stator cərəyanlarının azalmasına
səbəb olur və mühərriklərin iş rejimi nisbətən yüngülləşir.
4.2. Elektrik stansiyalarının xüsusi sərfiyyat sxemləri
Layihə edilən stansiya kiçik güclü İEM olarsa və yaxud layihədə artıq
istismar edilən kiçik güclü elektrik stansiyasının genişləndirilməsi nəzərdə
tutularsa, haradakı, xüsusi sərfiyyatın bəslənməsi üçün 3 kV gərginlik istifadə
edilir, bu halda xüsusi sərfiyyatın bəslənməsi üçün gərginlik qiymətini 3 kV
saxlamaq olar. Bəzən genişləndirilən stansiyada qoyulan aqreqatların vahid
gücünü böyük götürmək iqtisadi cəhətdən əlverişli olur. Belə aqreqatların
xüsusi sərfiyyatının bəslənməsi 6 kV gərginlikdən istifadə etmək məsləhətdir.
Bunu nəzərə alaraq texniki normalar belə stansiyalarda xüsusi sərfiyyatın
bəslənməsi üçün iki gərginlikdən istifadə etməyə icazə verilir (3 kV köhnə
hissədə, 8 kV təzə hissədə),
Xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin bəslənməsi üçün birqat işçi seksiyasından
(A.B) istifadə edirlər. İşçi seksiyaların sayı blokun gücünə görə təyin edilir.
51
Əgər blokun 165 MVt-a qədərsə bir ədəd işçi seksiyadan istifadə edilir.
Blokun gücü 165 MVt və yuxarı olarsa iki ədəd işçi seksiyası nəzərdə tutulur.
Belə halda işçi seksiyaların bəslənməsi üçün, alçaq gərginlik dolağı iki yerə
şaxələnmiş işçi XS transformatorunun seçilməsi məsləhətdir, hər seksiyanın
uyğun şaxədən bəslənən XS mühərriklərinin bəslənməsinin etibarlığını artırır,
digər tərəfdən isə qısaqapanma cərəyanlarının məhdudlaşdırılmasını təmin
edir. Belə ki, transformatorun tam gücü onun alçaq gərginlik dolaqlarının
şaxələri arasında bərabər bölündüyündən seksiyaya qoşulmuş güc azalır.
Bunun nəticəsində, seksiyada qısaqapanma baş verdikdə cərəyanın qiyməti
azalmış olur. Alçaq gərginlik dolağı şaxələnmiş olduqda, hər şaxənin induktiv
müqaviməti adi ikidolaqlı alçaldıcı transformatordakı müqavimətə nisbətən
artır.
Normal halda işçi seksiyalar bilavasitə generatorun çıxışına birləşdirilmiş
işçi XS transformatorundan bəslənir. İşçi seksiyaların ehtiyat bəslənməsi üçün
ikiqat sistem şindən istifadə edilir (ehtiyat XS şini). Ehtiyat şinlər texniki
normaların tələblərinə görə hər 2-3 blokdan sonra seksiyalanır ki, ehtiyat
bəslənmə sxeminin etibarlığı yülsək olsun. Ehtiyat XS şinini bəsləyən ehtiyat
XS transformatorların gücü elə götürülməlidir ki, o hər hansı bir blokun tam
xüsusi sərfiyyatını öz üzərinə götürə bilsin və bu halda lazım gəldikdə qonşu
bloklardan birisinin işə buraxılmasının və yaxud qəza işdən saxlanılmasını
təmin edə bilsin. Bu vəzifəni nəzərə alaraq ehtiyat XS transformatoru bəzən
buraxıcı ehtiyat xüsusi sərfiyyat transformatoru da adlanır (XST).
Texniki normaların göstərilən tələblərini ödəmək üçün adətən ehtiyat
xüsusi sərfiyyat transformatorun gücü işçi XS transformatorun gücündən bir
pillə artıq götürülür. X.S. transformatorun gücü seçildikdə həm də XS
mühərriklərinin öz-özünə işə buraxılma prosesinin mümkünlüyü də nəzərə
alınmalıdır. Ehtiyat XS transformatorlarının sayı aşağıdakı şərtlərlə təyin
edilir:
stansiyada qoyulan blokların sayı 1-2 ədəd olduqda bir ədəd ehtiyat
XS transformatoru qəbul edilir;
blokların sayı 2-6 ədəd olduqda iki ədəd ehtiyat XS transformatoru
qəbul edilir;
blokları sayı 6-dan çox olduqda üç ədəd ehtiyat XS transformatoru
seçilməlidir (bu halda onlardan ikisi daim sxemə qoşulmuş olur,
üçüncüsü isə özül üzərində saxlanılır.
KES-lərin xüsusi sərfiyyat sxemləri. Blok generatoru ilə yüksəldici
transformator arasında açarın qoşulmasının nəzərdə tutulub və
52
tutulmamasından asılı olaraq KES-lərlə XS bəsləmə sxeminin iki variantda
qəbul etmək olar (şəkil 4.1 a,b).
a) variantında işçi XS transformatoru əsas etibarilə blokun işçi
seksiyalarındakı (A,B) yükün bəslənməsini təmin edir. Bu halda onun gücü
hər hansı bir qonşu blokun işə buraxılmasına və yaxud qəza saxlanılmasına
çatmır. Bu məqsəd üçün ehtiyat buraxıcı XS transformatoru (PRT) nəzərdə
tutulur;
b) variantında göründüyü kimi generatorla transformator arasında açar
qoyulmuşdur və işçi XS transformatoru açardan sonra generatorun çıxışlarına
qoşulmuşdur (yüksəldici transformatorun alçaqgərginliki dolağı tərəfdən).
Yüksək gərginlik tərəfdən ehtiyat XS transformatorları, stansiyanın sistem
ilə əlaqəsi olan YGPQ-a (və yaxud sistemlə əlaqəsi olan (OGPQ-a)
birləşdirilməlidir. Stansiyada enerjinin ötürülməsi üçün iki gərginlikli (YGPQ
və OGPQ) paylayıcı quruluş nəzərdə tutulmuşsa, xüsusi sərfiyyat ehtiyat
bəslənməsi üçün PQ-lar arasındakı əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik
dolağının istifadə olunması əlverişli olur.
53
Şəkil 4.1. KES tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin
variantı
a- generatorla dövrəsində açar qoşulmadıqda
b- generator dövrəsində açar qoşulduqda
Əgər əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik dolağının nominal
gərginliyi ehtiyat XS şinindəki gərginliyə uyğun olarsa, həmin şinlərin
bəslənməsi üçün ayrıca XS transformatorun qoşulmasına ehtiyac olmur. Yəni
bu halda əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik dolağı bilavasitə ehtiyat
XS şininə birləşdirilir.
Avtotransformatorların alçaq gərginlik dolağının gərginliyi, ehtiyat XS
şinlərinin gərginliyindən böyük olduqda isə avtotransformatorun alçaq
gərginlik dolağı, ehtiyat XS şinlərilə XS transformatorları vasitəsilə
əlaqələndirilir.
Vahid gücü 500,800,1200 MVt olan aqreqatlar qoyulan KES-də XS ehtiyat
bəsləmə sxeminin məsuliyyətliyini nəzərə alaraq, ehtiyat XS transformatoru
seçildikdə onun gücünü nisbətən daha böyük götürürlər. Belə ki, bu halda
ehtiyat XS transformatoru gücü bir blokun tam xüsusi sərfiyyatını təmin
etməli və həm də hər hansı qonşu ikinci blokun işə buraxılması və üçüncü
blokun işdən saxlanılmasını təmin etməlidir.
Əgər KES-də istehsal olunan gücün ötürülməsi üçün yalnıq YGPQ
nəzərdə tutulmuşsa və bu halda PQ-da gərginliyi 500, 750 kV və yuxarı qəbul
edilməsi nəzərdə tutulmuşsa, ehtiyat XS transformatorların yüksək gərginlik
tərəfdən qoşulması çətinləşir. Belə vəziyyət vahid gücü 500 MVt və yuxarı
olan aqreqatlar qoyulmuş KES-də yarana bilər. Bu onunla izah olunur ki,
alçaq gərginliyi 6 kV-a bərabər, yüksək gərginliyi isə 500 kV və yuxarı olan
54
XS transformatorların hazırlanması konstruktiv olaraq çətindir və onların
hazırlanması iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur, odur ki, belə KES-də xüsusi
sərfiyyatın ehtiyat bəslənməsini təmin etmək üçün stansiyada qoyulan
blokların ikisində və yaxud üçündə generatorla yüksəldici transformator
arasında açar nəzərdə tutulur (şəkil 4.2).
Şəkil 4.2 variantındakı XS bəsləmə sxemindən göründüyü kimi hər hansı
bir blokun A,B işçi seksiyaları eyni zamanda qonşu bloklar üçün ehtiyat XS
şini rolunu oynayır. Blokların uyğun seksiyaları arasında açar nəzərdə
tutulmuşdur. Normal halda XS seksiyalararası açarlar açıq olurlar. Lakin hər
hansı bir blokda işçi XS transformatoru açılarsa seksiyalararası açarlar
avtomatik olaraq qoşulur və açılmış blokun x.s. mühərriklərinin yükü qonşu
blokun XS transformatoru üzərinə götürür.
Şəkil 4.2. KES tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin
variantı
Sxemin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq işçi XS transformatorlarının gücü
elə seçilir ki, o həm öz blokunun xüsusi sərfiyyat yükünü tam apara bilsin,
həm də hər hansı bir qonşu blokun işə buraxılmasını və yaxud qəza işdən
saxlanılmasını təmin edə bilsin. Belə olduqda sxemdə daima qoşulu ayrıca
ehtiyat XS transformatorundan istifadə edilməsinə ehtiyac olmur. Texniki
normalara görə bu halda 1 ədəd ehtiyat XS transformatoru nəzərdə tutulur ki,
lazım gəldikdə onun vasitəsilə işçi XS transformatorlarından birisi əvəz oluna
bilsin. Bu ehtiyat transformatorun gücü sxemdəki ən böyük gücə malik işçi XS
transformatorun gücünə bərabər götürülür, hər bir blok üçün 2 ədəd 0,4 kV
55
gərginlikli seksiya nəzərdə tutulur. Seksiyalardan birisi öz blokunun 6 kV-luq
işçi XS seksiyalarından bəslənən 6/0,4 kV-luq transformatordan bəslənilir.
İkinci isə qonşu blokun seksiyasından bəslənir. Beləliklə, normal bəsləmə
sxemi həm də ehtiyat bəsləməni təmin edir.
İEM-də xüsusi sərfiyyat sxemlərinin seçilməsi. Böyük güclü elektrik
mühərriklərinin bəslənməsi üçün 3-6 kV gərginlikdən istifadə edilir. Bu
mühərriklərin bəslənməsi üçün KES-lərdə olduğu kimi birqat şinli
seksiyalardan istifadə edilir. İşçi seksiyaların sayı stansiyada qoyulan
qazanların sayına görə təyin edilir. Texniki normalara görə hər qazan üçün 1
ədəd XS işçi seksiyası nəzərdə tutulur. Əgər İEM-də bloklu hissə olarsa, bu
hissədə xüsusi sərfiyyatın işçi seksiyaların sayı KES-lərdə olduğu kimi blokun
gücünə görə təyin edilir (1 ədəd və yaxud 2 ədəd). Bəzən bloklu hissədə
qoyulan aqreqatın gücü 120 MVt olanda da iki ədəd işçi seksiya nəzərdə tutula
bilər. Belə hallar istilik hissəsinin sxemindən asılı olaraq, yarana bilər (şəkil
10). Normal halda XS seksiyaları işçi XS transformatorundan bəslənirlər. İşçi
XS transformatoru isə GGPQ-a birləşdirilir. Ehtiyat x.s. transformatorun da
GGPQ-dan bəslənilməsi əlverişli hesab edilir. Texniki normalara görə
etibarlıq nöqteyi-nəzərincə GGPQ-dakı hər bir seksiyaya 1 ədəd işçi XS
transformatorunun qoşulması məsləhətdir. Tələb olunduqda hər seksiyaya 2
ədəddən artıq işçi XS transformatoru qoşulmamalıdır. İşçi XS
transformatorunun gücü elə seçilməlidir ki, onun bəslədiyi XS seksiyasına
qoşulmuş bütün elektrik mühərriklərinin tələbatını ödəyə bilsin (həmin
seksiyaya qoşulmuş ümumistansiya xüsusi sərfiyyatın payını nəzərə almaqla).
Ehtiyat XS transformatorunun gücü isə aşağıdakı tələblərə görə seçilir:
ehtiyat və işçi XS transformatorları GGPQ-dan bəslənirsə və PQ-da
hər seksiyaya bir ədəd işçi XS transformatorunun gücü ən böyük gücə
malik işçi XS transformatorunun gücünə bərabər götürülür;
ehtiyat və işçi XS transformatorları GGPQ-dan bəsləndikdə və hər
seksiyaya 2 ədəd işçi XS transformatoru qoşulmuş olarsa ehtiyat XS
transformatorunun gücü ən böyük gücə malik işçi XS
transformatorunun gücündən 50% artıq götürülür;
işçi XS transformatoru blok generatorunun çıxışından bəslənirsə
ehtiyat XS transformatorunun gücü ən böyük gücə malik blokun
çıxışına birləşdirilmiş işçi XS transformatorun gücünə bərabər
götürülür. Ehtiyat XS transformatorun sayı isə aşağıdakı tələblərə görə
təyin edilir:
56
Şəkil 4.3.İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin
variantı
Şəkil 4.4. İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin
variantı
57
Şəkil 4.5. İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə
sxeminin variantı
Əgər stansiyada 6 ədəd işçi XS transformatoru olarsa 1 ədəd
ehtiyat XS transformatoru götürülür;
İşçi XS transformatorlarının sayı 6-dan artıq olduqda 2 ədəd
ehtiyat XS transformatoru nəzərdə tutulur (hər 6 ədəd işçi XS
transformatoru üçün bir ədəd ehtiyat XS transformatoru hesabı
ilə).
Qeyd etmək lazımdır ki, İEM-də bloklu hissə olduqda və o
hissədəki blokların sayı 2-dən artıq olduqda bloklu hissə üçün ayrılıqda
ehtiyat XS transformatorunun nəzərdə tutulması məsləhətdir. İEM-də
GGPQ-da birqat sistem şinli sxemdən istifadə edildikdə ehtiyat XS
transformatorunun ayrıca şinə qoşulması çətinləşir. Ehtiyat bəsləmə
sxeminin etibarlığını təmin etmək üçün ehtiyat XS transformatoru,
əlaqə transformatorunun birisinə onun alçaq gərginlik dolağı tərəfindən
birləşdirilir (şəkil 4.5).
6/0,4 kV işçi XS transformatorların sayı 6 olduqda bir ədəd, 6-dan
çox olduqda 2 ədəd həmin gərginlikli ehtiyat XS transformatoru
nəzərdə tutulmalıdır. Ümumstansiya XS yükü XS transformatorları
arasında mümkün qədər bərabər bölüşdürülür.
58
5. Qısaqapanma cərəyanlarının hesablanması
Нормал иш шяраитиндя нязярдя тутулмайан фазаларарасы гапанмайа,
нейтралы торпагланан системлярдя ися бир вя йа бир нечя фазанын йерля (йахуд сыфыр нагили иля) гапанмасына гысагапанма дейилир. Нейтралы изоля едилмиш вя йа хцсуси компенсасийаедижи гурьу васитясиля йерля бирляшдирилмиш системлярдя фазалардан биринин йерля гапанмасы садя гапанма адланыр вя бу жцр зядялянмядя жяряйан ясасян фазаларын йеря нязярян олан тутуму щесабына ахыр.
Електрик аваданлыгларында гысагапанмалар изолйасийанын дешилмяси вя юртцлмяси, ашырмалар, ишчи щеййятин сящви вя бир чох диэяр сябяблярдян йараныр.
Гысагапанма заманы фазаларда жяряйанлар нормал реъимдякиня нисбятян кяскин артыр. Онда айры-айры будаглардакы эярэинлик дцшкцляри артыр вя бу сябябдян шябякянин мцхтялиф дцйцнляринин эярэинликляри азалыр. Жяряйанларын артмасы електрик аваданлыьы цчцн тящлцкялидир, эярэинликлярин азалмасы ися ишлядижилярин иш реъиминя мянфи тясир эюстярир.
Шякил 5.1. Гысагапанманын нювляри
а) цчфазлы, б) икифазлы, в) икифазлы йерля вя г) бирфазлы гысагапанмалар
Цчфазлы електрик шябякясиндя ашаьыдакы гысагапанмалар мцмкцндцр:
цчфазлы, икифазлы, икифазлы йерля вя бирфазлы гысагапанмалар (г.г.) (шякил 5.1). Цчфазлы шябякядя г.г. нювляри, онларын ишаряляри вя баш вермя
ещтималлары жядвял 5.1-дя верилмишдир.
Бир гайда олараг, г.г. йериндя електрик гювсц йараныр вя г.г. жяряйаны йолундакы елементлярин мцгавимятляри иля бирликдя кечид мцгавимяти ямяля эятирир. Зядялянмя йериндя кечид мцгавимятсиз, бирбаша г.г. металлик г.г. адланыр.
59
Жядвял 5.1.
Гысагапанманын нювляри, шярти ишаряляри вя башвермя ещтималлары
Гысагапанманын нювц
Шярти ишаряси
Баш вермя ещтималы, %
Цчфазлы Икифазлы Икифазлы йерля Бирфазлы
К(3)
К(2)
К(1,1)
К(1)
5 10 20 65
Кечид мцгавимятинин нязяря алынмамасы щесабаты хейли садяляшдирир вя
ейни илкин шяраитлярдя г.г. жяряйанларынын мцмкцн максимал гиймятини алмаьа имкан верир. Електрик аваданлыгларыны сечмяк цчцн мящз металлик г.г.-йа бахмаг лазымдыр. Реле мцщафизясини щесаблайаркян, г.г. йериндя кечид мцгавимятинин олмасы щесабына жяряйанын гиймятинин мцмкцн азалмасы хцсуси ямсал дахил етмякля нязяря алыныр. Qısaqapanma cərəyanlarının hesablanması üçün ilkin şərtlərin
seçilməsi. Гябул едилян ясас шяртляр. Гысагапанма жяряйанларыны щесаблайаркян, ашаьыдакы ясас шяртляр гябул едилир:
а) йцк жяряйанлары нязяря алынмыр; б) щава вя кабел шябякяляринин тутумлары вя уйьун олараг, тутум
жяряйанлары нязяря алыныр; в) цчфазлы систем симметрик гябул едилир, башга сюзля, фазаларын
мцгавимятляри бир-бириня бярабяр щесаб олунур; г) електирк машынларынын (эенераторларын, електирик мцщяррикляринин,
трансформаторларын) доймасы нязяря алынмыр; д) трансформаторларын магнитлянмя нцвяляринин жяряйанлары нязяря
алынмыр; е) сярбяст жяряйанларын сюнмя заман сабитляринин тяйин олунмасы тяляб
олунан щаллар истисна олмагла, елементлярин (эенераторларын, трансформаторларын, реакторларын вя с.) актив мцгавимятляри нязяря алынмыр.
