Cover.pdf 1 11/6/2558 BE 1:50 AM
หลกสตรเชงปฏบตการส�าหรบเจาหนาท
สรางเสรมภมคมกนโรคป 2558
หลกสตรเชงปฏบตการส�าหรบเจาหนาท
สรางเสรมภมคมกนโรค ป 2558
ISBN 978-616-11-2714-5
พมพครงท 1 ตลาคม2558
จ�านวน 20,000เลม
คณะบรรณาธการศรรตนเตชะธวช สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
โยธนถนอมวฒน สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
อญญรตนธรรมเจรญ สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
ปรยพนธมทรพย สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
ทศนยรตนภาค สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
คณะผปรบปรงเนอหาหลกสตรพอพศวรนทรเสถยร ส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรค
ธนาวดตนตทววฒน ส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรค
เผดจศกดชอบธรรม ส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรค
กนกทพยทพยรตน ส�านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค
ปรยกมลรชนกล คณะพยาบาลศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร
ศรรตนเตชะธวช สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)
จดพมพโดย สถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)กระทรวงสาธารณสข
จงหวดนนทบร11000โทรศพท025903196-9
http://www.nvco.go.th
ออกแบบรปเลม บรษทดเซมเบอรจ�ากด
พมพท บรษทศรวฒนาอนเตอรพรนทจ�ากด(มหาชน)
ค�าน�า
การสรางเสรมภมค มกนโรคเปนงานสาธาณสขทมความส�าคญมากซงมผลตอสขภาพทดของ
ประชาชนไทยและความมนคงของประเทศ โรคตดตอหลายโรคในประเทศไทยลดลงอยางมนยส�าคญ
ดวยการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคอยางครอบคลมทวถงและตอเนองมาเปนเวลานานอยางไรกตาม
ในปจจบนมการเปลยนแปลงโครงสรางขององคกรภาครฐเพอใหการด�าเนนงานม งส ผลส�าเรจตาม
เปาหมายไดอยางมประสทธภาพหนวยงานในสงกดกระทรวงสาธารณสขจงมการปรบเปลยนโครงสราง
และผรบผดชอบงานในทกระดบท�าใหมผลกระทบตองานสรางเสรมภมคมกนโรคของประเทศไทยได
ประกอบกบผลการประเมนสถานการณการพฒนางานดานการสรางเสรมภมคมกนโรคของประเทศไทย
เมอพ.ศ. 2550 และ 2557ยงพบขอดอยในเชงปฏบตหลายประการเกยวกบการใหบรการสรางเสรม
ภมคมกนโรคของประเทศซงมการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคทไมถกตองไมทวถงท�าใหมผลกระทบ
ตอการการปองกนควบคมโรคและอาจเกดการระบาดของโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนไดจากเหตผล
ดงกลาวขางตนสถาบนวคซนแหงชาต (องคการมหาชน) รวมกบส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรค
เลงเหนถงความส�าคญของการใหความร แกเจาหนาทผ ปฏบตงานดานการสรางเสรมภมค มกนโรค
จงไดพฒนาเนอหาหลกสตรอบรมเชงปฏบตการส�าหรบเจาหนาททรบผดชอบงานสรางเสรมภมคมกนโรค
ตงแตป2552เปนตนมา
เพอใหการถายทอดความรเรองการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคแกเจาหนาทผรบผดชอบ
เปนไปอยางมประสทธผลและไดมาตรฐานมากขนสถาบนวคซนแหงชาต(องคการมหาชน)โดยความรวมมอ
กบผเชยวชาญจากสถาบนการศกษาทางการแพทยและกรมควบคมโรคกระทรวงสาธารณสขทมความร
ความเชยวชาญและประสบการณดานการสรางเสรมภมคมกนโรค ไดด�าเนนการทบทวนและปรบปรง
เนอหาเพอใหหนงสอ “หลกสตรเชงปฏบตการส�าหรบเจาหนาทงานสรางเสรมภมคมกนโรคป 2558”
มความทนสมยและสอดคลองกบค�าแนะน�าของคณะอนกรรมการสรางเสรมภมคมกนโรคและมาตรฐาน
การปฎบตงานมากขน
คณะบรรณาธการขอขอบคณผเชยวชาญทกทานทไดกรณาสละเวลาอนมคายงในการทบทวน
และปรบปรงเนอหาหลกสตรเชงปฏบตการฯจนส�าเรจลลวงดวยดและขอขอบคณดร.นพ.จรงเมองชนะ
ผอ�านวยการสถาบนวคซนแหงชาตทสนบสนนการจดท�าหนงสอเลมนโดยหวงเปนอยางยงวาองคความร
ในหนงสอเลมนจะเปนประโยชนและสามารถพฒนาศกยภาพบคคลากรทางการแพทยและสาธารณสข
ไดอยางตอเนองและเปนระบบอนจะสงผลโดยตรงตอการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคของประเทศ
ทถกตองและปลอดภยแกประชาชนผรบบรการตอไป
คณะบรรณาธการ 27สงหาคม2558
3
สารบญ
ค�าน�า...........................................................................................................................................................3
สารบญ........................................................................................................................................................5
สารบญตาราง..............................................................................................................................................8
สารบญภาพ.................................................................................................................................................9
แผนการสอนหมวดเนอหาท 1 13แบบทดสอบความรกอนการอบรม............................................................................................................... 15
หมวดเนอหาท 1 ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค.......................................................... 17
สาระสงเขป................................................................................................................................................. 17
1.การปองกนโรคของรางกาย..................................................................................................................19
2.กลไกการตอบสนองทางภมคมกนของรางกาย...................................................................................25
3.ชนดของการสรางเสรมภมคมกนโรค...................................................................................................27