я) щесабат схеминя дахил олан мцхтялиф мянбялярин ЕЩГ-ляринин фазa
сцрцшмяляри нязяря алынмыр. Гысагапанма жяряйанынын щесабынын тяйинатына уйьун олараг
(апаратларын сечилмяси вя йохланмасы, реле мцщафизясинин гойулуш гиймятляринин щесабланмасы, ЕВХ вя йарымстансийаларын илдырымдан мцщафизяси цчцн бошалдыжыларын сечилмяси, гяза ачылмаларынын анализи вя с.),
60
илкин шяртляр тяйин олунур. Бу, шябякянин щесабат схеминин, г.г. реъиминин, г.г. нювцнцн, г.г. нюгтясинин вя г.г. заманынын сечилмясиндян ибарятдир.
Elektrik sisteminin щесабат схеми. Sistemин бирхятли щесабат схеминдя
енеръи мянбяляри (енеръисистем, эенераторлар) вя шябякя елементляри (електрик верилиш хятляри, трансформаторлар, реакторлар) вя щямчинин гейд едилян бцтцн елементлярин щесабат цчцн зярури олан параметрляри эюстярилир.
1 кВ-дан йухары эярэинликли електрик мцщяррикляри билаваситя г.г. нюгтяси иля кабел хятляри, жяряйанютцрцжцляр вя йа хятт реакторлары васитясиля ялагяли олдугда, щесабат схеминя ялавя мянбя кими дахил едилирляр.
Гысагапанма реъими. Мясялянин гойулушундан асылы олараг, г.г. йериндя г.г. жяряйанларынын няинки максимал, щямчинин минимал гиймятлярини, щесабат схеминин елементляри цзря жяряйанлары вя шябякянин мцхтялиф нюгтясиндя галыг эярэинликляри тяйин етмяк тяляб олуна биляр.
Мясялянин щялл едилмяси цчцн щесабат схеми тядгиг олунур вя г.г. жяряйанынын, щямчинин галыг эярэинликлярин бюйцк вя йа кичик алынмасы цчцн щансы елементлярин ялавя олараг гошулмасы вя йа ишдян чыхарылмасы айдынлашдырылыр. Щесабат схеми цзяриндя илкин олараг апарылан беля арашдырма, щесабат реъимляринин сечилмяси адланыр.
Яэяр щесабат схеми шябякянин нормал ишлямя шяраити цчцн тяртиб олунубса, онда г.г. щесабланан илкин реъим нормал реъим адланыр. Щесабат цчцн сечилмиш диэяр бцтцн реъимляр, адятян енеръисистемин башга параметрляри иля вя йа щесабат схеми елементляринин вязиййятинин дяйишмяси иля характеризя олунурлар. Мясялян, нормал реъимдя ИЕС эенераторлары паралел, минимал реъимдя айрылыгда ишляйирляр.
Максимал, минимал, нормал вя с. реъимляр цчцн щесабатлардан алынмыш г.г. жяряйанынын гиймятляриндян чыхыш едяряк, щесабат реъимлярини мягсядли адландырырлар вя йа Ы, ЫЫ, ЫЫЫ,… рягямлярля нюмряляйирляр.
Перспектив щесабатлар заманы максимал г.г. реъимлярини, шябякянин перспектив инкишафыны нязяря алмагла тяйин етмяк лазымдыр.
Щесабатлар бахылан шябякя сащяси цзря ян бюйук вя йа ян кичик г.г. жяряйанларынын ахмасына уйьун эялян реъимляр цзря апарылмалыдыр. Мясялян, електротехники аваданлыгларын г.г. жяряйанларынын електродинамик вя термики дайаныглыьа йохланмасы бахылан елементдян максимал жяряйанын кечдийи ян аьыр реъим цзря йериня йетирилмялидир. Реле мцщафизясинин щяссаслыьынын йохланмасы ися, яксиня, минимал реъимя уйьун ян кичик г.г. жяряйанына эюря апарылыр.
Тямир реъимляри вя йа шябякядя дюврядяйишмяляр, аваданлыгларын сынаьы вя с. щаллары заманы йарадылан мцвяггяти схемляри нязяря алмагла, илкин шяртляри сцни олараг мцряккябляшдирмяк лазым дейил. Мясялян, реле
61
мцщафизяси гурьуларынын сазланмасы цчцн щесабат схеминин сечяркян, истисмарда йол верилмирся, цч гидаландырыжы елементдян икисинин (мясялян хятт вя трансформаторун) тямир ачылмаларыны нязяря алмаьа ещтийаж йохдур; апаратларын йохланмасы цчцн щесабат схемини сечяркян, яэяр нормал шяраитиндя йол верилмирся, гидаландырыжы трансформаторларын гысамцддятли паралел ишя гошулмасыны нязяря алмаг лазым дейил.
Гысагапанманын нювц. Щесабатын мягсядиндян асылы олараг г.г.-нын нювц тяйин едилир. Мясялян, апаратларын електродинамик дайаныглыьа вя йа г.г. жяряйанларын механики тясирляриня йохланмасы г.г.-нын башланьыж анында нагилляр арасында ян бюйцк електромеханики гцввя йарадан цчфазлы г.г. цзря щяйата кечирилмялидир.
Ававданлыгларын термики дайаныглыьы да цчфазлы г.г. цзря йохланылыр. Реле мцщафизяси щесабатларында вязиййятиндян асылы олараг, цчфазлы,
икифазлы йерля вя бирфазлы г.г. жяряйанлары истифадя олуна биляр. Гысагапанма нюгтясинин сечилмя йери. Електрик аваданлыгларыны
електродинамик вя термики дайаныглыьа йохлайаркян, г.г. нюгтясини еля йерляшдирмяк лазымдыр ки, бу заман йохланылан аваданлыг ян аьыр шяраитдя олсун.
Реле мцщафизясинин гойулуш кямиййятлярини сечяркян, йериня йетирилян щесабатын тяйинатындан, мцщафизя олунан сащянин сонунда вя йа башланьыжында олмасындан асылы олараг, г.г. нюгтяси гябул едилир.
Гысагапанма заманы анлары. Гысагапанма проссесиндя жяряйанлар вя галыг эярэинликляр тяйин олунан заман анларынын сечилмяси, тамамиля щесабатын характериндян асылыдыр. Мясялян, ачарларын ачма габлиййятини йохламаг цчцн г.г.-нын щесабаты ачарын мяхсуси ачма мцддятиня 0,01 сан ялавя едилян τ аны цчцн апарылыр; дюзмя мцддяти иля ишляйян жяряйан
мцщафизяляринин щяссаслыьыны йохламаг цчцн, мцщафизянин дюзмя мцддятиня уйьун олан г.г. аны цзря жяряйаны тяйин етмяк лазымдыр.
Яксяр щалларда реле мцщафизясинин щяссаслыьыны йохламаг цчцн башланьыж ан цчцн г.г. жяряйанынын гиймятиндян истифадя едилир, беля ки, бу щесабаты садяляшдирир. Бу щалда заман кечдикжя, г.г. жяряйанынын азалмасы мцвафиг ещтийат ямсалы иля нязяря алыныр.
Hesabat və əvəz sxemi elementlərinin parametrləri. Синхрон эенераторлар. Щесабат цчцн эенераторун ашаьыдакы параметрляри мялум олмалыдыр: номинал эцж - Сном; номинал эярэинлик – Уном; ифрат кечид
индуктив мцгавимяти - dх ; ифрат кечид ЕЩГ - Е ; цчфазлы г.г. жяряйанынын
апериодик мцряккябясинин сюнмя заман сабити - )3(
аТ .
62
ЕЩГ-дян башга бцтцн садаланан параметрляр машынын паспортунда
верилир. Е ЕЩГ-си (фаз гиймяти) ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:
sindnomnom xIUE (5.16)
бурада, Уном - номинал фаз эярэинлийи; Ыном –номинал жяряйан; φ – гязайа
гядярки реъимдя жяряйанла эярэинлик арасындакы бужагдыр.
Е ЕЩГ-ни тягриби олараг, nomU номинал эярэинлийя эюря дя тапмаг
олар: nomkUE
Нисби ващидлярдя Е ЕЩГ-йя бярабяр олан к ямсалынын гиймятляри жядвял 5.2-дя верилмишдир.
Еквивалент енеръи мянбяляри. Яэяр бу вя йа диэяр типли эенераторларын йекун эцжц СΣ вя башланьыж заман ани цчцн йекун мцгавимяти хс олан
енеръи мянбяйи верилибся, онда беля мянбяйя Сном, Σ номинал эцжлц вя хс
ифрат кечид мцгавимятли еквивалент эенератор кими бахмаг олар. Жядвял 5.2
Номинал шяраитдя dx вя E параметрляринин нисби
ващидлярдя ифадя едилян орта гиймятляри
Машынларын типии dx E
100 МВт-а гядяр олан турбоэенераторлар
0,125 1,08
100-500 МВт турбоэенераторлар
0,2 1,13
Демпфер долаглы щидроэенератор
0,2 1,13
Демпфер долагсыз щидроэенератор
0,27 1,18
Синхрон компенсатор 0,2 1,2
Синхрон мцщяррик 0,2 1,1
Асинхрон мцщяррик 0,2 0,9
Цмумиляшдирилмиш йцк 0,35 0,85
Яэяр гида мянбяйи хс йекун мцгавимяти, kI
г.г. жяряйаны вя йа
kork IUS 3 эцжц иля верилмиш бюйцк эцжлц енеръи бирлийидирся, онда буну
63
тялабатчыларын шининдян хс мцгавимяти гядяр узаглашдырылмыш енеръисистем кими щесаб етмяк олар.
Енеръисистем щаггында верилянляр мялум олмадыгда, щесабат енеръисистемля ялагя шинляриндя гойулмуш ачарларын сярщяд ачма жяряйаны Ыс,
ачма цзря апарылыр. Ачма жяряйаны kI г.г. жяряйанына бярабяр гябул едилир
вя бурадан хс мцгавимяти тяйин едилир. 1 кВ-дан йухары эярэинликли електрик мцщяррикляри. Эенератора аналоъи
олараг нязяря алыныр. E ЕЩГ-си nomKUE кими тяйин олунур. К ямсалы
жядвял 5.2-дян тяйин едилир.
Мцщярриклярин ифрат кечид x мцгавимятляри эенераторлардан фяргли
олараг, паспортда верилмир вя онун ишясалма жяряйанынын дяфялийи цзря тяйин едилир:
sinomsi
nom
KIK
Ix
,,
1 (5.17)
nomI – мцщяррикин номинал жяряйаны;
Ки,с – ишясалма жяряйанын номинал жяряйана эюря дяфялийидир. Цмумиляшдирилмиш йцк. Цмумиляшдирилмиш йцк дедикдя ишыгланма,
електрик мцщяррикляри, собалар, дцзляндирижиляр вя с.-дан ибарят гарышыг йцкляр баша дцшцлцр. Беля йцкцн орта щесаби параметрляри жядвял 5.2-дя
верилмишдир. Жядвялдя эюстярилян гиймятляр йцкцн гошулма йериндяки трансформасийа пиллясинин орта номинал эярэинлийиня вя там эцжя (МВА) ясасян тяйин олунмушдур.
Икидолаглы трансформаторлар (şякил 5.2, а, б). Трансформаторун щесаби
паспорт гиймятляриня аиддир: номинал эцж – Сном; долагларын йцксяк вя алчаг эярэинликляри – Уном,Й, Уном, А; г.г. эярэинлийи – Уг %; г.г. иткиси Пг вя йа х/р нисбяти.
Шякил 5.2. Трансформаторларын явяз схемляри
64
Гысагапанма эярэинлийиня Уг вя г.г. иткисиня Пг эюря )3( 2
tnomq rIP
трансформаторун индуктив мцгавимяти ашаьыдакы кими тяйин олунур:
%%2
*
2
** ttt rZx (5.18)
Трансформаторун актив мцгавимяти нисбятян кичик олдуьундан
адятян %%** ttxz гябул едилир.
Яэяр г.г-нын зярбя жяряйаныны щесабламаг цчцн трансформаторун актив rt мцгавимятинин тяйин олунмасы зярурилийи йаранарса, буну
каталогдан эютцрцлмцш Пг иткиси вя йа х/р яйриси цзря етмяк олар [4]. Цчдолаглы трансформаторлар. (Шякил 5.2 в, г). Щесабат цчцн
ашаьыдакылар мялум олмалыдыр: номинал эцж – Сном; долагларын номинал эярэинликляри – Уном,Й, Уном,Б, Уном,Ж ; долаглар арасындакы г.г. эярэинликляри – Уг,Й-0, Уг,Й-А, Уг,0-А; г.г. иткиси Пк вя йа х/р нисбяти.
Щяр бир долаьын г.г. эярэинликлярини тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадялярдян истифадя едилир:
)%(5,0%
)%(5,0%
)%(5,0%
0,0,,,
,0,0,,
0,,0,,
YqAqAYqAq
AYqAqYqoq
AqAYqYqyq
UUUU
UUUU
UUUU
(5.18)
Гысагапанма жяряйанларынын щесабланмасында трансформаторун
(5.18) дцстурлары иля тяйин олунан вя долагларарасы г.г. эярэинликляри
индуктив мцгавимятляря бярабяр гябул едилир. Алчаг эярэинлик долаьы парчаланмыш икидолаглы трансформаторлар(şякил
5.2 д, е). Трансформаторун щесаби номинал параметрляриня аиддир: yцксяк
(Сном,Y) вя йа алчаг (СномА1(А2)) эярэинлик долаьынын номинал эцжц;
долагларын номинал эярэинликляри Уном,Y , УномА1(А2); долаглар арасындакы г.г. эярэинликляри Уг,Y-А1(А2)%; Уг,А1-А2%; г.г. иткиси Пг вя йа х/р нисбяти.
Гейд едяк ки, алчаг эярэинлик долагларынын эцжцнц ашаьыдакы кими гябул етмяк олар: СномА1(А2)=0,5Сном,Y.
Щяр бир долаьын г.г. эярэинлийи аналоъи олараг тапылыр
)%(5,0%
)%(5,0%
)1(2,21,)2(1,)2(1,
21,2,1,,
AAYqAAqAAYqAAq
AAkAYqAYqYq
UUUU
UUUU
(5.19)
65
Парчаланмыш долаглы трансформаторун г.г. эярэинлийи мцвафиг индуктив мцгавимятляря бярабяр гябул едилир:
%%
%%
%%
%%
)(21*21,
)2(1*)2(1,
)2(1*)2(1,
)(,*,
nomAAAAq
nomAAYAAYq
nomAAAAq
nomYYq
xU
xU
xU
xU
Парчаланмыш долаглы трансформаторун актив мцгавимятляри цчдолаглы трансформаторлара аналоъи олараг тяйин олунур. Цчдолаглы трансформаторлардан фяргли олараг, парчаланмыш долаглы трансформаторларын каталогунда Й-А1(А2) долаглары цчцн г.г. иткиляринин алчаг эярэинлик долаьынын эцжцня эятирилмиш (Сном,А1(А2)) гиймятляри верилир. Яэяр г.г. иткиляри мялум дейился, трансформаторун актив мцгавимятлярини тяйин етмяк цчцн х/р яйриляриндян истифадя етмяк олар [4].
Реакторлар. Реакторун щесаби параметрляри бунлардыр: Ом вя йа нисби ващидлярля ифадя олунмуш номинал индуктив мцгавимяти – хном вя йа
%)(* nom
x ; номинал эярэинлийи – Уном: номинал жяряйаны – Ыном; номинал
иткиляр – ΔП вя йа х/р нисбяти.
Икигат реакторлардан истифадя едилдикдя, индуктив мцгавимят реакторун голлары цчцн верилир вя садаланан параметрлярля йанашы долаглар арасындакы ялагя ямсалы Кял-дя. эюстярир: адятян Кял=0,5 . Реакторларын актив мцгавимяти номинал иткийя вя йа х/р нисбятиня эюря щесабланыр. Реакторун фазасындакы иткилярдян истифадя етдикдя щесабат беля
апарылыр: биргат реакторлар цчцн rIP nom
2 ; икигат реакторлар цчцн
rIP nom
22 .
Електрик верилиш хяттляри. Щесабат схемляриндя електрик верилиш хятляри 1 км-я дцшян хцсуси мцгавимятля характеризя олунурлар. Хяттин индуктив мцгавимяти мяфтилляр арасындакы мясафядян вя нагилин радиусундан асылыдыр. ЕВХ-нин щесабат параметрляри ялавядя верилир.
ЕВХ цчцн индуктив мцгавимятин орта щесаби гиймятляри ашаьыда верилир:
Щава хятляри цчцн: 6-220 кВ……………………………… 0,4 Ом/км 330 кВ(щяр фазада ики нагил) ……….. 0,33 Ом/км
66
500 кВ (щяр фазада цч нагил) ………… 0,3 Ом/км Цчдамарлы кабелляр цчцн:
35 кВ ……………………………….. 0,12 Ом/км 6-10 кВ ……………………………... 0,08 Ом/км
Актив мцгавимят 3
xr шярти юдянилдикдя вя йа заман сабитинин
тяйин олунмасы цчцн ондан истифадя едилирся, нязяря алынмалыдыр. Хяттин актив мцгавимяти сорьу материалларындан сечилир.
Əvəz sxeminin tərtibi və çevrilməsi üsulları. Електрик системиндя мцхтялиф елементляр, о жцмлядян трансформатор вя автотрансформаторлар олдуьундан щесабаты садяляшдирмяк цчцн системин явяз схемини тяртиб етмяк лазым эялир. Башга сюзля десяк, бцтцн магнит ялагяли дювряляр она еквивалент електрик ялагяли дюврялярля явяз олунур. Бу о демякдир ки, мцхтялиф эярэинлик пилляляриндя елементлярин параметрляри вя е.щ.г. схем цчцн ясас олан щяр щансы бир пилляйя эятирилир. Бу эятирилмя ямялиййаты мцхтялиф ифадялярля йериня йетирилир.
Схем елементляринин явяз схемляри, онларын параметрляринин тяйин
олунмасы цчцн ифадяляр жядвял 5.3-дя эюстярилмишдир.
Гейд едяк ки, елементлярин анжаг реактив мцгавимятляри нязяря алынмышдыр. Систем елементляринин явяз схемлярини билмякля, ихтийари електрик системинин явяз схемини гурмаг щеч бир чятинлик тюрятмир. Бундан сонра явяз схеминин параметрлярини (онларын е.щ.г. вя мцгавимятлярини) тяйин етмяк лазымдыр. Жядвял 5.3
Систем елементляринин явяз схемляри вя онларын щесабланмасы цчцн ясас ифадяляр
Elektrik
sisteminin
elementləri
və ilkin
verilənlər
Hesabat düsturları
Adlı vahidlə, Om Nisbi vahidlə
1 2 3
Generator nom
bd
S
Uxx
2
100
nom
bd
S
Sxx
100
67
Sistem
ornomac
b
UI
Ux
,
2
3 və ya
k
b
S
Ux
2
və ya
nom
b
noms S
Uxx
2
,
ornomac
b
UI
Sx
,3
və ya
nom
b
S
Sx
və ya
nom
b
noms S
Sxx
,
İkidolaqlı
transformato
r nom
bk
S
Uux
2
100
,%
nom
bk
S
Sux
100
,%
Üçdolaqlı
transformato
r
və ya
avtotransfor
mator
nom
bAkOAkYOkY
YGS
Uuuux
2
100
5,0
nom
bAkYAkOOkY
YOS
Uuuux
2
100
5,0
nom
bOkYAkOAkY
YGS
Uuuux
2
100
5,0
nom
bAkOAkYOkY
YG S
Suuux
100
5,0
nom
bAkYAkOOkY
OG S
Suuux
100
5,0
nom
bOkYAkOAkY
AG S
Suuux
100
5,0
Alçaq
gərginlik
dolağı
parçalanmış
transformato
r
nom
bk
YGS
Uux
2
100
,%125,0
nom
bk
AGAGS
Uuxx
2
21100
,%75,1
nom
bk
YG S
Sux
100
,%125,0
nom
bk
AGAG S
Suxx
100
,%75,1
21
Reaktor
2
2
or
b
rU
Uxx
2
or
b
rU
Sxx
İkiqat
reaktor 2
2
1
or
b
sbrU
Ukxx
21
or
b
sbrU
Skxx
68
2
2
32 1or
b
sbrU
Ukxxx
232
1or
b
sbrU
Skxxx
Elektrik
veriliş xətti 2
2
0
or
b
U
Ulxx
20
or
b
U
Slxx
Жядвял 5.3-дя верилмиш дцстурлардан истифадя етмякля, схем
елементляринин мцгавимятлярини вя Е.Щ.Г-ни нисби вя адлы ващидлярля тяйин едя билярик.
Явяз схеминин чевирилмяси (г.г. нюгтясиня нязярян садяляшдирилмяси) мянбядян г.г. нюгтясиня гядяр схемин нятижяви мцгавимятинин тапылмасына имкан верир. Ян чох истифадя олунан садя чевирмяляр ашаьыдакылардыр:
1. Ики вя даща чох мцгавимятлярин ардыжыл бирляшдирилмяси:
n
i
iekv xx1
2. Ики мцгавимятин паралел бирляшдирилмяси;
21
21
xx
xxxekv
Цч вя даща чох мцгавимятин паралел бирляшдирилмяси
n
i i
ekv
x
x
1
1
1
Яэяр х1=х2=………хн оларса, онда
n
xxekv
1
3. Цчбужаьын улдуза чеврилмяси
321
31
4xxx
xxx
;
321
215
xxx
xxx
;
321
31
5xxx
xxx
4. Улдузун цчбужаьа чеврилмяси
69
;6
54
541x
xxxxx
;
4
65
652x
xxxxx
5
46
463x
xxxxx
Шякил 5.4. Цжбужагдан улдуза кечмя схеми
Схемин чевирилмяси мянбядян г.г. нюгтясиня доьру йериня йетирилир. Яэяр схемдя г.г. нюгтясиндян ейни електрики узаглыгда олан бир нечя мянбя оларса, онда онлары бир еквивалент мянбя шяклиндя бирляшдирирляр.
Еквивалент е.щ.г. вя хекв ашаьыдакы кими тапылыр;
n
i
ii
ekv
ekv EYY
E1
1; хекв=х1//х2//….хи
Й1, Й2,…… Йи,-айры-айры голларын кечирижиликляридир. Хцсуси щалда ики будаг олдугда;
21
1221
xx
xExEEekv
; хекв=х1//х2
Г.г. нюгтясиндян мцхиялиф узаглыгда олан мянбяляр ися юз араларында бирляшдирилмир. Бу щалда щяр бир мянбядян г.г. нюгтясиня гядяр олан нятижяви мцгавимятляр щесабланыр.
Нятижяви схем цзря г.г. жяряйанларынын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти н.в.с.-дя ашаьыдакы кими щесабланыр.
b
zvn I
x
EI
.
ЕΣ- мянбялярин нятижяви ЕЩГ- си; хΣ- дюврянин г.г. нюгтясиня нязярян нисби
йекун мцгавимяти; Иб- базис жяряйаны олуб, верилмиш Сб-базис эцжц вя г.г. нюгтясиндя Уб= Уор орта эярэинлийя эюря тяйин едилир:
70
or
bb
U
SI
3
Zərbəvi cərəyanların təyini. Йцксяк эярэинлик апаратларынын
електродинамик дайаныглыг шяртиня эюря сечилмяси цчцн г.г. жяряйанынын максимал гиймятини билмяк лазымдыр. Гысагапанма жяряйанынын мцмкцн ян бюйцк гиймяти щям яввялки реъимдян, щям дя г.г-нын баш вермя анындан асылыдыр.
Гысагапанмайа гядяр дювря йцксцз ишляйярся вя г.г. эярэинлийин сыфырдан кечмяси анында баш верярся, индуктив мцгавимяти бюйцк олан шябякяляр цчцн (φк≈900) бу ян аьыр щал щесаб едилир.
Зярбяви жяряйан г.г. жяряйанын максимал ани гиймятини эюстярир. Бу жяряйан юз гиймятини г.г. баш вердикдян 0,01сан. сонра алыр вя из кими ишаря олунур.
Зярбяви жяряйан ашаьыдакы кими щесабланыр:
opzz Iki ,2 (5.20)
Ип,о-г.г.жяряйанынын башланьыж периодик мцряккябяси; Кз-зярбя ямсалы олуб,
г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин сюнмя заман сабитиндян асылыдыр. Кз вя Та сабитляри ашаьыдакы кими ялагядардыр:
aT
z ek01,0
1
(5.21)
Беляликля, графикдян Та-нын мялум гиймятиня эюря kз-ин гиймятлярини
тяйин едя билярик. Яэяр г.г. эенераторун чыхышында баш вермишся, онда щямин гол цчцн Та сабити катологдан эютцрцля биляр. Та вя kз сабитляринин
гиймяти бир нечя эенератор цчцн жядвял 5.4-дя верилмишдир.
Яэяр г.г. эенератордан мцяййян узаглыгда баш верярся, онда нятижяви явяз схеминин щяр бир голу цчцн Та-сабити ашаьыдакы ифадя иля тяйин едиля
бидяр:
r
xTa
бурада хΣ вя рΣ уйьун олараг г.г. дюврясинин йекун реактив вя актив мцгавимятлярдир.
Жядвял 5.4. Гысагапанма жяряйанларынын апериодик мцряккябясинин
сюнмя заман сабити вя зярбя ямсаллары
Sistemin elementləri və
hissələri
Ta, san Kz
71
Turbogeneratorlar, MVt 12 - 60
100 -1000
0,16 - 0,25 0,4 - 0,54
1,94 - 1,955 1,975 - 1,98
60 MVt gücə malik generator-
transformator bloku. Generator
gərginliyi, kV
6,3
10
0,2 0,15
1,95 1,935
Aşağıdakı generator güclərinə
görə turbogenerator-
transformator bloku
100 - 200
300
500
800
0,26 0,32 0,35 0,3
1,965 1,97 1,973 1,968
Qısaqapanma baş vermiş şinlə
verilmiş gərginlikli EVX ilə
əlaqələndirilmiş sistem, kV
35
110 - 150
220 - 330
500 - 750
0,02 0,02 - 0,03 0,03 - 0,04 0,06 - 0,08
1,608 1,608 - 1,717 1,717 - 1,78 1,85 - 1,895
Qısaqapanma baş vermiş 6 -
10 kV-luq şinlə verilmiş gücdə
transformatorla birləşdirilmiş
sistem, MVA
80 və yuxarı
32 - 80
5,6 - 32
0,06 - 0,15 0,05 - 0,1 0,02 - 0,05
1,85 - 1,935 1,82 - 1,904 1,6 - 1,82
Verilmiş cərəyana görə
reaktorla mühafizə olunan qol,
A
1000 və yuxarı
630 və yuxarı
0,23 0,1
1,956 1,904
6 - 10 kV gərginlikli paylayıcı
şəbəkə
0,01 1,369
72
İstənilən qısaqapanma anı üçün cərəyanların təyini. Гысагапанмаларын практики щесабатларында чох заман г.г.
жяряйанларынын истянилян т аны цчцн периодик вя апериодик мцряккябялярини билмяк лазым эялир. Бу жяряйанлар ашаьыдакы кими тяйин олунурлар:
ATt
opat eIi/
,2
(5.26)
optp II , (5.27)
иат- г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин т анындакы гиймяти;
tPI , гısaqapanma жяряйанынын периодик мцряккябясинин т анындакы
гиймяти; 0,PI гısaqapanma жяряйанынын периодик мцряккябясинин
башланьыж анындакы гиймяти; t -сабит ямсал олуб, периодик мцряккябянин т
анынадяк сюнмясини нязяря алыр: t
oppt II ,/
Эюрцндцйц кими жяряйанлары щесабламаг цчцн t , Та кямиййятляри
мялум олмалыдыр. Та-нын гиймяти жядвял 5.4-я эюря тяйин едиля биляр. Г.г. жяряйанынын периодик мцряккябясинин гиймяти т=0,5 сан гядяр
олан анлар цчцн типик яйриляр цсулундан истифадя етмякля, мцяййян олуна
биляр. Бу цсул t ямсалынын гиймятини тапмаьа имкан верир. Типик яйриляр
цсулу мцхтялиф узаглыгда зядялянмя нюгтяляри цчцн гурулмуш
)(/,, tfII ppGGtpt типик яйриляриня ясасланыр. (шякил 5.9)
Iп,т,Э - эенераторун г.г. жяряйанынын т-анындакы гиймятидир. Г.г.
нюгтясинин узаглыьы nom
GOP
I
I
,, нисбяти иля нязяря алынмышдыр,
/
nomI –эенераторун
номинал жяряйанынын г.г. пиллясиня нязярян эятирилмиш гиймятидир. Бу жяряйан ашаьыдакы кими тяйин едилир:
nkor
n
nomU
PI
cos3 ,
/ (5.28)
Пн- эенераторун номинал актив эцжц, [МВт.]; жосϕн- номинал эцж
ямсалы.
73
Уор,к- г.г нюгтясинин йерляшдийи пиллянин орта эярэинлийи, [кВ]; γт=ф(т)
типик яйриляри // nomnou II нисбятинин мцхтялиф гиймятляри цчцн шякил 5.9-дa
верилмишдир. Типик яйриляр номинал эцжц Пн=12 - 800 МВт олан турбоэенераторлар Пн<500 МВт вя бцтцн ири синхрон компенсаторлар цчцн
доьрудур. Беляликля, типик яйрилярдян истифадя олунмасы ардыжыллыьы ашаьыдакы кимидир.
а) б)
Шякил 5.9. Гысагапанма жяряйанынын периодик мцряккябясинин тяйин олунмасы цчцн типик яйриляр
а- г.г. нюгтясинин эенератордан гидаланмасы; б- г.г. нюгтясинин эенератордан вя системдян гидаланмасы.
1. Мянбяйин г.г жяряйанынын периодик мцряккябясинин башланьыж
гиймяти вя /
, / nomOGP II нисбяти тяйин едилир. Гейд едяк ки, /
nomI жяряйаныны
щесаблайаркян Пн эцжцнцн гиймяти Э мянбяйиня дахил олан эенераторларын йекун номинал эцжцня бярабяр гябул едилир.
2. /
,, / nomGOP II нисбятинин гиймятиня уйьун γт=ф(т) яйрисиндян г.г-нын
истянилян т аны цчцн γт,Э ямсалынын гиймяти тяйин едилир.
74
3. Йухарыда тапылмыш гиймятляря эюря г.г-нын истянилян аны цчцн мянбяйин г.г жяряйанынын периодик мцряккябясинин гиймяти тяйин едилир: Iпт,Э= γт,Э·Iп,оЭ
Гейд едяк ки, г.г нюгтяси мянбядян хейли узаглыгдадырса, онда
щямин мянбяляри системя аид етмяк олар. Бу щалда 1 tct олур вя бу
о демякдир ки, IPt=IP,0.s=const. Еlektrik stansiyasının XS sistemində qısaqapanma cərəyanının
hesablanması xüsusiyyətləri. Хцсуси сярфиййат (XS) системиндя г.г. заманы просесин характериня вя жяряйанын гиймятиня зядялянмя йеринин йахынлыьында гошулмуш електрик мцщяррикляри групу ящямиййятли дяряжядя тясир едир.
ХС механизмляринин интигаллары цчцн ясасян гысагапалы роторлу асинхрон мцщяррикляр тятбиг олунур. Йахын г.г. заманы мцщяррикин чыхышларындакы эярэинлик онун ЕЩГ-дян кичик олур. Електрик мцщяррикляри эенератор реъиминя кечяряк, зядялянмя йериня жяряйан эюндярир. Синхрон мцщяррикляр олдугда да аналоъи щадися баш верир.
ХС пайлашдырыжы гурьулары нагил вя апаратларын йохланмасы, щямчинин 3-6 кВ-луг аваданлыгларын реле мцщафизяляринин щесабаты заманы електрик мцщяррикляриндян г.г. йериня ахан жяряйанлары да нязяря алмаг лазымдыр. Бу мягсядля адятян периодик жяряйанын башланьыж гиймятини, зярбяви
жяряйаны, ачар контактларынын τ айрылма анында г.г. жяряйанынын периодик
вя апериодик мцряккялярини билмяк кифайятдир. Електрик мцщяррикляриндян ахан жяряйанларын тясири вя нязяря алынмасы
г.г.-нын баш вермя йериндян асылыдыр. К1 нюгтясиндя г.г. баш вердикдя (шякил 5.10) аваданлыглары сечяркян мцщярриклярин жяряйаны, о щалда тяйинедижи олур ки, онларын тясири харижи мянбялярин тясириндян артыг олсун. К2 вя К3 нюгтяляриндя г.г. заманы йекун жяряйан харижи шябякянин вя електрик мцщяррикляринин жяряйанларындан ибарят олур.
Електрик мцщяррикляриндян ахан жяряйанын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти синхрон эенератора аналоъи олараг, ашаьыдакы кими тяйин олунур:
''
''
,,
M
FMop
x
EI (5.29)
Бурада ''
FE вя ''
Mx - електрик мцщяррикинин уйьун олараг, ифрат кечид
ЕЩГ-си вя индуктив мцгавимятидир. ''
FE вя ''
Mx гиймятляри каталогларда верилмир.
75
Каталогда мцщяррикин ишясалма жяряйанынын (Iи,с) онун номинал
жяряйанына (Iном) нисбятиндян ибарят олан ишясалма жяряйаны дяфялилийи )(,* si
I
верилир. Електрик машынлары нязяриййясиндя електрик мцщяррикинин шябякяйя
бирбаша гошулмасына ''
MX мцгавимятиндян сонра баш верян г.г. кими
бахылыр. Бу ясасян ямяли щесабатларда ашаьыдакы кими гябул олунур:
nom
sisiMOP IIII
,*,,, (5.30)
Шякил 5.10. Х.С. системиндя г.г-нын хцсусиййятляри
Эенераторлардан фяргли олараг, електрик мцщяррикляринин електромагнит
вя кинетик енеръи ещтийатлары аздыр вя онларын г.г. жяряйанынын периодик мцряккябяси жялд сюнцр:
',/
,,,,maTt
MOPMtP eII
Бурада '
MT - периодик жяряйанын заман сабитидир.
Бурада електрик мцщяррикляриндян ахан г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябяси ади дцстурла ифадя олунур:
',/
,,,, 2 MaTt
MOPMta eII
76
Бурада MaT , - електрик мцщяррики дювряси цчцн апериодик жяряйанын
сюнмя заман сабитидир. Електрик мцщяррики цчцн зярбяви жяряйан беля тяйин олунур:
MZMOPMz KIi ,,,, 2
Бурада КЗ,М адятян MaT , -я эюря тяйин олунан зярбя ямсалыдыр.
Цмуми щалда електрик стансийасынын х.с. сексийаларына чох сайда мцхтялиф типли вя эцжлц електрик мцщяррикляри гошулур.
Бцтцн електрик мцщяррикляринин г.г. жяряйанына йекун тясирини гиймятляндиряркян, онлары бир еквивалент мцщяррикля явяз етмяк мягсядяуйьун олур. Тяжрцбяляр эюстярир ки, беля явязетмя мцмкцндцр вя бюйцк хяталара сябяб олмур. Щазырда мювжуд олан нормативляр еквивалент
електрик мцщяррики цчцн ашаьыдакы параметрляри тяклиф едир [4,5]:
Файдалы иш ямсалы, ηМ ………………………………..0,94
Эцж ямсалы, жосφМ ……………………………… .0,87
Периодик жяряйанын заман сабити, '
MT , сан ………..0,07
Апериодик жяряйанын заман сабити, MaT , , сан …….0,04
Зярбя ямсалы, Кз,М …………………………………..1,65 Ишясалма жяряйаны дяфялийи …………………………..5,6
Йухарыда гейд едилянляри нязяря алмагла, електрик стансийасынын ХС
системиндя г.г. жяряйанларынын щесабатыны ашаьыдакы ардыжыллыгла апармаг мягсядяуйьундур:
1. Щесабат схеми тяртиб олунур. Бу заман г.г. йери иля бирбаша електрик ялагяси олан електрик мцщяррикляри нязяря алыныр.
2. Харижи мянбялярдян (енеръисистемдян) г.г. йериня ахан жяряйаны тяйин етмяк цчцн явяз схеми тяртиб едилир вя ади цсул иля периодик жяряйанын
SOPI ,, башланьыж гиймяти щесабланыр. SOPI ,, жяряйанынын сюнмяйян олмасы
(узаг нюгтя) щесаб едилир. 3. Гысагапанма йери иля електрик ялагяси олан бцтцн х.с.
мцщяррикляринин номинал эцжляринин жями nomP вя мцщярриклярдян г.г.
йериня ахан периодик жяряйанын башланьыж гиймяти тяйин олунур:
nom
nom
nomMM
nom
siMOP
U
P
U
PII
4
3cos,*,,
77
Бурада, Уном – мцщярриклярин номинал фазларарасы эярэинлийидир, кВ
4. Йекун г.г. жяряйанынын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти тяйин едилир:
MOPSOPOP III ,,,,,
5. т анында г.г. жяряйанынын периодик мцряккябяси тяйин олунур:
07,0/
,,,,
/
,,,,,
't
MOPSOP
Tt
MOPSOPtP eIIeIII M
07,0/te
кямиййятини тяйин едяркян, Та- нын явязиня '
MT -и нязяря алараг,
шякил 5.11-дя верилян яйрилярдян истифадя етмяк олар.
6. τ аны цчцн г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябяси тяйин олунур:
4,,,, /
,,
/
,,
/
,,
/
,,, 2222 asaMasa Tt
stp
Tt
stp
Tt
Mtp
Tt
stpta eIeIeIeIi
bурада, saT , заманы сабитини xüsusi яйриляр цзря XS трансформаторунун
эцжцндян асылы олараг тяйин етмяк олар [4,5]. 7. Гысагапанманын зярбяви жяряйаны тяйин едилир:
MZMOPSZsOPMzszz KIKIiii ,,,,,,,, 22
Бурада Кз,с ямсалы йухарыда гейд едилдийи кими təyin olunur və Кз,м=
1,65. Ещтийат трансформатор васитясиля гидаландырылан сексийада г.г.