4.ความหมายและประเภทของวคซน......................................................................................................29
5.กลไกการปองกนโรคดวยวคซน...........................................................................................................30
6.ความจ�าเปนของงานสรางเสรมภมคมกนโรค......................................................................................30
เอกสารอางอง...........................................................................................................................................33แบบทดสอบความรหลงการอบรม...............................................................................................................34
แผนการสอนหมวดเนอหาท 2 37แบบทดสอบความรกอนการอบรม..............................................................................................................39หมวดเนอหาท 2 โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน........................................................... 41
สาระสงเขป................................................................................................................................................. 41
1.การตดตอและการแพรกระจายของเชอโรค.........................................................................................44
2.ล�าดบขนในการจดการกบโรคตดตอ...................................................................................................45
3.โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน..........................................................................................................46
4.วคซนทใชในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข.............................................53
5.ก�าหนดการใหวคซนในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข.............................65
เอกสารอางอง............................................................................................................................................ 72แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................... 74
5
แผนการสอนหมวดเนอหาท 3 77แบบทดสอบความรกอนการอบรม.............................................................................................................. 79
หมวดเนอหาท 3 การประมาณวคซนเพอใหบรการ..................................................................................... 81สาระสงเขป................................................................................................................................................. 81
1.ความหมายและความส�าคญของการประมาณวคซนเพอใหบรการ.....................................................83
2.กลมเปาหมายในการประมาณวคซน....................................................................................................83
3.อตราสญเสยวคซนแตละชนด...............................................................................................................84
4.การค�านวณการใชวคซน.......................................................................................................................86
5.การจดท�าใบเบกวคซน..........................................................................................................................87
6.การจดท�าทะเบยนรบ-จายวคซน........................................................................................................92
เอกสารอางอง............................................................................................................................................ 94แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................... 95
แผนการสอนหมวดเนอหาท 4 97แบบทดสอบความรกอนการอบรม.............................................................................................................. 99
หมวดเนอหาท 4 การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน.......................................... 101
สาระสงเขป............................................................................................................................................... 101
ตอนท1:การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน...............................................103
1.ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบ..........................103
2.ทะเบยนการใหบรการวคซน.............................................................................................108
ตอนท2:การประเมนผลความครอบคลมของงานสรางเสรมภมคมกนโรค..........................................117
1.การประเมนผลความครอบคลมของการไดรบวคซน........................................................117
2.การประเมนผลความครอบคลมของการใหบรการวคซน..................................................121
เอกสารอางอง..........................................................................................................................................123แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................. 124
แผนการสอนหมวดเนอหาท 5 127แบบทดสอบความรกอนการอบรม............................................................................................................. 129
หมวดเนอหาท 5 วคซนและระบบลกโซความเยน.......................................................................................131สาระสงเขป...............................................................................................................................................1311.ปจจยทมผลกระทบตอคณภาพของวคซน.........................................................................................132
2.ระบบลกโซความเยน(Coldchainsystem)และความส�าคญ............................................................133
3.อปกรณทใชในการจดเกบและขนสงวคซนและการดแลรกษาอปกรณ..............................................134
4.เหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน(Coldchainbreakdown).................................................146
5.แนวทางการจดการเมอเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
(Coldchainbreakdownmanagement)ของตเยน............................................................................147
6
เอกสารอางอง.......................................................................................................................................... 148แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................. 149
แผนการสอนหมวดเนอหาท 6 151แบบทดสอบความรกอนการอบรม.............................................................................................................153หมวดเนอหาท 6 การเตรยมการและการใหบรการวคซน........................................................................... 155
สาระสงเขป............................................................................................................................................... 155
บทน�า.......................................................................................................................................................159
1.การเตรยมการกอนใหวคซน...............................................................................................................159
2.การใหบรการ......................................................................................................................................163
3.การก�าจดอปกรณทใชแลว.................................................................................................................181
4.การสงเกตอาการภายหลงไดรบวคซน...............................................................................................182
เอกสารอางอง.......................................................................................................................................... 184แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................. 185
แผนการสอนหมวดเนอหาท 7 187แบบทดสอบความรกอนการอบรม............................................................................................................. 189
หมวดเนอหาท 7 อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค........................................................... 191
สาระสงเขป............................................................................................................................................... 191
1.ความส�าคญของAEFI........................................................................................................................193
2.ความหมายของอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค....................................................193
3.สาเหตของการเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค................................................196
4.อาการผดปกตทส�าคญภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค....................................................198
5.การดแลรกษาผปวยทมอาการแพอยางรนแรง(Anaphylaxis)............................................................199
6. การเตรยมการใหบรการเพอรองรบกรณเกดอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค........................................................................................201
7.การตรวจสอบการไดรบวคซนรวมขวดและรวมLotnumberเดยวกบผปวยAEFI............................205
8.การสอสารเกยวกบอาการหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค......................................................207
เอกสารอางอง.......................................................................................................................................... 209แบบทดสอบความรหลงการอบรม............................................................................................................. 210
ภาคผนวก 213หลกการทวไปในการใหวคซน.................................................................................................................214