жяряйанларыны щесаблайаркян, билаваситя щямин сексийайа бирляшян мцщяррикляляр вя ещтийат гидаланма маэистралы васитясиля щесаби сексийа иля ялагяляндирилмиш диэяр шин сексийаларына гошулмуш мцщяррикляр нязяря алынмалыдыр.
Яэяр XS мцщяррикляринин дягиг тяркиби мялум дейился, онда г.г. жяряйаныны тягриби гиймятляндирмяк цчцн ишчи трансформатордан гидаланма
заманы XSTnomnom SP ,0,1
Ещтийат трансформатордан гидаланма заманы ися
XSJETnomnom SP ,25,1
78
Бурада, XSTnomS , - ишчи XS трансформаторунун номинал эцжц;
XSJETnomS , ещтийат х.с. трансформаторунун номинал эцжцдцр.
Яэяр трансформаторун алчаг эярэинликли долаьы парчаланмыш ися, онда яввялки ифадядян алынмыш эцжляри 2 дяфя азалтмаг, йяни щямин АЭ долаьына гошулмуш електрик мцщярриклярини нязяря алмаг лазымдыр.
Шякил 5.11. Систем голу цчцн г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин
сюнмя заманы сабитинин вя зярбя ямсалларынын тяйини яйриляри
6. Aparatların cərəyandaşıyan hissələrinin, şinlərin, məftillərin
və kabellərin seçilməsi
Naqillərin seçilməsi. Naqillərin (kabellərin, xətlərin) normal işçi rejimi
tələblərinə görə seçgidə iki faktor nəzərə alınır:
naqilin uzunmüddətli işçi cərəyanının təsirindən qızması;
qurğunun iqtisadi tələbatına görə ( iqtisadi en kəsiyinə ).
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, naqillərin en kəsiyi ele götürülməlidir ki,
onların uzunmüddətli işçi cərəyanından qızması buraxıla biləndən artıq
olmasın.
Cərəyandaşıyan hissələr üçün uzunmüddətli işçi rejimində buraxılabilən
temperatur cədvəllərdə verilir (θbur).
Naqillərin ön kəsiyinə uyğun olaraq kataloqlarda göstərilən buraxılabilən
cərəyanların qiyməti (Ibur) onların uzunmüddətli işçi rejimində buraxılabilən
qızmasına görə hesablanmışdır:
Iiş.max Ibur
79
Naqilin iqtisadi ön kəsiyi seçilərkən bu tələb nəzərə alınmalıdır. Praktiki
olaraq həmin tələbi ödəyə bilən iqtisadi en kəsiyi aşağıdakı ifadədən təyin
etmək olur:
iq
iqj
IF max
burada, jiq – ümumi istismar xərclərinin minimum olmasını xarakterizə edən
iqtisadı cərəyan sıxdığıdır.A/mm2,qiyməti Tmax -ə görə cədvəllərdən götürülür;
Iiş.max –maksimum işçi cərəyanıdır, A.
İqtisadi en kəsiyin hesablanmış qiymətinə görə kataloqlardan ya ona yaxın
kiçik, ya da yaxın böyük en kəsik götürülür.Böyük en kəsik gələcəkdə yükün
arta bilməsi hallarında seçilir. Əgər ətraf mühitin faktik temperaturası
normallaşdırılmış qiymətlərdən fərqlənirsə, naqildən buraxılabilən cərəyanın
qiyməti dəyişir. Bu halda onun qiyməti aşağıdakı ifadədən təyin edilir:
norbur
obur
burbur II
,
burada, θ0 - ətraf mühitin faktik temperaturası 0C ;
θnor - ətraf mühitin normallaşdırılmış temperaturası, 0C .
Qısaqapanma rejimində naqillərin termiki dayanıqlığı aşağıdakı ifadələr
əsasında yoxlanılır:
qq kbur
və ya Smin = S
Bk , Sseç Smin
burada, kB istilik impulsudur.
Şinlərin seçilməsi. Şinin materialı üçün polad, mis və alüminiumdan
istifadə edilir. Polad nisbətən az elektriki keçiriciliyə malik olduğundan və
həmdə intensiv korroziyaya uğradığından tətbiqi məhdudlaşdırılır. Onun
başlıca üstün cəhətləri ucuz başa gəlməsivə yüksək mexaniki möhkəmliyə
malik olmasıdır.
Misdən və alüminiumdan daha geniş istifadə edilir.Bu halda 110 kV aşağı
gərginliklərdə nisbətən misə üstünlük verilir. 330 kV-dan yuxarı
gərginliklərdə isə əsasən alüminiumdan istifadə edilir.Əvvəlcə bərk şinlərin
seçilməsinə baxaq.Paylayıcı quruluşlarda (PQ) istifadə edilən belə şinlərin en
kəsiyinin forması müxtəlif olur: düzbucaqlı, dairəvi, qutu şəkilli (profil) və s.
80
Düzbucaqlı şinlərin quraşdırılması və onlara yastı kontaktların bağlanması
asandır.Lakin lazimi mexaniki möhkəmliyə malik olmadığından kiçik
aşırımlarda quraşdırmaq lazım gəlir ( Yəni çoxlu dayaq izolyatorlardan
istifadə edilir). Mexaniki möhkəmlik şərtinə görə bir zolaqlı mis və
alüminium şinlərin maksimal ölçüsü 120x 10mm-dir. Bu halda onların sərhəd
yükü uyğun olaraq 2,65 kA və 2,07 kA-ya bərabər olur.Böyük yüklərdə iki və
üçzolaqlı şinlərdən istifadə olunur və sərhəd yükü uyğun olaraq 5,2 kA və 4,1
kA-ə qədər artır. Zolaqların sayı artdıqca yükün mütənasib olaraq arta bilməsi
yaxınlıq effekti ilə izah edilir. Bunu nəzərə alaraq zolaqların sayını üçdən çox
artırmaq məsləhət görülmür. Qutu (profil) enkəsikli şinlərdən istifadə etmək
daha əlverişli olur. Belə şinlər daha yüksək mexaniki möhkəmliyə malikdir.
Tək və çoxzolaqlı düzbucaqlı, eləcədə qutu en kəsikli şinlərin dayaq
izolyatorların üzərində yerləşdirilməsi qaydası da əhəmiyyət kəsb edir.
Zolaqların enli tərəfə görə üfüqi yerləşdirilməsi şinlərin mexaniki möhkəmliyi
üçün əlverişlidir. Lakin bu halda onların soyuması pisləşir.
Bərk şinlər normal rejimdə nominal gərginliyə və maksimal işçi
cərəyanına görə seçilir:
Udöv ≤ Unom
Iiş max ≤ Ib.b
Qısaqapanma rejimində isə şinləri dinamik və termik dayaniqlığa
yoxlanılır:
qq. burk .
hes bur
burada, Unom – şini saxlayan dayaq izolyatorların nominal gərginliyi;
Udöv – elektrik qurğusunun (dövrənin) nominal gərginliyi ;
Iiş.max – şinin en kəsiyindən uzunmüddətli axa bilən maksimal işçi
cərəyan;
Ib.b – onun verilmiş en kəsiyi üçün kataloqlarda göstərilən
buraxılabilən cərəyan.
Şində yükün paylanması məlum olmadıqda onun seçilməsi üçün
hesablanan işçi cərəyan (Iiş.max) konkret sxemdən asılı olaraq tapılır. Məsələn,
generator dövrəsi olanda işçi cərəyan şinə qoşulan ən böyük generatorun
gücünə görə hesablanır (nəzərə alınır ki, generatorun çıxışlarında nominal
gərginlik 5% aşağı düşmüşdür).
81
95,0cos3max,
nom
nomis
U
PI
Şində yalnız transformator dövrəsi olduqda nəzərə alınır ki, şinə paralel
qoşulmuş transformatorlardan biri açılmışdır, işdə qalan isə 40%-dən artıq
yüklənir. Yəni,
Iiş.max =
nom
Tnom
U
S
3
4.1 ,
Qısaqapanma rejimində bərk şinlərin eletrodinamiki dayanıqlığı
yoxlanıldıqda qəbul edilir ki, onların rəqsi yoxdu. Bu halda şində yaranan
mexaniki gərginliyin qiyməti yuxarıda göstərilən ifadə əsasında hesablanır.
Şinlərin en kəsiyinin formasında və onların dayaq izolyatorları üzərində
yerləşdirilməsi qaydasından asılı olaraq onların müqavimət momentinin (W)
qiyməti kataloqlarda verilir (cədvəl 6.1). Çoxzolaqlı şinlərdə ( şəkil 6.1) hər
zolaqdakı mexaniki gərgənliyi iki hissəyə ayırmaq olar: fazaların təsirindən
yaranan və verilmiş fazadkı digər zolaqların zolaqlararası təsirindən yaranan
(Ϭz). Bu halda mexaniki gərginlik bərabər olur:
Cədvəl 6.1
Şinin müqavimət momenti
82
Ϭhes=Ϭf + Ϭz
burada, Ϭf- mexaniki gərginliyin qiyməti analoji olaraq yuxarıdakı qeyd edilən
ifadədən təyin edilir.
Zolaqlararası təsirdən yaranan mexaniki gərginlik isə
hb
lF zzz 22
Şəkil 6.2. δ əmsalını təyini
1.İkizolaqlı şinlər; 2.Üçzolaqlı şinlər
burada, Fz –zolaqlardan axan cərəyanın təsirindən zolağın hər bir metr
uzunluğuna düşən dinamiki qüvvə, N/m; lz- zolaqlar arasında qoyulan
bərtikmələr arasındakı məsafə , m.
Zolaqda yaranan dinamiki qüvvə ;
Fz = b
i2
3 10-7
,
δ-əmsalı şəkil 6.2-dəki əyrilərdən tapılır.
Yuxarıda göstərildiyi kimi şinin dinamiki dayanıqlığının yoxlamaq üçün
qısaqapanma cərəyanının yaratdığı mexaniki gərginliyin hesabat qiyməti ilə
buraxılabilən qiymətinin müqayisəsi aparılır. Şinin materialından asılı olaraq
mexaniki gərginliyin buraxılabilən qiyməti cədvəl 6.2-də verilir.
Cədvəl 6.2.
Mexaniki gərginliyin buraxılabilən qiyməti
Şinin materialı bur,MPa
Mis(MT) 140
Alüminium(MT) 70
Alüminium (ATT) 90
Polaq 160
83
İndi də elastik şinlərin seçilməsinə baxaq. Adətən 35 kV və yuxarı
gərginliklərdə elastik şin kimi yığım məftillərdən istifadə edilir (AC , ACO
markalı məftillər ).
Elastik şinlər maksimal işçi cərəyanlarda qızma şərtinə görə seçilirlər.
Qısaqapanma rejimində isə termiki dayanıqlığa yoxlanılırlar. Yəni, Iiş.max
≤ Ibur
burkqq .. (
S
BS
kmin
)
Elastik şinlər asma izolyatorları vasitəsilə bərkidildiyindən və onların
fazaları arasında məsafə nisbətən böyük olduğundan qisaqapanma zamanı
fazalar arasında yaranan qarşılıqlı dinamiki təsir az olur. Odur ki, onlar
elektrodinamiki dayanıqlığa yoxlanılmır. Lakin böyük qısaqapanma
cərəyanlarında fazaların çox yaxınlaşması nəticəsində məftillərin bir-birinə
ilişməsi təhlukəsi yarana bilər. Bunu nəzərə alaraq texniki normalara (PUE)
görə qısaqapanma gücü aşağıda göstərilən qiymətlərə bərabər olduqda və
yaxud ondan çox olduqda elastik şinlər elektrodinamiki dayanıqlığa yoxlanılır
( cədvəl 6.3 ).
Cədvəl 6.3.
Qısaqapanma gücünün qiyməti
U kV 110 150 220 330 500
Sqq MVA 4000 6000 8000 12000 18000
Elastik şinlərdə elektrik sahəsinin başlanğıc kritik gərginliyinin maksimal
qiymətlərində tac hadisəsi (tac şəklində boşalmalar) yaranır. Bu gərginliyin
qiyməti aşağıdakı ifadədən tapılır:
sm
kV
rmE ,
299,013,30
0
0
burada, m- şinin (məftilin) səthinin qeyri-hamarlığını xarakterizə edən
əmsallar (T= 0,82 ); r0 - məftilin radiusudur, sm .
Şaxələnməyən məftilin ətrafında yaranan elektrik sahəsinin gərginliyi
aşağıdakı ifadədən tapılır:
84
sm
kV
r
Dr
UE
or
,
lg
354,0
0
0
0
burada, U- xətt gərginliyidir, kV; Dor –fazalararası orta həndəsi məsafəsidir,
sm. Onun qiyməti fazaların fəzada yerləşməsindən asılıdır. Fazalar üfüqi
yerləşdirildikdə Dor=1,26D. D - qonşu fazalara arasındakı məsafədir, sm.
330kV və yuxarı gərginliklərdə tac hadisəsini zəiflətmək üçün məftillər
(şinlər) şaxəli seçilirlər. Şaxələnmiş məftillərin ətrafındakı elektrik sahəsinin
gərginliyi aşağıdakı kimi təyin olunur:
ek
or
r
Dnr
UKE
lg
354,0
0
burada, n- hər fazadakı şaxələrin sayı; K - şaxələrin sayını nəzərə alan əmsal;
rek – şaxələnmiş məftillərin ekvivalent radiusudur.
Bu kəmiyyətlərin qiymətləri cədvəl 6.4-də verilir.
Cədvəl 6.4.
K və rek qiymətləri
n 2 3 4
K 1+2
a
r 0 1+2a
r03 1+3a
r02
rek ar0 3 2
0ar 4 3
02 ar
Şinlərin tac hadisəsinə görə yoxlanılması aşağıdakı şərtin ödənilməsilə
aparılır (1,07E ≤ 0,9E0 ).
7. Kommutasiya, ölçü və cərəyan məhdudlaşdırıcı aparatların seçilməsi
Açarların seçilməsi. Açarlar paylayıcı quruluşların əsas elektrik
aparatları hesab olunurlar. Onların vasitəsilə yüksək gərginlikli elektrik
dövrələrinin müxtəlif rejimlərində açılması və qoşulması əməliyyatları
aparılır.Açarlar üçün ən məhsul və ağır əməliyyat dövrədə qisaqapanmanı
açmaq və yaxud avtomatik təkrar qoşma(ATQ) zamanı onun qısaqapanmaya
qoşmasıdır.
85
Elektrik aparatlarının düzgün seçməkdə məqsəd, elektrik qurğularını
etibarlı işləyən, qorxusuz xidmət edilən, montaj və istismarı qənaətli olan
avadanlıqla təmin etmekdən ibarətdir.
Açarların seçilmə və yoxlanılma şərtlərini cədvəl şəklində göstərmək
məsləhət görülür( cədvəl 7.1).
Cədvəl 7.1
Açarların seçilməsi və yoxlanılması şərtləri
Dövrənin hesabat
parametrləri
Açarın parametrinin
kataloq qiyməti
Seçilmə şərtləri
Uqur Unom Uqur Unom
İiş.ağır İnom İiş.ağır İnom
İnτ İaçma İnτ İaçma
β=
İ
i
n
2 100
βnom β βnom
İ n2 +i - İno İbağ
İno İbağ İno İbağ
izər İm.bağ izər İmbağ
İno İdin İno İdin
Izər İm.din izər İm.din
Vk İm.tm Vk I T
2tt
Ayırıcıların, qısaqapayıcıların və yük açarlarının seçilməsi. Ayırıcılar
yüksək gərginlikli elektrik dövrələrini cərəyansız açıb-bağlamaq üçün tətbiq
edilən kommutasiya aparatlarıdır. Bunların əsas vəzifəsi təmir və texniki
xidmət zamanı təklükəsizliyi təmin etmək üçün dövrədə görünən izoləedici
arakəsmə yaratmaqdır. Çünki TTQ tələblərinə görə təmir və yoxlama işləri
aparanda ayırıcılar, gərginlik olan hissə ilə təmirə çıxarılan element arasında
görünən arakəsmə yaradır.
Ayırıcıları seçdikdə aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:
1. Qısaqapanma cərəyanlarının yaratdığı termiki və elektrodinamiki
təsirə dayanıqlı olmalıdır.
2. İş prosesində öz-özünə açılama ehtimalı olmamalıdır.
3. Ən ağır hava şəraitində etibarlı açılıb qoşulmaya qadir olmalıdırlar və
s.
86
Nominal gərginlik şəraitinin tələbinə görə ayırıcının kataloqda verilən
nominal gərginliyi, istifadə olunan dövrənin gərginliyindən böyük və ya ona
bərabər olmalıdır:Uqur ≤ Unom
Maksimal işləmə cərəyanı şərtinin tələbinə görə ayırıcının kataloqda
verildiyi nominal cərəyanının qiyməti istifadə olunduğu dövrənin maksimal
işçi cərəyanından böyük və ya ona bərabər olmalıdır: Iiş.max ≤ Inom
Iiş.max - cərəyanı konkret dövrənin sxemindən asılı olaraq açarlarda olduğu
kimi hesablanır.
Qısaqapanma rejimində aşağıdakı şərtin ödənilməsinə görə elektrodinamik
dayanıqlıq yoxlanılır: izər ≤ It.din
Yəni ayırıcı üçün kataloqda verilən elektrodinamik qüvvə cərəyanının
amplitud qiyməti (It.din) qısaqapanma cərəyanının zərbəvi qiymətindən böyük
və ya ona bərabər olmalıdır. Bəzən kataloqda elektrodinamik qüvvə
cərəyanının təsiredici qiyməti verilir (Idin,s). Bu halda elektrodinamik
dayanıqlıq şərti aşağıdakı kimi yoxlanılır: Izər ≤ Idin,s
Termiki dayanıqlıq şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur: TTk tIB 2
Qısaqapayıcılar məlum olduğu kimi normal rejimdə cərəyan (yük) altında
olmurlar. Odur ki, onları uzunmüddətli maksimal işçi cərəyana görə seçmək
lazım olmur. Digər bütün şərtlərə görə isə qısaqapayıcılar yoxlanılır.
Yük açarları göstərilən bütün şərtlərdən əlavə açılma qabiliyyətinə görə də
yoxlanılmalıdır: Iiş.max ≤ Iaç
Göstərilən aparatların seçilmə şərtlərini cədvəl şəkilində göstərək (cədvəl
7.2).
330-1150 kV gərginlikli qurğularda ayırıcıların konstruksiyaları PQ-ların
iqtisadi göstəricilərinə və etibarlılığına təsir edir. Buna görə də bıçaqları
horizontal və ya vertikal hərəkət edən iki və ya üç sutunlu –kolonkalı ayırıcılar
çox əlverişli olurlar.
Cədvəl 7.2.
Ayırıcıların seçilmə şərtləri
Dövrənin hesabat
parametrləri
Ayırıcıların
parametrlərinin kataloq
qiyməti
Seçilmə şərtləri
Uqur Unom Uqur Unom
Iiş.αq Inom Iiş.αç Inom
izər Im.din izər Im.din
Bk ITtT TTk tIB 2
87
Son illərdə bu cəhətdən daha proqressiv olan pontoqrafik ayırıcılardan
geniş istifadə edilə bilər, hazırda böyük güclü elektrik stansiyalarının 500-
1150 kV gərginlikli PQ-da istifadə olunan asma tipli ayırıcıların seçilməsi
daha məqsədə uyğun olur.
Reaktorların seçilməsi. Reaktorlar elektrik qurğularında qısaqapanma
cərəyanlarını məhdudlaşdırmaq üçün istifadə olunurlar. Bu imkan verir ki,
paylayıcı quruluşlarda daha yungül və ucuz açarlar və kiçik en kəsikli kabel
xətləri tətbiq edilməklə qənaət əldə edilsin. Reaktorlar əsasən 6-10kV və
bəzən 35 kV gərginlikli elektrik şəbəkələrində tətbiq olunurlar. Onlardan hətta
1000V-dan kiçik gərginlikli elektrik qurğularında cərəyanı məhdudlaşdırmaq
məqdəsdilə də istifadə edilir. Reaktrların seçilmə şərtləri şədvəl 7.3-də
verilmişdir.
Cədvəl 7.3.
Reaktorun seçilməsi və yoxlanması şərtləri
Dövrənin hesabat
parametrləri
Ayırıcıların
parametrlərinin kataloq
qiyməti
Seçilmə şərtləri
Uqur Unom Uqur ≤ Unom
Iiş.αq Inom Iiş.αq ≤ Inom
izər Im,din izər ≤ Im,din
Bk ITtT TTk tIB 2
Ölçü tranformatorlarının seçilməsi. Məlum olduğu kimi, elektrik ölçü
cihazları adətən standart qiymətlərdə gərginlik və cərəyanı ölçmək üçün
hazırlanırlar. Belə ki, gərginlik ölçü cihazları olan voltmetrlər 100,200V-da
hazırlanırlar. Cərəyan ölçü cihazları olan ampermetrlər isə əsasən 5A və 1A
qiymətlərdə hazırlanırlar. Belə olduqda alçaq gərginlik dövrələrində istifadə
olunmaq üçün hazırlanmış elektrik ölçü cihazları yüksək gərginliklərdə
istifadə oluna bilməzlər. Əks halda xidmətçi personalın həyatı üçün təhlükə
yaranar.
Bunu nəzərə alaraq yüksək gərginlikli elektrik dövrələrində gərginlik və
cərəyanı ölçmək üçün gərginlik və cərəyan transformatorlarından istifadə
edilir. Onların əsas vəzifəsi ölçmə izolə etməklə xidmətçi personalın
təhlükəsizliyini təmin etmek və həmçinin rele mühafizəsi, avtomatika və
siqnalizasiya dövrlərinin qurğularını bəsləməkdir.
88
Cərəyan transformatorlarının seçilməsi. Cərəyan ölçü transformatorları
əsas vəzifəsi yüksək gərginlikli dövrədəki cərəyanı ölçmək üçün, onu ölçü
cihazlarının ölçə biləcəyi standart cərəyana qədər azaltmaq və ölçmə zamanı
xidmətçi personalın təhlükəsizliyini təmin etmekdir. Onların vasitəsilə həmdə
ölçü cihazlarının dövrəsi ilə yanaşı rele mühafizəsi avtomatika və
siqnalizasiya qurğularının bəslənməsi aparılır.
Cərəyan transformatorları normal iş rejimində nominal gərginliyə, birinci
tərəfin nominal cərəyanına, ikinci tərəfin nominal cərəyanına, dəqiqlik
sinifinə və nominal ikinci tətrəf gücünə görə seçilir. Qısaqapanma rejimində
isə elektrodinamiki və termiki dayanıqlığa yoxlanılırlar.
Nominal gərginliyə görə seçilmə şərti tələb edir ki, cərəyan
transformatorunun birinci tərəf gərginliyi qoşulduğu ddövrənin gərginliyinə
bərabər və ya ondan böyük olmalıdır.
Uqur ≤ Unom
Birinci tərəf nominal cərəyan şərtinə görə cərəyan transformatorunun
birinci tərəf üçün kataloqda nominal cərəyanı qoşulduğu dövrənin maksimal
işçi cərəyanına bərabər və ya ondan böyük olmalıdır.
İiş.for ≤ İ1nom
İiş.for – cərəyanın hesablanması, cərəyan transformatorunun qoşulduğu
dövrənin sxemindən asılıdır və o, açarlarda olduğu kimi təyin edilir. Qeyd
etmək lazımdır ki, bu halda birinci tərəf nominal cərəyanı qurğunun işçi
cərəyanına yaxın qiymətdə olmalıdır. Çünki birinci tərəf dolağının tam
yüksəlməsi, onun həm cərəyan, həm də bucaq xətalarının artmasına səbəb
olur.
Cərəyan transformatorunun ikinci tərəf nominal cərəyanı ( 5 və ya 1 A )
transformatorun vəzifəsindən və ikinci tərəf dövrəsini uzunluğundan asılı
olaraq çevrilir. Gərginliyi 500kV və yuxarı olan paylayıcı quruluşlarda, eləcə
də 220-330kV gərginlikli böyük güclü paylayıcı quruluşlarda ikinci tərəf
nominal cərəyanı 1A qalan hallarda isə 5A qəbul edilir.
Cərəyan transformatorları dəqiqlik sinifi, cərəyan xətası ∆İ=(İ2K-
İ1)•110/İ1 (faizlə) həm də bucaq xətasına görə xarakterizə olunur. Cərəyana
görə xətanın qiymətindən asılı olaraq ölçü cərəyan transformatorları baş
dəqiqlik sinifinə malik olurlar. 0,2; 0,5; 1; 8; 10.
İkinci tərf nominal gücü şərti tələbinə görə cərəyan transformatorunu
seçdikdə, cərəyan transformatorunun ikinci tərəf üçün buraxılabilən nominal
gücü ( S2nom) ikinci tərəfin faktik gücündən böyük və ya ona bərabər olmalıdır:
S2 ≤ S2nom
89
İkinci tərəfin faktik gücün qiyməti əslində ikinci tərəf dğvrəsinə qoşulmuş
ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdür. Ümumi halda ikinci tərəf dövrəsinin
gücü aşağıdakı ifadə ilə hesablanır.
S2= İ nom
2
2 • Z2
Burada Z2- cərəyan transformatorunun ikinci tərəfinin xarici dövrəsinin tam
müqavimətidi. Əslində Z2 müqaviməti cihazların (rcih) birləşdirici naqillərin və
kontaktların rkon müqavimətlərinin cəminə bərabərdir.
r2= rcih+ rnaq+ rkon
cihazların müqaviməti
rcih =
İ
S
nom
cih
2
2
burada Scih – ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdür. Onun qiyməti uğun cihazlar
üçün kataloqda verilir. İkinci tərəfə qoşulmuş cıhazların tələb etdiyi gücü təyin
etmək üçün onları cədvəl şəklində göstərmək əverişli olur ( cədvəl 7.4).
Cədvəl 7.4.
Cihazların Scih ,V.A. gücünün hesablanması
Cihazların adları və tipi A fazası B fazası C fazası
Ampermetr E-378 0,1 0,1 0,1
Aktiv enerji
hesablayıcısı, İ-670 M
2,5 - 2,5
Cəmi: 2,6 0,1 2,6
Cərəyan transformatorları müxtəlif dövrlərdə ( generator, transformator,
xətt və s.) quraşdırılır. Ölçü cihazların miqdarı, birləşmə sxemi verilən
dövrələrə uyğun olaraq təyinedilir.
Əgər ölçü cihazların sayı iki-üç ədəd olarsa kontaktların müqaviməti 0,05
Om olmalıdır, bundan çox olduqda isə 0,1 Om qəbul edilir. Birləşdirici
naqillərin müqaviməti isə onun uzunluğu və en kəsiyindən asılıdır. Cərəyan
transformatorunun seçilmiş dəqiqlik sinfində işləyə bilməsi üçün aşağıda
göstərilən şərtin ödənilməsi tələb olunur:
rcih+ rnaq+ rkon ≤ Z2nom
buradan
rnaq=Z2nom – rcih – rkon
90
Z2nom- cərəyan transformatorunun nominal yükü olub qiyməti kataloqda
verilir.
Birləşdirici naqillərin müqaviməti məlum olduqda onun en kəsiyini təyin
etmək mümkün olur.
q =
r
l
naq
hes ,
burada, ρ- naqilin materialının xüsusi müqavimətidir. 100MBT və ondan
böyük güclü aqreqatları olan elektrik stansiyalarının və həmçinin 220 kV və
ondan yüksək gərginlikli yarımstansiyaların əsas və köməkçi avadanlıqlarının
ikinci dövrələri üçün mis damarlı naqillər götürülür (ρ= 0,0175). Digər
hallarda isə alüminium damarlı (ρ=0,0283) naqillərdən istifadə olunur.
lhes- cərəyan transformatorunun birləşmə sistemindən asılı olaraq təyin edilir.
Birfazalı birləşmədə - lhes= 2L ;
Ikifazalı birləşmədə - lhes= L3 ;
Üçfazalı birləşmədə - lhes = L .
Burada L- birləşdirici naqillərin uzunluğudur.
Müxtəlif birləşmə sxemlərindən cərəyan transformatorları ilə ölçü
cihazlarını birləşdirən naqillərin uzunluğunu texniki olaraq aşağıda göstərilən
qiymətlərdə qəbul etmək olar, m :
6-10kV dövrələri üçün .......................................40 60
35kV ...................................................................60 70
110kV..................................................................75 100
220kV..................................................................100 150
330-50kV.............................................................150 175
Birləşdirici naqillər kimi kağız, rezin, polixlorvinil izolyasiyalı çoxdamarlı
nəzarət kabellərindən istifadə olunur. Mexaniki davamlıq şərtinə görə
birləşdirici naqillərin en kəsiyi alüminium damarlı üçün 2,5mm2, mis damarlı
üçün isə 1,5mm2 kiçik olmamalıdir
Qısaqapanma rejimində cərəyan transformatorun elektrodinamiki
dayaniqlıq yoxlama şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur.
izər ≤ İt din
Yəni cərəyan transformatorunun kataloqda verilən nominal
elektrodinamiki cərəyanın amplitud qiyməti, qısaqapanma cərəyanının zərbə
qiymətindən böyük və ya ona bərabər olmalıdıər. Bəzən kataloqlarda İt din
91
əvəzinə Kdin verilir. Belə olan halda elektrodinamiki dayanıqlıq şərti belə
xarakterizə olunur:
izər ≤ Kdin 2 İ1nom
Kdin = İt.din /( 2 İ1nom)
Kdin- elektrodinamiki dayanıqlığın dəfəliyi , kataloqdan götürülür.
Şin cərəyan transformatorunun elektrodinamiki dayanıqlığı, paylayıcı
quruluşda toplayıcı şinin dayanıqlığına görə təyin edilir. Odur ki, şin cərəyan
transformatorları bu şərtə görə yoxlanılmayır.
Termiki dayanıqlıq şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur:
Bk ≤ İ T
2tT
Bəzən kataloqlarda İT cərəyanın əvəzinə KT əmsalının qiyməti verilir. Belə
halda termiki dayanıqlıq şərti belə xarakterizə olunur:
Bk ≤ (KTİ1nom)2
tT
BT - istilik impulsu, qiyməti hesabatdan təyin edilir.
KT – termiki dayanıqlığın dəfəliyi, kataloqdan götürülür.
tT – termiki dayanıqlıq müddəti, kataloqdan götürülür.
Cərəyan transformatorlarının seçilmə şərti cədvəl 7.5- da göstərilmişdir.
Cədvəl 7.5.
Cərəyan transformatorların seçilmə və yoxlanılması şərtləri
Dövrənin hesabat
parametrləri
Cərəyan
transformatorların kataloq
qiymətləri
Seçilmə şərti
Uqur Unom Uqur Unom
İiş.ağır İ1nom İiş.ağır İ1nom
izər İmdin izər İmdin
izər Kdin/ 2 İ1nom
Bk İT,tT
KT,İnom Bk İ T
2tT
Vk (Ktİ1nom)2
tT
Z2 Z2nom Z2 Z2nom
92
Gərginlik transformatorlarınn seçilməsi. Gərginlik transformatorları
birinci tərəf gərginliyinə, nəzərdə tutlmuş dəqiqlik sinifin, ikinci tərəf nominal
gücünə görə seçilir. Nominal gərginliyə görə seçilmə şərti tələb edir ki,
kataloqda göstərilən birinci tərəfin nominal gərginliyi qurğunun
gərginliyindən böyük və ya ona bərabər olmalıdır: Uqur ≤ U1nom .
İkinci tərəf nominal gücə görə seçilmə şərti tələb edir ki, gərginlik
transformatoru üçün kataloqda nəzərdə tutulmuş ikinci tərəf nominal gücün
qiyməti onun dövrəsinə qoşulan ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdən böyük və
ya ona bərabər olmalıdır.
Gərginlik transformatorun ikinci tərəf dolağına qoşulmuş işlədicilər əsasən
ölçü cihazları olduğundan, həmin tərəfdən tam gücün qiyməti cahzların tələb
etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmi kimi tapıla bilər:
S= 22 )()( QR cihcih
∑Pcih, ∑Qcih – qiymətləri qoşulmuş ölçü cihazlara görə kataloqdan götürülür (
cədvəl 7.6)
İkinci tərəf yükün təyin etdikdə birləşdirici naqillərin müqaviməti kiçik
olduğundan nəzər alınmayır, ancaq birləşdirici naqillər əlavə gərginlik itkiləri
yaradır.
Cədvəl 7.6.
Gərginlik transformatorunun hesabat yükü
Cihazların
adları və tipi
Cihazın bir sarğısının
gücü
Sarğıların
sayı
Voltmetr E-335 2,0 VA 1 1,0 0 2,0 -
Voltmetr D-
335
1,5 VA 2 1,0 0 3,0 -
Aktiv enerji
sayğacı İ-680
2,0 VT 2 0,38 0,925 4,0 9,7
Reaktiv enerji
sayğacı İ-676
3,0 VT 2 0,38 0,925 6,60 14,5
Mexaniki dayanıqlıq şərtinə görə birləşdirici naqillərin en kəsiyi
alüminium naqillər üçün 2,5mm2, mis naqillər üçün 1,5mm
2 qəbul olunur.
Gərginlik ölçü transformatorları qısaqapanma rejimində elektrodinamiki
və termiki dayanıqlıq yoxlanılmır.
93
8. Ildrımdan mühafizənin hesabatı və konstruktiv yerinə yetirilməsi
Obyektlərin təsnifatı (dərəcələrə ayrılması) obyektin özünün və onun
ətrafının ildırım zərbəsinə məruz qalma təhlükəsi üzrə təyin edilir. İldırımın
bilavasitə təhlükəli təsiri – bu yanğınlar, mexaniki zədələnmələr, insanların və
heyvanların travmaları (zədələnmələri), həmçinin elektrik və elektron
avadanlıqlarının zədələnməsidir. İldırım zərbəsinin nəticəsi olaraq
partlayışların olması və təhlükəli maddələrin – radioaktiv və zəhərli kimyəvi
maddələrin, həmçinin bakteriyaların və virusların ayrılması ola bilər. İldırım
zərbəsi xüsusilə informasiya sistemləri, idarəetmə, nəzarət və elektrik təchizatı
sistemləri üçün təhlükəli ola bilər. Müxtəlif təyinatlı obyektlərdə quraşdırılan
elektron qurğuları üçün xüsusi mühafizə tələb olunur.
Baxılan obyektlər adi və xüsusi obyektlərə ayrıla bilər.
Adi obyektlərə – yaşayış və administrativ tikintiləri, həmçinin hündürlüyü
60 m-ə qədər olan ticarət, sənaye istehsalı və kənd təsərrüfatı üçün olan bina
və qurğuları aiddir.
Xüsusi obyektlərə aşağıdakılar aiddir:
- ətraf üçün bilavasitə təhlükəli hesab olunan obyektlər;
- sosial və fiziki mühit üçün təhlükəli hesab olunan obyektlər (ildırım zərbəsi
zamanı bioloji, kimyəvi və radiaktiv tullantılar ayrıla bilən obyektlər);
- xüsusi ildırımdan mühafizə nəzərdə tutula bilən, məsələn, hündürlüyü 60m-
dən çox olan tikililər, oyun meydançaları, müvəqqəti qurğular, tikinti gedən
qurğular və obyektlər və s.
Hər bir sinifdən olan obyektin tikintisi və yenidən qurulması zamanı onun
üçün birbaşa ildırım zərbəsindən (BİZ) mühafizənin vacib hissəsi olan
etibarlılıq səviyyəsinin təyini tələb olunur. Məsələn, adi obyektlər üçün cədvəl
2.2-də göstərilən dörd etibarlılıq səviyyəsini təklif etmək olar.
Xüsusi obyektlər üçün obyektin ictimtimaiyyət üçün əhəmiyyətindən və
birbaşa ildırım zərbəsindən gözlənilən nəticənin ağırlılıq dərəcəsindən asılı
olaraq birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizənin yol verilən minimal etibarlılıq
səviyyəsi 0,9 – 0,999 həddində müəyyən olunur.
Sifarişçinin istəyi ilə layihəyə minimal yol verilən həddən çox olan
etibarlılıq dərəcəsini daxil etmək olar.
İldırım cərəyanının parametrləri. İldırım cərəyanının parametrləri onun
mexaniki və termiki təsirlərini hesablamaq, həmçinin elektromaqnit təsirindən
mühafizə vasitələrini normallaşdırmaq üçün lazımdır. İldırımdan mühafizənin
hər bir səviyyəsi üçün ildırım cərəyanı parametirlərinin verilən hədd
qiymətləri təyin edilir. Bu təlimatda verilən məlumatlar ildırımlı buluddan
94
yerə və yerdən ildırımlı buluda doğru inkişaf edən ildırım boşalmalarına
aiddir.
Cədvəl 8.1
Adi obyektlər üçün birbaşa ildırım zərbəsindən
mühafizənin səviyyəsi
Mühafizənin səviyyəsi BİZ-dən mühafizənin etibarlılığı
I 0,98
II 0,95
III 0,90
IV 0,80
İldırım boşalmalarının qütblüyü (mənfi yaxud müsbət) coğrafi məkandan
asılıdır.Yerli məlumatlar olmadığı halda boşalmaların 10%-nin müsbət
cərəyanlı, 90%-nin isə mənfi cərəyanlı boşalma olmasını qəbul etmək olar.
İldırımın mexaniki və termiki təsiri cərəyanın pik qiyməti (I), tam
elektriki yükü (Qtam), impulsun elektrik yükü (Qimp) və xüsusi enerjisi (W/R)
ilə əlaqədardır. Bu parametrlərin ən böyük qiymətləri müsbət qütblü ildırım
boşalmalarında müşahidə olunur. İndiksiyalanmış ifrat gərginlik təsirindən baş
verən zədələnmələr ildırım cərəyanı impulsu cəbhəsinin dikliyi ilə əlaqədardır.
Cəbhənin dikliyi cərəyan impulsunun ən böyük qiymətinin 30% və 90% hədd
səviyyələri ilə qiymətləndirilir. Bu parametriin ən böyük qiyməti mənfi qütlü
ildırım boşalmalarının sonrakı (1-cidən sonra gələnlərdə) impulslarında
müşahidə olunur.
Cədvəl 8.1-də qəbul olunmuş mühafizə olunma səviyyələri üçün ildırım
cərəyanının hesablama qiymətləri (ildırım boşalmalarının 10%-nin müsbət,
90%-nin isə mənfi qütblülük olma nisbəti zamanı) cədvəl 8.2-də verilmişdir.