รหสชนดวคซนในแผนงานสรางเสรมภมคมกนโรค.................................................................................220
รหสชนดวคซนทอยนอกแผนงานสรางเสรมภมคมกนโรค......................................................................225
เฉลยค�าตอบแบบทดสอบความรกอนและหลงการอบรม.......................................................................232
7
สารบญตาราง
ตารางท1 คาประมาณการHerdimmunitythresholdของโรคตางๆ................................................32
ตารางท2.1 โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน:เชอสาเหตอาการอาการแสดง
ระยะฟกตวระยะตดตอและการถายทอดโรค................................................................47
ตารางท2.2 ระดบการจดการโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน.............................................................52
ตารางท2.3 รายละเอยดของวคซนทใชในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรค
ของกระทรวงสาธารณสข..................................................................................................56
ตารางท2.4 ชวงอายของกลมเปาหมายการใหวคซนในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรค
ของกระทรวงสาธารณสข..................................................................................................65
ตารางท2.5 ก�าหนดการใหวคซนแกเดกตามแผนการสรางเสรมภมคมกนโรค
ของกระทรวงสาธารณสขกรณเรมใหตงแตแรกเกดหรอภายในขวบปแรก......................66
ตารางท2.6 ก�าหนดการใหวคซนเจอเชอตายในเดกทเคยไดรบวคซนเจอชนดเชอเปนมากอน...........67
ตารางท2.7 ขอแนะน�าในการฉดlive-attenuatedJEvaccineในกรณไดรบ
inactivatedmousebrainderivedJEvaccineมากอน......................................................68
ตารางท2.8 ก�าหนดการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก(dT)ในหญงมครรภ.......................................68
ตารางท2.9 ก�าหนดการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก(dT)ในเดกนกเรยน.......................................69
ตารางท2.10 แสดงอายทแนะน�าใหวคซนอายนอยทสดทสามารถใหวคซนได
และระยะหางแตละโดส1................................................................................................... 70
ตารางท3.1 อตราสญเสยวคซน(WR)ตวคณการสญเสยวคซน(WMF)
และขนาดขวดบรรจจ�าแนกรายวคซนทใชในประเทศไทย................................................85
ตารางท3.2 กจกรรมการเบก-จายวคซนของสถานบรการสาธารณสข............................................90
ตารางท4.1 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนdT/TT
ในหญงมครรภ.................................................................................................................119
ตารางท4.2 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
ในเดกวยกอนเรยน..........................................................................................................120
ตารางท4.3 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
ในเดกนกเรยน.................................................................................................................121
ตารางท4.4 การเปรยบเทยบความแตกตางระหวางความครอบคลม
ของการไดรบวคซนและความครอบคลมของการใหวคซน..............................................122
ตารางท5.1 สรปผลกระทบของอณหภมทมตอวคซนเชอตายและวคซนเชอเปนออนฤทธ...............133
ตารางท5.2 ลกษณะทางกายภาพของวคซนdT,DTP,DTP-HB,HB
ทบงชวาวคซนอาจเสอมคณภาพ....................................................................................142
ตารางท6.1 การฉดวคซนเขาชนใตผวหนง(Subcutaneousfat)...........................................................175
ตารางท6.2 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอจ�าเปนตองทดสอบกอนดนวคซนเขาไป(aspiration).......175
8
ตารางท7.1 รอยละของอาการทไมรนแรงจ�าแนกตามชนดของวคซน...............................................194
ตารางท7.2 อตราการเกดอาการทรนแรงตอลานโดสจ�าแนกตามชนดของวคซน.............................194
ตารางท7.3 ความผดพลาดดานการบรหารจดการและอาการไมพงประสงคทอาจเกดขน..............196
ตารางท7.4 ความแตกตางระหวางAnaphylaxisกบFainting............................................................199
ตารางท7.5 ผรบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคจ�าแนกตามชนดวคซน
และหมายเลขขวดวคซน..................................................................................................203
ตารางท7.6 รายชอเดกทไดรบวคซนขวดเดยวกนหรอLotnumberเดยวกบผเสยชวต...................207
สารบญภาพ
ภาพท1.1 กลไกการสรางภมคมกนของรางกาย................................................................................19
ภาพท1.2 กลไกปองกนโรคทางกายภาพและทางเคม.....................................................................20
ภาพท1.3 ตวรบทใชจบกบเชอโรคของภมคมกนแบบInnateImmunity...........................................21
ภาพท1.4 เซลลทส�าคญในระบบภมคมกนโดยก�าเนด(InnateImmunity)
และภมคมกนแบบจ�าเพาะ(AdaptiveImmunity)..............................................................22
ภาพท1.5 HumoralImmuneResponseและCell-MediatedImmuneResponse.............................22