Cədvəl 8.2
İldırım cərəyanının parametrləri və mühafizə səviyyələrinin uyğunluğu
İldırımın parametrləri Mühafizə səviyyəsi
I II III , IV
Cərəyanın pik qiyməti I, kA
Tam elektrik yükü Qtam , K
İmpulsda elektrik yükü Qimp, K
Xüsusi enerji W/R, kC/Om
200
300
100
10.000
150
225
75
5600
100
150
50
2500
95
Yer səthinin 1km2-nə il ərzində olan ildırım zərbələrinin sayı vasitəsilə
ifadə olunan, yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı, obyektin yerləşdiyi yerdə
hidro-meteoroloji müşahidələrin məlumatı üzrə təyin olunur.
Əgər yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı gN məlum deyilsə, onu
aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar:
ilkmTN dg 21,1007,6 (8.1)
burada Td – il ərzində ildırımlı günün saatla orta davamiyyət müddətidir və
ildırımın intensivliyi üzrə regional xəritədən təyin edilir.
Birbaşa ildırım zərbələrindən mühafizə. Bina və qurğuların ildırımdan
mühafizə vasitələri kompleksinə birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə qurğusu
[xarici ildırımdan mühafizə sistemi (İMS)] və ildırımın ikinci təsirindən
mühafizə qurğusu (daxili İMS) aiddir. Xüsusi hallarda ildırımdan mühafizə
ancaq xarici yaxud ancaq daxili qurğudan ibarət ola bilər. Ümumi halda
cərəyanın bir hissəsi daxili ildırımdan mühafizənin elementləri ilə axır.
Xarici İMS mühafizə olunacaq qurğudan həm izolyasiya oluna bilər (tək
dayanan ildırımötürücü-çubuqvari yaxud trosşəkilli, həmçinin təbii
ildırımötürücü funk-siyasını yerinə yetirən qonşu qurğu), həm də mühafizə
olunan qurğunun üzərində quraşdırıla bilər və eləcə də onun bir hissəsi ola
bilər. Daxili ildırımdan mühafizə qurğusu ildırım cərəyanının elektromaqnit
təsirini məhdudlaşdırmaq və mühafizə olunan qurğunun daxilində
qığılcımlanmanı (qığılcım boşalmasını) aradan qaldırmaq üçündür.
ldırımqəbulediciyə ildırım zərbəsi zamanı ildırımın cərəyanı cərəyanötürücü
sistem (keçirici endiricilərlə) vasitəsilə yerləbirləşdiriciyə ötürülür və yerə
axır.
İldırımqəbuledicilər xüsusi yaxud obyektin üzərində quraşdırıla bilər və
yaxud onların funksiyasını mühafizə olunan obyektin konstruktiv elementləri
yerinə yetirir, son halda onlar təbii ildırımqəbuledicilər adlanırlar.
İldırımqəbuledicilər aşağıda göstərilən elementlərin kombinasiyasından
sərbəst şəkildə hazırlana bilər: metal çubuqdan, dartılmış naqillərdən
(burazdan-trosdan), torşəkilli keçiricidən (tordan-setkadan).
Bina və qurğuların aşağıda göstərilən konstruktiv elementlərinə təbii
ildırım qəbuledicilər kimi baxıla bilər:
a) mühafizə olunan obyektin metal örtüyü aşağıda göstərilən şərtləri
ödədiyi halda:
İmpuls cəbhəsinin orta dikliyi
di/dt30/90% , kA/mks
200 150 100
96
müxtəlif hissələr arasında elektriki kəsilməzlik uzun müddətə təmin
olunduqda;
əgər metal örtüyü zədələnmədən və yanmadan (ərimədən) qorumaq
lazımdırsa, metal örtüyün qalınlığı t cədvəl 8.8-də göstəriləndən az
olmamalıdır;
metal örtüyün izolyasi qatı yoxdur. Bu zaman korroziyaya qarşı kiçik boya
qatı yaxud 0,5 mm qalınlığında asfalt örtüyü və yaxud qalınlığı 1 mm olan
plastik örtük izolyasiya hesab olunmur;
əgər metal örtüyü zədələnmədən, qorumaq vacib deyilsə və örtüyün altındakı
yanan materialın yanma (alovlanma) təhlükəsi yoxdursa, o zaman metal
örtüyün qalınlığı 0,5 mm-dən az olmamalıdır;
metal örtüyün üst, yaxud alt hissəsində olan qeyri-metal örtük mühafizə
olunan obyektdən kənara çıxmır;
b) damın metal konstruksiyası (ferma, bir-biri ilə birləşdirilmiş polad
armaturlar);
c) damın üstündən su axıtma borusu, bəzək elementləri, damın
kənarlarının çəpəri və s. tipdə olan metal elementlərin en kəsikləri əgər adi
ildırım qəbuledicilərin qeyd olunmuş ölçülərindən az deyilsə;
ç) texnoloji metal boru və çənlər (rezervuarlar), əgər onların qalınlığı 2,5
mm-dən az olmayan metaldan düzəldilmişdirlərsə və bu metalın ildırım
zərbəsindən əriməsi və yanması təhlükəli yaxud yolverilməz nəticəyə səbəb
olmayacaqsa;
d) metal borular və çənlər, əgər onlar cədvəl 8.8-də göstərilmiş t
qalınlığından az olmayan metallardan düzəldilmişdirlərsə və ildırım zərbəsi
olan nöqtədə obyektin daxili hissəsində temperatur artımı təhlükəli deyilsə.
Cədvəl 8.8
Təbii ildırımqəbuledici funksiyasını yerinə yetirən dam örtüyünün,
borunun, çən gövdəsinin qalınlığı
Mühafizə
səviyyəsi
Materialı t qalınlığı, az
olmamalı, mm
I-IV Dəmir 4
I-IV Mis 5
I-IV Aliminium 7
97
Təhlükəli qığılcımlanma ehtimalını azaltmaq məqsədilə
cərəyanötürücüləri elə yerləşdirmək lazımdır ki, zərbə nöqtəsi ilə yer arasında:
a) cərəyan bir neçə paralel yolla axsın;
b) bu yolların uzunluğu minimuma qədər məhdudlaşdırılsın.
İldırımötürücünün seçilməsi. İldırımötürücünün tipi və hündürlüyü tələb
olunan etibarlılığın Pe-nin qiymətindən asılı oıaraq seçilir. Əgər
ildırımötürücülərin hamısı birlikdə mühafizənin Pe etibarlılığını təmin edirsə,
obyekt mühafizə olunmuş hesab olunur.
İstənilən halda birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə sistemi elə seçilir ki,
orada təbii ildırımötürücülərdən maksimum istifadə olunsun. Ona görə də ilkin
olaraq buna baxılır. Əgər onların təmin etdiyi mühafizə kifayət etməzsə, o
zaman xüsusi quraşdırılmış ildırımötürücü ilə kombinasiyaya baxılır.
Ümumi halda ildırımötürücünün seçilməsi müvafiq kompüter proqramının
köməyi ilə yerinə yetirilməlidir. Bu proqram praktiki olaraq müxtəlif tipli
istənilən sayda olan ildırımötürücülərin sərbəst yerləşdirilməsi zamanı
mühafizə zonasının hesablanması, həmçinin ildırımın ildırımötürücülərin
mühafizə zonasını keçib istənilən konfiqura-siyalı obyekti (obyektlər qrupunu)
vurma ehtimalının hesablanmasını yerinə yetirmə qabiliyyətində olmalıdır.
Qeyri-bərabər hallar zamanı ildırımötürücülərin hündürlüklərini (əgər
çubuq konstruksiyalı əvəzinə trosşəkilli istifadə olunarsa, xüsusilə də onları
obyektin xarici perimetri boyunca asdıqda) azaltmaq olar.
Əgər obyektin mühafizəsi sadə ildırımötürücülərlə təmin olunarsa (tək
çubuq şəkilli, yaxud trosşəkilli, iki çubuq şəkilli yaxud trosşəkilli, qapalı
trosşəkilli) o zaman ildırımötürücülərin ölçülərini bu normativdə verilmiş
mühafizə zonasından istifadə edərək təyin etmək olar.
Adi obyekt üçün ildırımdan mühafizənin layihələndirilməsi zamanı
mühafizə zonasını mühafizə bucağı üzrə yaxud Beynəlxalq elektrotexniki
komissiyanın (IEC 1024) standartına uyğun olaraq diyirlənən şar (dairə)
metodu üzrə (əgər Beynəlxalq elektrotexniki komissiyanın tələbləri bu
təlimatın tələblərindən daha sərt olarsa) təyin etmək mümkündür.
Hündürlüyü h olan çubuqşəkilli tək ildırımötürücünün standart mühafizə
zonası, təpəsi ildırımötürücünün şaquli oxu ilə üst-üstə düşən, hündürlüyü
h0<h olan dairəvi konusdan ibarətdir (şəkil 8.1.) Zonanın qabariti iki
parametrlə: konusun hündürlüyü h0 və yer səviyyəsində konusun radiusu r0-la
təyin olunur.
Aşağıda, cədvəl 8.10-də verilən hesablama formulaları hündürlüyü 150 m-
ə qədər olan ildırımötürücülər üçün yararlıdır. Bundan hündür
98
ildırımötürücülər olduqda xüsusi hesablama metotikasından istifadə etmək
lazımdır.
Cədvəl 8.10
Çubuqşəkilli tək ildırımötürücünün mühafizə zonasının hesabatı
Mühafizə zonasının tələb olunan etibarlılığına uyğun olaraq (şəkil 8.1) hx
hündürlüyündə horizontal en kəsiyin radiusu rx aşağıda verilən formula ilə
təyin olunur:
rx=0
00 )(
h
hhr x, m (8.3)
Şəkil 8.1. Tək ildırımötürücünün mühafizə zonası
Mühafizənin
etibarlılığı
Pe
Ildırımötürücünün
hündürlüyü h, m
Konusun
hündürlüyü
h0 m
Konusun radiusu r0
m
0,9 0-dan 100-ə qədər 0,85 h 1,2 h
100-150-ə qədər 0,85 h [1,2-10-3
(h-100)] h
0,99 0 - 30 0,8 h 0,8 h
30-100 0,8 h [0,8-1,43.10-3
(h-30)]h
100-150 [0,8-10-3
(h-
100)] h
0,7 h
0,999 0-30 0,7 h 0,6 h
30-100 [0,7-
7,14.10-4
(h-
30)] h
[0,6-1,43.10-3
(h-30)]h
100-150 [0,65-10-
3(h-100)] h
[0,5-2.10-3
(h-100)]h
99
Hündürlüyü h olan trosşəkilli tək ildırımötürücünün standart mühafizə
zonası iki tərəfdən maili səthlə məhdudlaşmaqla şaquli en kəsikdə
bərabəryanlı üçbucaq təşkil edir. Üçbucağın təpə nöqtəsinin hündürlüyü ho-h –
a, oturacağı isə yer səthi səviyyəsində 2 ro –a bərabərdir (şəkil 8.2).
Aşağıda, cədvəl 8.11-də verilən hesablama formulaları hündürlüyü 150 m-
ə qədər olan ildırımötürücülər üçün yararlıdır. Bundan çox hündürlüklər
zamanı xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır. Burada və
bundan sonra h hündürlüyü dedikdə trosun yer səviyyəsindən olan minimal
hündürlüyü başa düşülməlidir (sallanma nəzərə alınmaqla).
Yer səthindən hx (şəkil 8.2) hüdürlükdə tələb olunan etibarlılığa uyğun
mühafizə zonasının rx yarımeni aşağıdakı formula ilə təyin olunur:
rx=0
00 )(
h
hhr x
Cədvəl 8.11
Trosşəkilli tək ildırımötürücünün mühafizə zonasının hesabatı
Mühafizə olunan həcmi genişləndirmək (artırmaq) lazım olduqda tros
ldırımötürücüsünün mühafizə zonasının arxa hissələrinə yükdaşıyıcı
qaydaların mühafizə zonası əlavə oluna bilər. Bu qaydaların mühafizə zonası
çubuqşəkilli ildırımötürücülərin cədvəl 8.11-də verilmiş formulaları üzrə
hesablanır.
Mühafizənin
etibarlılığı Pe
Ildırımötürücünün
hündürlüyü h, m
Konusun
hündürlüyü
h0,
m
Konusun radiusu
r0, m
0,9 0-dan 150-ə qədər 0,87 h 1,5 h
0,99 0-dan 30-a qədər 0,8 h 0,95 h
30-dan -100-ə
qədər
0,8 h [0,95-7,14.10-4
(h-
30)] h
100-dən-150-yə
qədər
0,8 h [0,9-10-3
(h-100)]
h
0,999 0-dan 30-a qədər 0,75 h 0,7 h
30-dan -100-ə
qədər
[0,75-4,28.10-
4(h-30)] h
[0,7-1,43.10-3
(h-
30)]h
100-dən-150-yə
qədər
[0,72-10-3
(h-
100)] h
[0,6-10-3
(h-100)]
h
100
Trosların sallanması çox olduğu halda, məs. hava elektrik verilişi
xətlərində olduğu kimi, ildırımın mühafizə zonasını keçərək obyekti vurma
ehtimalını proqram metodu ilə hesablamaq tövsiyyə olunur. Ona görə ki,
trosun yer səviyyəsindən minimal hündürlüyünə görə mühafizə zonasının
qurulması əsaslandırılmamış əlavə xərclərə gətirib çıxara bilər.
İldırımötürücü o vaxt ikiqat hesab olunur ki, çubuq ildırımötürücülər
arasın-da olan L məsafəsi Lmax məsafəsinin hədd qiymətindən çox olmasın.
Başqa halda ildırımötürücülərin hər birinə tək ildırımötürücü kimi baxılır.
Şəkil 8.2.Trosşəkilli tək ildırımötürücüsünün mühafizə zonası
L- trosun asıldığı nöqtələr arası məsafədir
Hündürlüyü h və aralarındakı məsafə L olan çubuqşəkilli
ildırımötürü-cülərin standart mühafizə zonasının şaquli və üfüqi (horizontal)
en kəsiklərinin konfiqurasiyası şəkil 3.3-də verilib. İkiqat ildırımötürücüsünün
xarici yarımkonus-larının ho, ro qabaritlərinin qurulması çubuqşəkilli tək
ildırımötürücü üçün cədvəl 8.11-də verilmiş formulalar üzrə qurulur. Daxili
sahənin ölçüləri isə ho və hc parametrləri ilə təyin edilir. Bu parametrlərdən 1-
cisi yəni ho – ildırımötürücünün özündə mühafizə zonasının hündürlük üzrə
nöqtəsinin maksimal qiymətini müəyyən edir, ikincisi isə yəni hc –
ildırımötürücülər arasında zonanın minimal hündürlüyünü təyin edir.
İldırımötürücülər arasında məsafə L ≤ Lc
olduğu zaman zonanın sərhəddi
101
sallanma vermir, yəni hc ~ ho. Lc ≤ L ≤ Lmax məsafəsi üçün hc hündürlüyü
aşağıdakı formula ilə təyin edilir:
hc = 0
max
max hLL
LL
c
(8.4)
Buraya daxil olan Lmax və Lc hədd (maksimal) məsafələri hündürlüyü 150
m-ə qədər olan ildırımötürücülər üçün cədvəl 3.6-da verilmiş emprik
formulalarla təyin olunur. İldırımötürücülərin hündürlüyü bundan çox olduqda
bunun üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır.
Şəkil 8.3. İkiqat (qoşa) çubuqşəkilli ildırımötürücülərin mühafizə zonası
Mühafizə zonasının horizontal en kəsiyinin ölçüləri, bütün etibarlılıq
səviyyələri üçün ümumi olan aşağıdakı formula ilə hesablanır:
hx hündürlüyündə horizontal en kəsikdə rx zonasının maksimal yarımeni:
rx =0
00 )(
h
hhr x (8.5)
formulası ilə hx ≥ hc hündürlüyündə horizontal en kəsiyin lx uzunluğu
102
lx = )(2
)(
0
0
c
x
hh
hhL
(8.6)
formulası ilə, beləki hx<hc, lx=L/2;
hx≤hc hündürlüyündə ildırımötürücülər arasındakı məsafənin mərkəzində
horizontal en kəsiyin eni 2rcx isə
rcx = c
xc
h
hhr )(0 (8.7)
formulası ilə təyin olunur.
İldırımötürücü o vaxt ikiqat hesab olunur ki, troslar arası L məsafəsi Lmax
hədd qiymətindən çox olmasın. Əks halda ildırımötürücülərin hər ikisinə tək
ildırımötürücü kimi baxılmalıdır.
Şəkil 8.4-də hündürlüyü h və troslararası məsafə L olan ikiqat trosşəkilli
ildırımötürücünün standart mühafizə zonasının şaquli və üfüqi (horizontal) en
kəsiyinin konfiqurasiyası verilmişdir. Mühafizə zonasının xarici səthi (iki h0 ,
r0 qabaritli xarici yarımkonus səthlərinin) cədvəl 8.11-də tək trosşəkilli
ildırımötürücü üçün verilmiş formulalarla hesablanaraq qurulur.
Daxili sahənin ölçüləri h0 və hc parametrləri ilə təyin edilir. Onlardan 1-
cisi h0 - bilavasitə trosda mühafizə zonasının maksimal hündürlüyünü, 2-cisi
hc - isə troslararası məsafənin ortasında mühafizənin minimal hündürlüyünü
təyin edir. Troslar arasında L ≤ Lc zonasının sərhəddində sallanma olmur (hc
=h0).
Lc ≤ L≥Lmax məsafəsi üçün hc hündürlüyü aşağıdakı formula ilə hesablanır:
hc= 0
max
max hLL
LL
c
(8.8)
Formulaya daxil olan hədd məsafələri Lmax və Lc cədvəl 3.7-də verilmiş
emprik formulalarla hesablanır. Bu formulalar 150 m-ə qədər hündürlükdə
asılmış troslar üçün yararlıdır. Bundan artıq hündürlükdə olan ildırımötürücü
üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır.
hx hündürlüyündə mühafizə zonasının horizontal en kəsiyinin uzunluğu
aşağıdakı formula ilə təyin edilir.
hc≥hx zamanı lx = L/2
0<hc<hx zaman isə lx= )(2
)(
0
0
c
x
hh
hhL
(8.9)
103
Əgər trosları (burazları) saxlayan dayaqlar arasında olan L məsafəsi
3.6 cədvəlində olan formula ilə hesablanmış Lmax məsafəsindən kiçik olarsa
dayaqların mühafizə zonasını ikiqat trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə
zonasını genişləndirmək üçün istifadə etmək olar.
Şəkil 8.4. İkiqat (qoşa) trosşəkilli ildırımötürücülərin mühafizə zonası
9. Torpaqlayıcı quruluş. Torpaqlayıcı quruluşların hesabı
və konstruktiv yerinə yetirilməsi
Məlum olduğu kimi elektrik qurğularının torpaqlayıcı quruluşu, onların
normal istismar işçi rejimlərini təmin etmək və həm də xidmətçi personalın
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bilərəkdən onların yerdə birləşdirilməsi
deməkdir. Bu baxımda torpaqlayıcı quruluşlar aşağıdakı növlərə ayrılır:
İşçi torpaqlanması;
İldırımdan mühafizə torpaqlanma;
Mühafizə torpaqlanması.