ภาพท1.6 บทบาทของเซลลในระบบภมคมกนทตอบสนอง
โดยการใชสารน�าและชนดพงเซลล...................................................................................24
ภาพท1.7 ปฏกรยาทจ�าเพาะของแอนตเจนกบแอนตบอดคลายกบตวตอจกซอว.............................25
ภาพท1.8 การเกดและการตอบสนองของระบบภมคมกน
primaryandsecondaryresponse.....................................................................................26
ภาพท1.9 ความแตกตางของการสรางเสรมภมคมกนแบบactiveและpassiveimmunity..............27
ภาพท2.1 วคซนปองกนวณโรค(BCGVaccine).................................................................................54
ภาพท2.2 วคซนปองกนโรคไวรสตบอกเสบบ(HB)...........................................................................54
ภาพท2.3 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรนและตบอกเสบบ(DTwP-HB)....................................54
ภาพท2.4 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน(DTwP).....................................................................54
ภาพท2.5 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยกส�าหรบเดกโตและผใหญ(dT)..............................................54
ภาพท2.6 วคซนรวมปองกนโรคหด-คางทม-หดเยอรมน(MMR).......................................................54
ภาพท2.7 วคซนไขสมองอกเสบเจอชนดเชอตายทผลตจากสมองหน
(InactivatedMouseBrain-DerivedJE)...............................................................................55
ภาพท2.8 วคซนไขสมองอกเสบเจอชนดเชอเปนออนฤทธสายพนธSA14-14-2(CDJEVAX®)......55
ภาพท2.9 วคซนไขสมองอกเสบเจอชนดเชอเปนออนฤทธchimericJE(IMOJEV®).........................55
ภาพท2.10 วคซนไขสมองอกเสบเจอชนดเชอเปนออนฤทธchimericJE(ThaiJEV®)..........................55
9
ภาพท2.11 วคซนโปลโอชนดรบประทาน(OPV)..................................................................................55
ภาพท2.12 วคซนโปลโอชนดฉด(IPV).................................................................................................55
ภาพท3.1 แบบปรบเปลยนปรมาณการใชวคซน(FM3)................................................................... 88
ภาพท3.2 ตวอยางใบเบกกรณตองการวคซนเพมระหวางรอบ.........................................................89
ภาพท3.3 ตวอยางใบเบกวคซน(แบบว.3/1)....................................................................................91
ภาพท3.4 ตวอยางทะเบยนรบ-จายวคซน.........................................................................................93
ภาพท4.1 ตวอยางทะเบยนตดตามใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรค............................................104
ภาพท4.2 ตวอยางทะเบยนตดตามการใหวคซนdT/TT...................................................................105
ภาพท4.3 ตวอยางทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนท
ทรบผดชอบจากโปรแกรมคอมพวเตอร...........................................................................106
ภาพท4.4 ตวอยางทะเบยนการใหบรการวคซน...............................................................................110
ภาพท4.5 ตวอยางทะเบยนการใหบรการวคซนแกเดกกอนวยเรยน
จากโปรแกรมคอมพวเตอร..............................................................................................111
ภาพท4.6 ตวอยางทะเบยนการใหวคซนdTแกหญงมครรภ
จากโปรแกรมคอมพวเตอร..............................................................................................112
ภาพท4.7 ตวอยางบญชรายชอการใหวคซนแกนกเรยน..................................................................115
ภาพท4.8 ตวอยางหนาจอคอมพวเตอรส�าหรบบนทกขอมล
การใหวคซนแกนกเรยน...................................................................................................116
ภาพท5.1 การเรยงล�าดบของวคซนตามความไวตอความรอน
(Heatsensitivity)...............................................................................................................132
ภาพท5.2 การเรยงล�าดบของวคซนตามความไวตอความเยนจด
(Freezesensitivity)..........................................................................................................132
ภาพท5.3 ระบบลกโซความเยน.......................................................................................................133
ภาพท5.4 ตเยนส�าหรบเกบรกษาวคซน...........................................................................................134
ภาพท5.5 การเกบรกษาวคซนในตเยน............................................................................................136
ภาพท5.6 หบเยน.............................................................................................................................136
ภาพท5.7 กระตกวคซนแบบมาตรฐาน............................................................................................136
ภาพท5.8(A)การจดเกบวคซนในหบเยน.............................................................................................137
ภาพท5.8(B)การบรรจวคซนลงในกระตก............................................................................................138
ภาพท5.9 กระตกวคซนชนดมฟองน�าใตฝาปด................................................................................139
ภาพท5.10 การแปลผลเครองหมายVaccineVialMonitorหรอVVM..............................................140
ภาพท5.11 Freezewatch..................................................................................................................141
ภาพท5.12 แนวทางการพจารณาคณภาพวคซนทสงสยผานการแชแขง..........................................141
ภาพท5.13 การท�าShaketest...........................................................................................................142
ภาพท5.14 DataLogger.....................................................................................................................142
10
ภาพท5.15 Thermometer...................................................................................................................143
ภาพท5.16 DigitalThermometer.......................................................................................................143
ภาพท5.17 ตวอยางแบบบนทกอณหภมแบบ1เดอน......................................................................144
ภาพท5.18 ตวอยางแบบบนทกอณหภมแบบ1ป............................................................................144
ภาพท5.19 แผนภมบนทกอณหภมทแสดงการเปลยนแปลงของอณหภม........................................145
ภาพท5.20 ผงการเตรยมความพรอมกรณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน.......................................146
ภาพท6.1 ตวอยางการจดเตรยมสถานทและอปกรณในการใหบรการวคซน..................................162
ภาพท6.2 การเลอกอปกรณsyringeและเขมฉดยา........................................................................169
ภาพท6.3 การเตรยมวคซนขณะใหบรการ.......................................................................................172
ภาพท6.4 การจดทาส�าหรบเดกเลก.................................................................................................173
ภาพท6.5 การจดทาส�าหรบเดกโต...................................................................................................173
ภาพท6.6 การจดทาส�าหรบเดกนกเรยน..........................................................................................174
ภาพท6.7 การวางต�าแหนงเขมและความลกของการแทงเขม.........................................................177
ภาพท6.8 การวางต�าแหนงเขมและความลกของการแทงเขมฉดเขาในหนง...................................177
ภาพท6.9 ต�าแหนงของเขมและความลกของเขมในชนใตผวหนง(Subcutaneousroute)................178
ภาพท6.10 บรเวณทฉดยาเขาในชนใตผวหนงบรเวณแขน................................................................178
ภาพท6.11 การฉดเขาชนใตผวหนงบรเวณหนาขา............................................................................179
ภาพท6.12 ต�าแหนงของเขมและความลกของเขมในชนกลามเนอ(Intramuscularroute).................179
ภาพท6.13 แสดงบรเวณทฉดเขาชนกลามเนอ..................................................................................180
ภาพท6.14 การวดกอนฉดวคซนฉดสวนท2คอสวนตรงกลาง........................................................180
ภาพท6.15 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ..........................................................................................181
ภาพท6.16 การฉดวคซนบรเวณกลามเนอแขน(Deltoid)...................................................................181
ภาพท6.17 การทงเขม........................................................................................................................182
ภาพท7 การลงหมายเลขก�ากบล�าดบทขวดวคซน........................................................................201
11
แผนการสอนหมวดเนอหาท 1
ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
13
เรอง ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. อธบายหลกการพนฐานของการตอบสนองทางภมคมกนวทยา
2. อธบายกลไกของการสรางเสรมภมคมกนโรคดวยวคซน
3. อธบายถงความจ�าเปนของการใหวคซนตามก�าหนดและการฉด
กระตน
4. อธบายประเภทของการสรางเสรมภมคมกนโรค
5. อธบายไดวาวคซนมกชนดสรางภมคมกนโรคโดยวธใดและมกลไก
ปองกนโรคอยางไร
6. อธบายและตระหนกถงประโยชนของงานสรางเสรมภมคมกนโรค
ทงตอบคคลและชมชน
กจกรรมการสอนบรรยายเนอหาตามวตถประสงคเนนการ1. ใชภาพประกอบขอความตามเนอหาเชนมแผนภาพแสดงถงกลไก
และม animationแสดงการตอบสนองทางภมคมกนเมอมเชอโรค
เขาสรางกาย
2. กจกรรมกลม(เกมantigen-antibodyและการแสดงความเหน)
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(Handoutpowerpointทใชบรรยาย)
2. Packageชดเกม antigen-antibody รายละเอยดกจกรรมเกมและ
ใบสรปความรทไดจากกจกรรม
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมในระหวางเรยน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 1ความรพนฐานเกยวกบ
การสรางเสรมภมคมกนโรค
14 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
แบบทดสอบความรกอนการอบรม ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดเปนภมคมกนโดยก�าเนด ก. สารคดหลงตางๆเชนน�าลายน�าตาข. แอนตบอดค. วคซนง. เซรม