İşçi torpaqlanması elektrik qurğularının normal iş rejimlərinin təmin
olması tələbindən ortaya çıxır. Belə ki, bu torpaqlanma rele mühafizəsinin
dəqiq işləməsini təmin edir, izolyasiyaya olan xərcləri azalmağa imkan verir.
Bu məqsədlərə nail olmaq üçün dövrədəki transformatorların dolaqlarının və
bəzən sinxron generatorların stator dolaqlarının neytral nöqtəsini aşağıdakı
metodlarla torpaqlayırlar.
104
1. Neytralın qövssöndürücü sarğıdan (reaktordan) torpaqlanması. Bu cür
torpaqlama yolu ilə məlum olduğu kimi tutum cərəyanlarının kompensasiyası
aparılır.
2. Effektiv torpaqlama metodu (yəni neytral nöqtənin bilavasitə
torpaqlanması).
Belə işçi torpaqlanma rele mühafisəzinin dəqiq işlənməsini təmin edir
(birfazlı qısaqapanma zamanı).
İldırımdan mühafizə torpaqlanması elektrik qurğularının ildırımötürücü
çubuqlarında, EVX-nin mühafizə troslarında bilavasitə ildırım zərbəsindən
yaranan cərəyanların və yaxud atmosfer ifrat gərginliklərin yaratdığı
cərəyanların yerə ötürülməsi üçün istifadə edilirlər.
Mühafizə torpaqlama quruluşu elektrik qurğularının normal halda
gərginlik altında olmayan, lakin izolyasiyanın pozulması nəticəsində gərginlik
altına düşə bilən hissələrinin torpaqlanması deməkdir. Belə konstruktiv
hissələrə misal olaraq qurğunun özülü, gövdəsi, qapağı və s. göstərmək olar.
İzolyasiyanın pozulması nəticəsində qeyd edilən konstruktiv hissələr gərginlik
altında düşdüyündən onlara toxunmaq insan həyatı üçün təhlükəli olur.
Mühafizə torpaqlanması iki qrupa: təbii və süni torpaqlayıcı quruluşlara
bölünür. Təbii torpaqlayıcılara misal olaraq, binaların, dayaqların dəmir-beton
özülləri, yeraltı metal konstruksiyalar, kabel xətlərin zirehi və s. göstərmək
olat. Süni torpaqlayıcılar uzunluğu 2 20m qədər olan xüsusi dəmir-polad
çubuqları (elektrodları) vasitəsilə yaradılır, həmin elektrodlar aralarındakı
məsafə (addım) 6m-dan az olmayaraq yerə basdırılır.
Bu halda onların üst ucları yerin səthindən 0,8m-dən az olmayaraq
dərinlikdə yerləşdirilməlidir, həmən səviyyədə də qaynaq vasitəsilə elektrodlar
naqillərlə (diametri d=6mm olan dəmir-polad məftillərlə) birləşdirilir və dəmir
tor yaradılır. Torpaqlayıcının parametrləri torpağın nisbi müqavimətindən və
həm də elektrodun xarakteristikasından asılıdır. Torpağın nisbi müqaviməti
aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:
=
d
l
lR
lg336,0
burada R – elektrodun müqavimətidir, Om; l – elektrodun uzunluğudur.
Adətən hesabatlarla elektrodun uzunluğu 3-5m qəbul etmək kifayət edir.
d – elektrodun diametridir (1 2sm götürülür).
Hazırda SSSR-nin müxtəlif xüsusiyyətli torpaq strukturları üçün nisbi
müqavimətin qiyməti hesablanıb və xüsusi cədvəllərdə verilib. Nisbi
105
müqavimətin məlum qiymətinə görə aşağıdakı ifadə ilə hər elektrodun
müqavimətini hesablamaq mümkündür:
R = l
336,0(lg
d
l2+
lt
lt
4
4lg
2
1)
t=0,8+2
l - yerin səthindən torpağa vurulmuş elektrodun orta nöqtəsinə
qədər olan məsafədir.
Əgər paylayıcı quruluşun perimetri məlumdursa, torpaqlayıcı konturda
istifadə edilən elektrodların sayını aşağıdakı ifadə ilə tapmaq olar: n = a
p
burada, p – torpaqlayıcı dövrənin (konturun perimetri); a – elektrodlar
arasında məsafədir; a – 6m qəbul edilir.
10. Külək generatoru və /və ya günəş batareyası əsasında
enerji təchizatı sisteminin layihələndirilməsi
Elektrik enerji təchizatının hər hansı səbəbdən qəflətən kəsilmələri,
şəbəkədə gərginliyin kəskin dəyişmələri bahalı elektrik cihazlarının sıradan
çıxmalarına səbəb olur. Alternativ enerji mənbələri elektrik təchizatındakı
fasilələrlə əlaqədar baş verən bütün qeyri-normal halları aradan qaldırmağa
imkan verir. Əvvəllər yüksək dəyəri səbəbindən belə enerjisistemlər az
hallarda tətbiq olunurdusa, 21-ci əsrin əvvəlləri alternativ bərpaolunan enerji
mənbələri, hər şeydən əvvəl günəş və külək qurğuları ekoloji təmiz
enerjisistemlərinin əhəmiyyətini kəskin yüksəltdi. Asılı olmayan elektrik
təchizatı, müntəzəmlilik, səssiz və ətraf mühitin çirklənməməsi bərpaolunan
enerji mənbələri ilə işləyən sistemlərin üstünlükləridir. Bütün "yaşıl" elektrik
təchizat sistemi qurğularının qiyməti hələlik kifayət dərəcədə yüksəkdir, lakin
bununla belə, cəld öxünü ödəyir (yerli şəraitdən asılı olaraq) ki, bu da
alternativ enerji təminatı sistemlərinin tətbiqinə təkan vermişdir.
Bərpaolunan enerji mənbələrinin (BEM) seçilməsi və yerləşdirilməsi
məqsədilə tikililərdə komfort şəraitin yaradılması üçün zəruri olan enerjinin
miqdarını təyin etmək lazımdır. Onu müxtəlif üsullarla təyin etmək olar:
enerji pasportu verilənlərinə görə;
müəssisənin texniki sənədləşmələrinə görə;
enerjitəchizatı təşkilatı ilə müqaviləyə görə;
106
istilik və elektrik enerji buraxılışı kontraktındakı orta illik tələbata
görə;
normativ sənədləşmələr üzrə hesablamalara görə.
BEM-in seçilməsini müəyyən edən əsas faktorlar hər bir enerji
mənbəyi üçün ayrılıqda qiymətləndirilir.
Hər bir alternativ enerji mənbəyi (həm bərpa olunan və həm də bərpa
olunmayan) üstünlükləri ilə yanaçı, eyni zamanda çatışmazlıqlara da malikdir.
Günəş qurğularının dəyəri yüksəkdir, külək qurğularından alınan enerji isə
küləyin olmasından asılıdır, maye yanacaq elementlərinin isə istismar xərcləri
böyükdür. Ona görə də etibarlı elektrik təchizatını təmin etmək üçün iki və ya
hər üç sistemi birləşdirən hibrid sistemlərin tətbiqi daha məqsədəuyğundur. Bu
isə hər üç komponentin üstünlüklərindən istifadə etməyə imkan yaradır.
Səyyar elektrik təchizatı sistemlərində günəş panelləri nisbətən kiçik güclü
və külək aqreqatları olmayan uzaq yerlərdəki elektrik tələbatçılarının (20 kVt-
a qədər) qidalandırılmasını təmin edir. Günəş panelləri belə hallarda üstünlük
əldə edirlər ki, az elektrik enerjisi tələb olunur, belə ki, külək qurğuları ilə
müqayisədə onların enerji təminatının etibarlılığı yüksəkdir, qüllə qurulması
lazım gəlmir, az yer tutur və bina damlarında qurulduqda xaricdən demək olar
ki, görünmür.
Səyyar elektrik təchizatı sistemlərinin ümumi effektivliyinin artırılması
məqsədilə qeyd edildiyi kimi, daha çox hibrid elektrik təchizatı sistemlərindən
istifadə olunur. Hibrid sistemdə əsas enerji mənbəyi külək mühərrikidir, belə
ki, bu qurğu demək olar ki, iki dəfə günəş panellərindən ucuzdur. Fotoelektrik
günəş panelləri yığımı köməkçi enerji mənbəyidir və uzunmüddətli "sakit
hava" vaxtlarında enerji hasil edir. Belə sistemlərin tərkibinə dizel-
generatorların daxil edilməsi sistemin etibarlılığını daha da yüksəldir və
havanın istənilən şıltaqlığından sığortalanmağa imkan yaradır. Yüksək qiyməti
səbəbindən günəş panellərinin yerinə ikikomponentli sistemlərdə dizel-
günüratorların istifadəsi praktikası daha çoxdur. Lakin son nəticədə xüsusən
kiçik güclü sistemlərdə belə həll variantı özünü doğrultmur. Günəş
panellərinin tətbiqi daha məqsədəuyğundur, beləki, onlar daimi olaraq
işləyirlər və akkumulyatorların boşalma intensivliyini azaldaraq, onların
resurslarından istifadə müddətini uzadır.
Tərkibinə külək generatoru və günəş batareyası daxil olan belə
sistemlərdən (şəkil 10.2) istifadə etmək ona görə əlverişlidir ki, bəzən külək
olmaya bilər, günəş isə demək olar ki, həmişə mövcuddur. Fotoelektrik
sistemlərdən günəş enerjisinın alınması üçün düz günəş şüalanmasının olması
107
vacib deyil, belə ki, günəş panelləri paylanmış günəş süalarını tutmaq və
toplamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Düzdür belə panellər vasitəsilə tutqun,
buludlu havalarda daha az elektrik enerjisi hasil edilir.
Şəkil 10.2. Günəş panelləri və külək qurğusundan ibarət
hibrid elektrik təchizatı sistemi
Günəş panelləri düzgün istismar şəraitində 40 ildən az olmayaraq böyük
resursa malikdirlər. Hətta böyük dolu dənələri, qar və hava şəraitinin digər
arzuolunmayan təsirləri belə betareyanın iş qabiliyyətinə təsir edə bilmirlər.
minimum xidmət tələb edirlər - günəş şüalarının effektiv tutulmasının təmin
olunması məqsədilə panellərin səthinin qardan və tozdan təmizlənməsi. Günəş
batareyaları ilə elektrik enerji hasilatını demək olar ki, iki dəfə artırmaq üçün
günəşi izləyən sistemlərin tətbiqi daha məqsədəuyğundur. Belə ki, bu halda
bütün işıq günü müddətində batareya günəşin hərəkətinin ardınca dönür.
Hibrid elektrik stansiyalardan bütün il ərzində enerji hasilatı üçün istifadə
olunması daha məqsədəuyğundur. Qış vaxtı günəş zəif olduğu üçün əsas yük
külək qurğusunun üzrəinə, yay vaxtlarında isə günəş batareyasının üzərinə
düşür.
Xüsusi binalar üçün adətən günəş batareyasının gücü 160 - 1000 Vt, külək
generatorunun gücü isə 500 - 1000 Vt olan hibrid stansiyalar tətbiq edilir. Belə
kiçik güclü hibrid külək-günəş stansiyalarını Shenshou Wind Driven Çin
zavodu istehsal edir (Şəkil 10.3). 500 Vt-dan aşağı güclü külək qurğuları üçün
sabit cərəyan tərəfdə gərginlik 24 V, 1000 Vt güclü külək qurğusu üçün isə 48
108
V olur. İstənilən güclü günəş batareyasının sistemə qoşulması doldurma
kontrolleri vasitəsilə həyata keçirilir. Külək-günəş sistemləri alternativ enerji
mənbəyindən maksimal tam istifadə etməyə imkan verir, belə ki, iki mənbəyin
kimbinasiyası generasiya gücünü artırır.
Şəkil 10.3. Xüsusi binalar üşün külək-günəş enerji təchizatı sistemi
Külək generatoru və günəş batareyasından başqa, belə hibrid sistemlərin
tərkibinə akkumulyator batareyası, invertor və dolma-boşalma kontrolleri də
daxil edilir. Günəş panellərini maksimal işıqlanmanın təmin olunması üçün
binanın damında yerləşdirmək olar. Hibrid külək-günəş sisteminin tərkibi
aşağıdakılardır:
paralel-ardıcıl birləşdirilmiş günəş modullarından ibarət fotoelektrik
sistem - günəşin şüa enerjisini sabit gərginlikli cərəyana çevirir.
Sistemin maksimal effektivliyini təmin etmək üçün quraşdırma
zamanı günəş batareyasının fəza yönlənməsini və meyl bucağını
nəzərə almaq lazımdır;
külək generatorları. Külək generatorunun turbini xüsusi qüllənin
üstündə quraşdırılır (11 və ya 17m hündürlüyündə), belə ki, bu
hükdürlüklərdə külək maksimal sürətə malik olur. Hava axınlarının
kinetik enerjisini elektrik enerjisinə çevirir;
kontroller günəş batareyasından və külək generatorundan daxil olan
gərginliyi akkumulyator batareyasına adaptasiya olunmuş gərginliyə
çevirir;
akkumulyator batareyası bir və ya bir neçə elementdən ibarət olmaqla,
zəruri tutum və gərginliyi təmin edir;
109
invertor - akkumulyator batareyasının sabit gərginliyini əksər elektrik
yüklərinin qidalanması üçün zəruri olan dəyişən gərginliyə çevirir.
İnvertorun çıxış gücü bütün külək-günəş sisteminin çıxış gücünü
təşkil edir;
yük - bu, bir qayda olaraq, invertorun dəyişən gərginliyi ilə, sabit
cərəyan yükləti olduqda isə akkumulyator batareyasının sabit
gərginliyi ilə qidalandırılan elektrik enerjisi tələbatçıları toplusudur
Hibrid külək-günəş sistemləri tələbatçıları 220V/50Hs enerji ilə təmin
etməyə hesablanır.
Kifayət qədər sahə olduqda və ətraf relyefdə maneələr olmadıqda azimut
üzrə günəşin vəziyyətinə görə avtomatik izləyici sistemlərin quraşdırılması
daha məqsədəuyğundur.
Külək-günəş sistemi həm səyyar elektrik enerji mənbəyi kimi, həm də,
ehtiyat elektrik təchizatı sistemi kimi tətbiq oluna bilər. Hibrid külək-günəş
sistemləri tələb olunan güc verilənlərinə, həmçinin regionun günəş və külək
potensialına görə hesablanır və layihələndirilir.
Ehtiyat elektrik təchizatı mənbəyi kimi, fotoelektrik və ya külək-günəş
sisteminə dizel- və ya benzingenerator daxil edilə bilər. Hibrid sistemlərin
tərkibi ümumi halda aşağıdakı kimi olacaq (Şəkil 10.4):
fotoelektrik batareya və ya külək-günəş stansiyası. Yaxınlıqda şəlalə,
bənd və ya cəld axınlı çay olarsa, mikroSES-dən də istifadə etmək
olar;
gücü 3-20kVt olan ehtiyat benzin- və ya dizel-generator;
akkumulyator batareyasının dolam-boşalma kontrolleri qoyulmuş
fasiləsiz qidalanma bloku;
akkumulyator batareyası;
elektrik yükləri.
Maye-yanacaq generatoru (MYG) hasil olunan güc kifayət etmədikdə
(məsələn, pik yüklərdə və ya axşam vaxtlarə) ehtiyat elektrik təchizat mənbəyi
kimi istifadə oluna bilər. Bundan başqa, MYG-dən təhlükəli həddə qədər
boşaldıqda, akkumulyator batareyasının təcili doldurulması məqsədilə də
istifadə etmək olar. Əgər qısamüddətli böyük güclü yükü qoşmaq lazım
gələrsə (dəzgah vəs.), bu müddətdə MYG-ni qoşmaq və həmin yükü ondan
qidalandırmaq olar. Bu halda eyni zamanda akkumulyatorların altdoldurulması
baş verir. Qalan vaxtlar, bir qayda olaraq, yük invertor vasitəsilə
akkumulyatordan qidalanır. Sistemə MYG qoşulan hallarda enerjidən
maksimum istifadə etmək üçün elektrik enerjisi ilə yanaşı, MYG-nin işi ilə
əlaqədar əlavə istilik də almaq mümkündür.
110
Şəkil 10.4. Ehtiyat qida mənbəyi olan külək-günəş elektrik təchizat sistemi
Bunun üçün çıxış borusunda istilik mübadilə aparatı quraşdırılır və ya
MYG-nin soyuducu mayesindən ayrım nəzərdə tutulur. Bu halda kogenerasiya
qurğusu adlandırılan sistem alınır. Belə sistemlər vasitəsilə 20-30% enerji yox
(yalnız elektrik enerjisi istehsalı nəzərdə tutulduqda), istilik enerjisindən
istifadəni nəzərə alamaqla 70-90% enerji hasil edilir. Yalnız dizel-generatorun
tətbiqinə əsaslanan səyyar elektrik stansiyaları yükün qeyri-bərabərliyinə
hesablanmır, hansı ki, müəyyən pik saatlarında maksimal, səhər saatlarında isə
minimal olur. Çüxış cücünün rəqsləri, müntəzəm olaraq açılıb-qoşulmalar
generatoru tez sıradan çıxarır, onun resursunun azalmasına səbəb olur. Ehtiyat
qida mənbəyi kimi, hibrid sistemdə dizel- və ya benzin-generatorun tətbiqi
optimal həlldir. Aşıq hava və külək olduqda hibrid sistemdə külək-günəş
sistemi akkumulyatorun doldurulması və ya yükün qidalandırılması rejimində
işləyir. bərpa olunan mənbəli sistemlərin (günəş batareyası və külək qurğusu)
işi ilə kifayət dərəcədə enerji hasil edilmədikdə enerji çatışmazlığını
kompensasiya etmək üçün dizel-generator qoşulur.
Son illərdə eyni zamanda ümumi yükə işləyən tərkibinə müxtəlif güclü
beşə qədər müxtəlif növlü bərpa olunan enerji mənbəyi daxil olan innovativ
effektiv səyyar elektrik stansiyası işlənmişdir. "Qarant" və "Rezerv" səyyar
elektrik stansiyalarının tərkibinə külək generatorları, dizel generatorlar, günəş
batareyası, miniSES, fasiləsiz qidalanma mənbəyi (FQM) daxildir.
111
Alternativ enerji mənbələri bazasında olan bu enerji kompleksi məsafədən
avtomatik idarəetmə və nəzarət sistemi ilə təchiz edilmişdir. Sistem modul
tipli konstruksiyaya malikdir ki, bu da sifarişçinin tələbatından asılı olaraq,
mənbələrin tərkibini və sayını asanlıqla və cəld dəyişməyə imkan verir, təbii
faktorlardan daha effektiv istifadəni təmin edir. Enerjikompleksin tərkibində
bir və ya iki dizel-generatorun olması faziləsiz elektrik təchizatına zəmanət
verir. Sistem 5 - 20 kVt-a hesablanmışdır. "Qarant" və "Rezerv" səyyar enerji
kompleksləri universaldır, belə ki, həm əsas, həm də, ehtiyat qida mənbəyi
funksiyasını yerinə yetirə bilər, həm bərpaolunan mənbələrdən, həm də dizel-
generatorlarından işləyə bilərlər, konkret şəraitə və tələblərə asanlıqla
adaptasiya olunurlar, istənilən nəqliyyat vasitəsilə quraşdırma yerinə daşına
bilər (bir modulun kütləsi 3000kq-dan artıq deyil), verilmiş müddətdə səyyar
rejimdə işləyir, (-40) - (+50) dərəcə temperatur diapazonunda stabil işləyirlər,
standart əlaqə kanalı və ya internet vasitəsilə enerjikompleksin işi məsafədən
idarə olunur və rejiminə nəzarət edilir.