2. ขอใดเปนการปองกนเชอโรคดานแรกของ
รางกาย
ก. อาการบวมแดงข. เมดเลอดขาวค. ผวหนงง. แอนตบอด
3. ขอใดเปนภมคมกนแบบจ�าเพาะทรางกาย
สรางขนเองหลงจากไดรบสงแปลกปลอม
ก. สารคดหลงตางๆเชนน�าลายน�าตาข. แอนตบอดค. วคซนง. เซรม
4. แอนตเจนหมายถง ก. สงแปลกปลอมทมโมเลกลเลกทเขาสรางกายข. สงแปลกปลอมทเมอเขาสรางกายแลวกระตนให
รางกายสรางแอนตบอด
ค. สารโปรตนทรางกายสรางขนเพอท�าปฏกรยาจ�าเพาะ กบสงแปลกปลอม
ง. สารทรางกายสรางขนเมอสงแปลกปลอมเขาสรางกาย
5. แอนตบอดหมายถง ก. สงแปลกปลอมทมโมเลกลเลกทเขาสรางกายข. สงแปลกปลอมทเมอเขาสรางกายแลวกระตนให
รางกายสรางแอนตบอด
ค. สารโปรตนทรางกายสรางขนเพอท�าปฏกรยาจ�าเพาะ กบสงแปลกปลอม
ง. สารคารโบไฮเดรตทรางกายสรางขนเมอสงแปลกปลอมเขาสรางกาย
6. วคซนเปนการสรางภมคมกนแบบ ก. Activenaturallyacquiredimmunityข. Activeartificiallyacquiredimmunityค. Passivenaturallyacquiredimmunityง. Passiveartificiallyacquiredimmunity
7. การน�าเชอโรคหรอบางสวนของเชอโรค
มาท�าใหตายหรอออกฤทธไดนอยลงเปน
หลกการของ
ก. การท�าลายเชอโรคข. การผลตวคซนค. การผลตเซรมง. การเลยงเชอโรคไวศกษา
15หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
8. ท�าไมรางกายตองไดรบวคซนซ�าเปน
ครงทสองหรอสาม
ก. เพราะตองการทดสอบภมคมกนทรางกายสรางขนข. เพอกระตนใหรางกายสรางภมคมกนมากขนค. เพอรกษาระดบภมคมกนของรางกายใหคงทง. เพราะการฉดครงแรกไมสามารถกระตนใหรางกายสราง
ภมคมกนได
9. การไดรบวคซนเรวกวาก�าหนด ก. ดเพราะรางกายมภมคมกนเรวขนข. ดเพราะผรบบรการเลอกวนทจะไปรบวคซนไดค. ไมดเพราะรางกายอาจไมสรางภมคมกนไดง. ไมดเพราะตองจายเงนคาวคซนเรวขน
10. การใหวคซนเพอใหเกดHerdimmunity
ขอใดถกตองทสด
ก. ใหเพยงบางคนกสามารถปองกนการแพรกระจายโรค
ไปสผอนได
ข. ไมใหทกคนจะไดประหยดงบประมาณค. ไมตองใหทกคนแตตองใหถงระดบHerdimmunity
จงจะปองกนการแพรกระจายของโรคได
ง. ตองใหวคซนครอบคลมประชากรอยางนอยรอยละ80
16 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
สาระสงเขป
รางกายมกลไกธรรมชาตหลายชนดในการปองกนโรคกลไกเหลานสามารถจ�าแนกไดเปน3ระดบ
ไดแก การปองกนดานท 1ซงประกอบดวยกลไกทางกายภาพ เคม และพนธกรรม เชนผวหนง เยอบ
ตางๆกรดในกระเพาะอาหาร เปนตนการปองกนดานท 2 ไดแกปฏกรยาทางเคมระดบเซลลทเกดขน
เมอเชอโรคสามารถผานการปองกนดานท1เขาสรางกายไดและการปองกนดานท3ซงเปนการปองกน
แบบจ�าเพาะทเกดขนหลงจากรางกายไดรบสงแปลกปลอมหรอเชอโรค โดยรางกายจะสรางแอนตบอด
ทสามารถท�าปฏกรยาจ�าเพาะกบสงแปลกปลอมหรอเชอโรคนนจากปฏกรยาของเซลลชนดตางๆการปองกน
ดานนสามารถจ�าแนกเปน2กลมไดแกการตอบสนองโดยการใชสารน�า(HumoralImmuneResponse:
HIR)และการตอบสนองชนดพงเซลล(Cell-MediatedImmuneResponse:CMIR)
การศกษาเกยวกบกลไกปองกนของรางกายท�าใหเราเขาใจการท�างานของรางกายในการสราง
แอนตบอด (antibody) ซงเปนสารจ�าพวกไกลโคโปรตน (glycoprotein)ทรางกายสรางขนเพอตอบสนอง
ตอสงแปลกปลอมและสามารถท�าปฏกรยาจ�าเพาะกบสงแปลกปลอมนนได สงแปลกปลอมนเรยกวา
แอนตเจน (antigen) ซงหมายถงสารพวกโปรตน โพลแซคคาไรด (polysaccharide) ไลโปโปลแซคคาไรด
(lipopolysaccharide)หรอไกลโคโปรตนทเมอเขาสรางกายแลวจะไปกระตนใหรางกายสรางแอนตบอดมา
ท�าปฏกรยาจ�าเพาะกบตวมนเองไดความรในเรองกลไกการปองกนของรางกายยงสามารถน�ามาประยกต
ใชสรางเสรมภมคมกนโรคไดใน 4ลกษณะดวยกนดงน การสรางภมคมกนเมอรางกายไดรบเชอโรค
ตามธรรมชาต การสรางภมคมกนโดยการไดรบวคซนการสรางภมคมกนโดยไดรบการถายทอดจากแม
และการสรางภมคมกนดวยการไดรบแอนตบอดโดยตรง
วคซน หมายถง ชววตถหรอแอนตเจนทผลตมาจากเชอโรคหรอพษของเชอโรคทถกท�าให
ไมสามารถกอโรคได แตยงคงกระตนใหรางกายสรางแอนตบอดหรอภมคมกนได วคซนสามารถจ�าแนก
ไดเปน3ชนดใหญๆไดแก
1. ทอกซอยด คอวคซนทท�าจากพษของแบคทเรยทถกท�าใหสนพษแตยงคงสามารถกระตนใหรางกายสรางภมคมกนได
2. วคซนเชอตาย คอ วคซนทท�าจากแบคทเรยทงตว หรอไวรสทงอนภาคทท�าใหตายแลว หรอบางสวนของแบคทเรยหรอไวรสทสามารถกระตนใหรางกายสรางภมคมกนได
หมวดเนอหาท 1ความรพนฐานเกยวกบ
การสรางเสรมภมคมกนโรค
17หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
3. วคซนเชอเปนออนฤทธ คอ วคซนทท�าจากเชอทยงมชวตอยแตท�าใหออนฤทธลงแลว เมอเขาสรางกายจะไมแสดงปฏกรยาทนท
เมอร างกายไดรบวคซนครงแรก รางกายจะใชเวลาระยะหนงทจะสรางแอนตบอดขนมา
พรอมทงจดจ�าแอนตเจนนนไว เมอเวลาผานไประยะหนงปรมาณแอนตบอดนจะคอยๆ ลดลง แต
หากรางกายไดรบวคซนนนอกเปนครงทสอง รางกายจะตอบสนองดวยการสรางแอนตบอดไดเรวขน
และปรมาณมากขนกวาครงแรกมากนเปนเหตผลวาท�าไมจงตองมการกระตนดวยการใหวคซนครงท 2
หรอ3ในทางตรงกนขามการไดรบวคซนครงท2เรวกวาก�าหนดอาจไมกระตนใหรางกายสรางแอนตบอด
เพมขนเนองจากแอนตบอดทเกดขนในครงแรกยงมระดบสงอยท�าใหแอนตเจนทเขาสรางกายครงนไปท�า
ปฏกรยากบแอนตบอดทอยในรางกายหมดไมมเหลอไปกระตนใหรางกายสรางแอนตบอดอก
นอกจากวคซนจะสามารถปองกนโรคใหแตละบคคลไดแลว ยงชวยปองกนการแพรกระจาย
ของโรคในชมชน (Herd immunity) ไดดวย เพราะเมอบคคลไมปวยกไมสามารถแพรเชอใหผ อนได
อยางไรกตามการทวคซนจะมประสทธภาพในการปองกนโรคไดดจ�าเปนตองบรหารจดการวคซนทถก
ตองเพอปองกนไมใหเสอมคณภาพกอนก�าหนดดวยนอกจากนยงมปจจยอนทไมอาจควบคมไดดวยเชน
เชอโรคเปลยนแปลงพนธกรรมเปนตน
18 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
1. การปองกนโรคของรางกาย
มนษยสามารถด�ารงชวตอยในสงแวดลอมทมจลนทรยตางๆ มากมายหลายชนด เชน ไวรส
แบคทเรยเชอราและพยาธซงสามารถท�าใหรางกายเกดโรคไดตลอดเวลาแตรางกายไมเกดโรคเนองจาก
มกลไกการตอตานเชอโรคเหลานอยในตว ถาหากกลไกใดเสยไปจะท�าใหเกดโรคตดเชอไดงายบางโรค
อาจท�าใหถงแกชวตได รางกายของมนษยมกลไกการสรางภมค มกนเพอเปนการตอตานเชอโรคหรอ