Bir neçə tipik hibrid sistemi nümunələri aşağıda verilmişdir:
1. "Kiçik hibrid", 2,6 kVt.
Bu külək-günüəş sistemi işıqlanma çihazlarının, elektrik məişət
cihazlarının, televizorların, telefonların, doldurma qurğularının, noutbuk və
digər orta güclü avadanlıqların qidalandırılması üçün nəzərdə tutulur. Külək
generatorunun gücü 2 kVt, günəş panellərinin gücü isə 585 kVt təşkil edir.
Ayda 600kVt-saat elektrik enerjisi istehsal edilir ki, bu da böyük olmayan
ailənin ehtiyaclarını tam təmin edir. "Kiçik hibrid" külək-günəş sistemi
qiymət-keyfiyyət nisbətində ən optimal variantdır. Küləksiz havada elektrik
enerjisi yalnız paralel işləyən günəş panelləri vasitəsilə hasil olunur. Bu halda
həm də akkumulyatorun boşalma dərinliyi azalır ki, bu da onun xidmət
müddətinin artmasına gətirib çıxarır. Sistemin komplektinə aşağıdakılar
daxildir:
günəş paneli FG-195 – 3 ədəd;
hibrid kontrolleri olan külək generatoru komplekti-HFWH-2 ;
akumulyatorlar - 12V200AH – 8 ədəd.
2. "Standart hibrid" 5+1,5 kVt
Standart külək-günəş sistemi şəhərətrafı evlər və kotteclər sahibləri
tərəfindən daha çox sifariş olunur. 5 kVt gücü olan külək generatorundan və
ümumi gücü 1,5 kVt olan günəş panellərindən ibarətdir. Sistem ayda 1500
kVt-saatdan az olmayaraq elektrik enerjisi hasil edir ki, bu da praktik olaraq
istənilən ailənin tələbatını ödəyir. Komplektin tərkibinə daxildir:
günəş paneli - FG-250 – 5 ədəd;
112
hibrid kontrolleri olan külək generatoru - HFWH-5;
akkumulyatorlar - 12V200AH – 20 ədəd.
3. "Böyük hibrid" 10+3 kVt
Bu böyük külək-günəş sistemi olub, istənilən ölçülü kottecin elektrik
tələbatını təmin edəbilər. 10 kVt gücü olan külək generatorundan və ümumi
gücü 3 kVt olan günəş panellərindən təşkil edilir. Ayda 3000 kVt-saat elektrik
enerjisi hasil edir ki, orta tərkibli 5 ailəni və ya böyük olmayan istehsal
müəssisəsini elektrik enerjisi ilə təmin etməyə kifayət edir.
Şəkil 10.6. "Böyük hibrid" sistemi
Komplektin tərkibinə daxildir:
günəş paneli - FG-250 - 12 ədəd;
hibrod kontrolleri olan külək generatoru komplekti-FWH-10;
akkumulyatorlar - 12V200AH - 32 ədəd.
4. "Böyük hibrid -2" 20+6 kVt
20 kVt gücü olan külək generatorundan və ümumi gücü 6 kVt olan günəş
panellərindən ibarətdir. 6000 kVt-saatdan az olmayaraq elektrik enerjisi hasil
edilir ki, bu da orta tərkibli 10 ailəni və ya böyük olmayan sənaye müəssisəsini
elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün kifayətdir. sistemin komplektinə
aşaöıdakılar daxildir:
günəş paneli - FG-250 - 12 ədəd;
hibrod kontrolleri olan külək generatoru komplekti - HFWH-20;
akkumulyatorlar - 12V200AH - 32 ədəd.
113
11. Elektrik enerji istehsalının dəyərinin hesabatı
Kapital qoyuluşu istisna olmaqla, məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar
bütün növ material və pul xərcləri istehsal xərcləri adlanır. Bu xərclər
hazırlanan məhsulun maya dəyərini təşkil edir. Məhsulun maya dəyəri -
istehsal prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatların, xammalın, materialların,
yanacağın, enerjinin, əsas vəsaitlərin, əmək ehtiyatlarının, həmçinin onun
istehsalı və realizasiyasına çəkilən digər xərclərin dəyər qiymətləndirilməsidir.
Bütün məhsulun maya dəyəri və ya xərcləri C kimi və həm də məhsul
vahidinin c kimi təyin olunur. Ümumi istehsal xərclərinin hesabına baxılan
dövrdə məhsul istehsalına aid olan bütün istehsal xərcləri, başqa sözlə,
material, əmək ödəniıləri üzrə xərclər, ümumi zavod və digər xərclər daxildir.
Məhsul vahidinin maya dəyəri bütün istehsal xərclərinin istehsal olunan
məhsulun miqdarına nisbəti kimi təyin edilir:
V
Cc (11.1)
burada, C yekun (tam) maya dəyəri, manat; c məhsul vahidinin maya
dəyəri,manat/məh.vah.; V istehsal olunan məhsulun həcmidir. Energetikaya
tətbiq etdikdə məhsul vahidinin maya dəyərini aşağıdakı kimi ifadə etmək
olar:
istilik enerjisi vahidinin maya dəyəri, [qəp/kC] il
eiei
Q
Cc .
. ;
elektrik enerjisinin maya dəyəri, [qəp/kVt.saat]
il
eeee
W
Cc .
. .
burada, eiC . istilik enerjisi istehsalının illik xərcləri (maya dəyəri),
mln.man.; ilQ il ərzində istehsal olunan istiliyin miqdarı, kC/il; eeC .
elektrik enerjisi istehsalının illik xərcləri (maya dəyəri), mln.man.; ilW il
ərzində istehsal olunan elektrik enerjisinin miqdarı kVt.saat/il.
Müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin hesablanması bir çox səbəblərlə izah
edilir: birincisi, istehsal olunmuş məhsulun qiymətinin müəyyən olunması
üçün maya dəyəri əsas faktordur; ikincisi, maya dəyərinin hesabatı
müəssisənin işinin səmərəliliyi və gəlirliliyinin qiymətləndirilməsi üçün
istifadə olunur.
Sənayedə maya dəyərinin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: sex, zavod və
114
tam. Sex maya dəyəri məhsulun istehsalı ilə əlaqədar sexin xərclrini ifadə edir.
Ümumi istehsal (və ya zavod) maya dəyəri sexlərin xərcləri ilə yanaşı, eyni
zamanda ümumi zavod və ümumi təsərrüfat məsrəflərini (zavodun idarə
olunması, ambarlar və s. kimi xərclər) də ifadə edir. Tam (və ya kommersiya)
maya dəyəri isə, məhsulun istehsalı və realizasiyası ilə əlaqədar bütün xərcləri
əks etdirir, istehsal maya dəyərindən və qeyri-istehsal məsrəflərdən (tara,
qablaşdırma, daşınma) ibarətdir.
Energetikada sex maya dəyəri olmur. Məhsulun maya dəyəri iqtisadi
elementlər və kalkulyasiya üzrə nəzərə alınır və planlaşdırılır. İqtisadi
elementlər üzrə hesablanan məhsulun maya dəyəri vəsaitlərin harada və hansı
məqsədlə sərf olunmasından asılı olmayaraq, iqtisadi cəhətdən bircinsli
elementlərdən ibarətdir. İqtisadi elementlərə bunlar daxildir: qayıdan
tullantıların dəyəri çıxılmaqla material xərcləri, amortizasiya ayrımları, təmir,
əmək haqqı məsrəfləri, alınan enerji və digər pul məsrəfləri xərcləri. Müəssisənin material və pul ehtiyatlarına olan ümumi tələbatını təyin
etmək (istehsalın smetasını tərtib etmək) üçün iqtisadi elemenlər üzrə
qruplaşdırmalar aparılır. İstehsaldaxili planlaşdırma və ehtiyatların aşkar
olunması üçün nəinki ümumi yekun xərcləri, həm də yaranma yerindən asılı
olaraq məsrəflərin miqdarını bilmək lazımdır. Müəyyən növ məhsul vahidinin
maya dəyərini hesablamaq və kalkulyasıyanı tərtib etmək üçün kalkulyasiya
maddələri üzrə qruplaşdırma tətbiq edilir. Burada məhsul istehsalının təyinatı,
istehsalın fazası da nəzərə alınır. Belə qruplaşdırma işləyən müəssisələrdə
istifadə edilir, xərclərin tərkibi və strukturunu əks etdirir.
Kalkulyasiya maddələrinə aşağıdakılar aiddir:
1) texnoloji ehtiyaclar üçün yanacaq;
2) texnoloji ehtiyaclar üçün su;
3) istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı;
4) istehsal fəhlələrinin əlavə əmək haqqı (ezamiyyət, məzuniyyət
ödənişləri və s.);
5) istehsal fəhlələrinin əmək haqlarından sosial sığorta ayırmaları);
6) avadanlıqların saxlanması və istismarına olan məsrəflər:
6.1.) avadanlıqların amortizasiyası,
6.2.) cari texniki xidmət üzrə məsrəflər.
7) istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi üzrə məsrəflər (işəsalma
məsrəfləri);
8) texnoloji ehtiyaclar üçün alınan enerji;
9) sex məsrəfləri;
115
10) ümumi zavod məsrəfləri;
11) kommersiya məsrəfləri. Birinci doqquz bənd sex maya dəyərini, birincidən onuncu bəndə qədər
ümumi istehsal, onbirinci bənd də nəzərə alındıqda tam kommersiya maya
dəyərini ifadə edir (cədvəl 11.1).
Cədvəldə aşağıdakı işarələmələr istifadə olunmuşdur: kalkulyasiya
maddələri: Ctex- texnoloji məqsədlər üçün yanacaq-enerji və xammal xərcləri;
Ci.f.ə.h- vahid sosial vergini nəzərə almaqla istehsal fəhlələrinin əsas və əlavə
əmək haqqı xərcləri; Ca.s.i-avadanlıqların saxlanma və istismar xərcləri; Ci.h.m-
istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri (işəsalma məsrəfləri); Cü.s-
ümumsex xərcləri; Cü.z - ümumzavod xərcləri;
Cədvəl 11.1
Kalkulyasiya maddələri və iqtisadi elementlər üzrə xərclərin
qruplaşdırılmasının əsas fərqləndirici əlamətləri
Kalkulyasiya maddələri üzrə
xərclərin qruplaşdırılması
İqtisadi elementlər üzrə
xərclərin qruplaşdırılması
T ə y i n a t ı
Hər bir növ məhsul üzrə
planlaşdırılmış və faktik maya
dəyərin hesabatı
Texnoloji xüsusiyyətləri nəzərə
almaqla xərclərin analizi
Hər bir ayrı-ayrı istehsal
faktorlarında (əmək, matriallar,
kapital) bütünlükdə müəssisənin
ümumi tələbatının müəyyən
olunması
Planın ayrı-ayrı bölmələrinin
əlaqələndirilməsi
Layihə hesabatlarının aparılması
zamanı analiz
Hesabat zamanı istifadə olunan ilkin verilənlər
İstehsalat təyinatını, istehsal
fazasını, sexləri nəzərə almaqla
faktiki verilənlər
Ümumiləşdirilmiş və ya normativ
verilənlər
Bircins elementlərin nəzərə alınması
Bütün xərclər yerlər üzrə ayrı-
ayrılıqda və hər məhsulun növü
üzrə nəzərə alınırlar
Bircinc elementlər birləşdirilir və
onların yaranma yerindən asılı
olmayaraq cəmlənir
Məsrəflərin (xərclərin) əsas təşkilediciləri
C=Ctex+Ci.f.ə.h+Ca.s.i+Ci.h.m+Cü.s+Cü.z C=Cm.x+Cə.h+Csos.s+Cam+Ctəm+Csair
116
İqtisadi elementlər: Cm.x- material xərcləri (qayıdan vəsaitlərin dəyərini
çıxmaqla); Cə.h - əmək haqqı xərcləri; Csos.s- sosial sığortaya ayırmalar; Cam-
amortizasiya xərcləri; Ctəm- təmir xərcləri; Csair - sair xərclər.
Hər bir kalkulyasiya xərci maddələri müəyyən təşkiledicilərdən ibarətdir:
Texnoloji məqsədlərə yanacaq-enerji və xammal ehtiyatları xərcləri
aşağıdakılardan ibarətdir:
Ctex=Cty+Ct
e+Ct
b+Ct
s+Ct
x.m
burada, Cty+Ct
e+Ct
b+Ct
s+Ct
x.m - uyğun olaraq yanacaq, elektrik
enerjisi, buxar, su, xammal və material xərclərini göstərirlər. İstehsal
üçün alınan yanacaq, xammal, materiallar və enerji qiymətlər üzrə
nəzərə alınırlar və bura daşınma, saxlanma, çatdırılma və s. xərclər də
daxil edilir;
əmək haqqı xərcləri aşağıdakı düsturla hesablanır:
Ci.f.ə.h= Ci.f.əsas+Ci.f.əlavə+Cs.f
burada, Ci.f.əsas- istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı; Ci.f.əsas - istehsal
fəhlələrinin əlavə əmək haqqı (məzuniyyət, ezamiyyət ödənişləri və
s.); Cs.f - istehsal fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqlarından
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normativlər üzrə sosial müdafiəyə
ayırmalar;
avadanlıqların saxlanması və istismarı xərcləri:
Ca.s.i= Camav
+Ctəmav
+Ck.m
burada, Camav
, Ctəm
av - ötürücü qurğular, sexdaxili nəqliyyat vasitələri
daxil olmaqla, avadanlıqların amortizasiya və təmir xərcləri; Ck.m -
köməkçi material xərcləri (yağlama və sürtkü materialları);
istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri Ci.h.m təmirdən
sonra avadanlıqların sınaqlarının aparılması, sazlama-işəsalma
xərclərini, yeni məhsulun mənimsənilməsi müddətində lazım olan
xərcləri əks etdirir;
ümumsex xərcləri Cü.s sex binalarının amortizasiyasına, onların
saxlanması və istismarına çəkilən xərcləri və sexin idarə olunması
xərclərini (sexin inzibati idarə heyətinin əmək haqları, texniki
idarəetmə vasitələrinə xidmət və s.);
ümumzavod (ümumi istehsala) xərcləri Cü.z - istehsalatın idarə
olunması, texniki təhlükəsizliyin, yanğından mühafizənin, əməyin
mühafizəsinin təmin olunması və digər məsrəfləri ifadə edir.
İqtisadi elementlərə görə xərcləri qruplaşdırarkən onların tərkibinə
aşağıdakı təşkiledicilər daxil olur:
Cm.x = Cxam + Ca.mat + Cy.f + Cy+Ce - Cqay
117
burada, Cxam + Ca.mat + Cy.f - xammal və materiallara, alınan məmulatlara,
yarımfabrikatlara çəkilən xərclərdir;
Cy, Ce, Cqay - istənilən məqsədlər üçün alınan bütün növ yanacaqların, bütün
növ alınan enerjinin xərcləri, qayıdan tullantıları ifadə edir;
əmək haqqı xərcləri Cə.h - bütün növ ödənişləri nəzərə alır:
Cə.h = Cəsas.ə.h + Cəlavə.ə.h + Cmük + Cəlavə
burada, Cəsas.ə.h, Cəlavə.ə.h, Cmük, Cəlavə - istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı,
əlavə əmək haqqı, istehsalat nəticələrinə görə mükafatlar, əlavə ödənişlər üzrə
xərclərdir.
Sosial ehtiyaclara ayırmalar qanunvericiliyin müəyyən etdiyi normalar
əsasında istehsalat fəhlələrinin əsas və əmək haqlarından hesablanır;
əsas fondların amortizasiyası Cam - təsdiq olunmuş amortizasiya normaları üzrə
hesablanır:
n
i
iiamam KNC1
,
burada, iamN , amortizasiya norması; iK əsas fondların dəyəri; n əsas
fond növlərinin sayı;
Təmir xərcləri aşağıdakı kimi hesablanır:
Ctəm =ktəm. Kb
burada, ktəm - müəssisənin özü tərəfindən müstəqil olaraq müəyyən etdiyi
təmir fonduna normatif=v ayırmalar; Кb - əsas istehsal fondlarının balans
dəyəridir.
Maya dəyərinin strukturu ümumi maya dəyərindəki xərc təşkiledicilərinin
xüsusi çəkiləri ilə xarakterizə olunur. Energetik təsərrüfatlar üçün maya
dəyərinin strukturu digər sənaye sahələrinin maya dəyərinin strukturundan
fərqlənir və ayrı-ayrı tipli enerji qurğuları üçün müxtəlifdir. Belə ki,
elektroenergetikada ən böyük xərcləri yanacaq, maşınqayırma və metallurgiya
komplekslərində xammal və materiallar, İES və qazanxanalarda yanacaq,
istilik şəbəkəsi müəssisələrində amortizasiya ayırmaları təşkil edir. Hər bir
istehsal tipi üçün struktur avadanlıqların tipi və gücündən, istehsalın
miqyasından asılıdır.
118
ƏDƏBİYYAT
1. V.Crastan. Elektrische Energieversorgung 1. Netzelemente,
Modellierung, stationares Verhalten, Bemessung, Schalt- und Schutztechnik.
Springer, Biel, 2006.
2. F.Noack. Einführung in die elektrische Energietechnik. Fachbuchverlag
Leipzig, Limenau, 2003.
3. K.M.Abdullayev, Y.İ.Lətifov, G.K.Abdullayeva. Enerji ehtiyatları,
elektrik enerjisi istehsalı və ətraf mühit. Dərslik, Bakı, 2005.
4. N.A.Yusifbəyli. Elektrik sistemlərində keçid prosesləri. Dərslik, Bakı,
2008
5. H.B.Quliyev, E.V.Sadıqov. Elektrik sistemlərində keçid prosesləri.
Dərs vəsaiti, Bakı, 2007.
6. Q.S.Sadıqov, N.İ.Orucov. Sənaye müəssisələrinin elektrik təchizatı.
Dərs vəsaiti, Bakı, 2004.
7. A.M.Hüseynov və b. Elektrik stansiyalarının elektrik avadanlıqlarının
istismarı və rejimləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2005.
8. E.M.Fərhadzadə, M.A.Haşımov və b. Elektrik stansiyalarının
layihəsinin əsasları. Bakı, 1988.
9. AZS 591-2011. Energetika sahəsinin əsas terminlərinin izahlı lüğəti.
E.S.Pirverdiyevin ümumi redaktorluğu ilə N.A.Yusifbəyli, H.B.Quliyev,
V.T.Əliyev tərəfindən hazırlanmışdır. Bakı, 2011.
top related