สรางภมคมกนใหแกรางกายแบงเปนได2ระบบคอ1)ระบบภมคมกนโดยก�าเนด (Innateหรอnatural
immunity) และ 2) ระบบภมคมกนแบบจ�าเพาะทเกดขนหลงจากไดรบสงแปลกปลอม (Adaptiveหรอ
AcquiredImmunity)(ภาพท1.1)
ภาพท 1.1 กลไกการสรางภมคมกนของรางกาย(ดดแปลงจากTalaro,2005)
1.1 ภมคมกนโดยก�าเนด (Innate immunity)หรอภมคมกนชนดไมจ�าเพาะเปนดานแรก ในการตอสและปองกนเชอโรคทเขามาในรางกายกลไกนไมจ�าเพาะเจาะจงกบเชอโรคชนดใดชนดหนง
แตปองกนโรคไดหลายชนด กลไกนจ�าแนกออกเปน 2 กลมใหญ ไดแก การปองกนดานท 1 และ
การปองกนดานท2
19หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
1.1.1 การปองกนดานท 1เปนการปองกนทบรเวณผวหนงหรอเยอบตางๆ(ภาพท1.2)
ประกอบดวย
• กลไกทางกายภาพ เปนกลไกปองกนโรคทกดขวางไมใหเชอโรคเขาสรางกาย
ได เชน ผวหนง เยอบทางเดนหายใจ และเยอบทางเดนอาหาร รขมขน
ตอมเหงอและตอมใตผวหนงตางๆ รวมทงจลนทรยประจ�าถนทอยตามสวน
ตางๆของรางกาย
• กลไกทางเคม เปนกลไกการปองกนโรคทอาศยสารเคมทรางกายสรางขนมา
ท�าลายเชอโรคกอนทจะเขาสรางกายเชนกรดในกระเพาะอาหารสารคดหลง
ชนดตางๆจากตอมตางๆและกรดแลคตกและอเลคโทรไลทในเหงอเปนตน
• กลไกทางพนธกรรมเปนกลไกปองกนโรคซงท�าใหเชอโรคบางชนดไมสามารถ
ตดเชอในคนบางกลมไดเชนคนไมสามารถตดเชอไขหดแมว(Felinedistemper)
จากแมวและแมวไมสามารถตดเชอคางทมจากคนได หรอในคนทเปนโรค
Sickleanemiaจะมความตานทานตอโรคมาลาเรยเนองจากคนทปวยดวยโรคน
จะสรางฮโมโกลบนผดปกตท�าใหเมดเลอดแดงมรปรางผดปกตเชอมาลาเรย
ไมสามารถเพมจ�านวนในเมดเลอดแดงได
ภาพท 1.2กลไกปองกนโรคทางกายภาพและทางเคม(ดดแปลงจากTalaro,2005)
20 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
1.1.2 การปองกนดานท 2 เปนการปองกนโดยอาศยปฏกรยาทางเคมระดบเซลล ซงตอบสนองทนททเชอโรคผานการปองกนดานแรกบกรกเขาสรางกายไดรางกาย
บรเวณนนจะเกดปฏกรยาอกเสบ (Inflammatory response) โดยมเซลลทเกยวของ
คอMacrophage,Dendriticcell,Neutrophils,EosinophilsและMonocyteซงเซลล
3ชนดหลงนสามารถมาถงบรเวณทมการตดเชอไดรวดเรวการท�างานของเซลล
ในระบบนจะจบกบชนสวนทมลกษณะเหมอนๆกนในกลมเชอโรค เชนmannose
sugar ซงเปนสวนหนงของแบคทเรยกอโรคหลายชนด (ภาพท 1.3) นอกจากน
ยงท�าใหเกดการกระตนภมคมกนแบบจ�าเพาะ (adaptive immunity) ไดดวยและ
ในกรณทเปนการตดเชอไวรสหรอแบคทเรยบางชนด รางกายจะมการสรางสาร
อนเตอรเฟอรอน(Interferon)ซงเปนสารทมความส�าคญในการขดขวางการแบงตว
ของไวรสจงชวยปองกนการตดเชอจากไวรสได
ภาพท 1.3 ตวรบทใชจบกบเชอโรคของภมคมกนแบบInnateImmunity
1.2 ภมค มกนแบบจ�าเพาะท เกดขนหลงจากได รบสงแปลกปลอม (Adaptive or Acquired Immunity) หรอการปองกนดานท 3 เปนการก�าจดสงแปลกปลอมทตองอาศยกลไก
ทยงยากกวาวธแรก ในกรณการปองกนทงสองดานไมสามารถกดกนเชอโรคได รางกายจะตอบสนองตอ
เชอโรคอยางจ�าเพาะเจาะจงผานเมดเลอดขาว โดยมเซลลในระบบภมคมกนทส�าคญคอB lymphocyte
ซงจะสรางantibodyและT lymphocyteซงจะสรางTcellsทสามารถสรางการตอบสนองทหลากหลาย
ทงตอเชอในเซลลและนอกเซลล(ภาพท1.4)การตอบสนองแบบinnateมคณสมบตในการจดจ�าเชอโรคได
โดยการสรางmemoryTcellและmemoryBcellท�าใหการตอบสนองในครงหลงรวดเรวมประสทธภาพด
และมปรมาณมากกวาการตอบสนองในครงแรก
21หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ภาพท 1.4 เซลลทส�าคญในระบบภมคมกนโดยก�าเนด(InnateImmunity)
และภมคมกนแบบจ�าเพาะ(AdaptiveImmunity)
ภมคมกนแบบจ�าเพาะแบงไดเปน2ชนดไดแกการตอบสนองโดยการใชสารน�าHumoralImmune
Response(HIR)และการตอบสนองชนดพงเซลลCellMediatedImmuneResponse(CMIR)(ภาพท1.5)
ภาพท 1.5 HumoralImmuneResponseและCell-MediatedImmuneResponse
22 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
1.2.1 การตอบสนองโดยการใชสารน�า (Humoral immune response) เปน
การตอบสนองทางภมคมกนทอาศยสารน�า (humor) คอแอนตบอด (antibody)
ซงสวนใหญอย ในซรม เซลลทรบผดชอบในเรองนคอเมดเลอดขาวชนด B
lymphocytes ซงเปลยนแปลงมาจาก stem cell ในไขกระดกทผวเซลลของB
lymphocytesมต�าแหนงรองรบแอนตเจนเมอแอนตเจนทมโครงสรางพอเหมาะมาจบ
Blymphocytesจะเพมจ�านวนและเปลยนแปลงเปนplasmacellจากนนplasmacell
จะท�าการหลงแอนตบอดชนดตางๆ ทจ�าเพาะกบแอนตเจนชนดนนๆ ออกมา
แอนตบอดนพบอยในสวนของโปรตนทเรยกวาแกมมาโกลบลน(gammaglobulin)
ทอยในเลอดแอนตบอดเปนสวนทท�าหนาทเกยวกบภมตานทานของรางกายจง
เรยกวาอมมโนโกลบลน(Immunoglobulin)หรอยอวาIgซงมอยดวยกน5ชนด
คอIgG,IgA,IgM,IgDและIgEโดยพบIgGในกระแสเลอดมากทสดภมตานทาน
ทหลงออกมานจะหมนเวยนในรางกายและท�าหนาทในการจบสงแปลกปลอมทม
ลกษณะเหมอนแอนตเจนนอกจากนBlymphocytesสวนหนงยงมการเปลยนไป
เปนmemoryBcellsเกบความจ�าเมอไดรบแอนตเจนตวเดมอกmemoryBcells
จะเปลยนไปเปน plasma cellหลงสารภมตานทานตางๆออกมาไดเรวกวาและ
มประสทธภาพมากกวาครงแรกซงใชเปนหลกการของการใหวคซน
1.2.2 การตอบสนองชนดพงเซลล (Cell-mediated immune response: CMIR) เปนการตอบสนองทางภมคมกนทอาศยเซลล (ภาพท 1.6) เมอจลนทรยเขามา
ภายในรางกาย เซลลmacrophageจะกนจลนทรยเขาไปขางในเซลลและเปลยน
เปนAntigenPresentingCell (APC) เพอน�าเสนอแอนตเจนใหแกHelper T cell
(TH)ซงจะสามารถหลงสารcytokineตางๆไปกระตนเมดเลอดขาวทงMacrophage
และgranulocytesใหจบกนเชอโรคไดดขนและcytokineบางตวจะไปกระตนB
lymphocytesทรบรแอนตเจนเดยวกน ใหมการแบงตวและเปลยนแปลงไปเปน
plasmacellสรางแอนตบอดทจ�าเพาะกบแอนตเจนนนนอกจากนTHทถกกระตน
แลวจะกลายเปนCytotoxic T lymphocyte (CTL) ซงท�าหนาทส�าคญคอฆาเซลล
ทมจลชพอาศยอย (infectedcell)และCTLจะท�างานรวมกบNaturalKillercell
(NKcell)ซงเปนinnateimmunityอกดวย
23หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ภาพท 1.6 บทบาทของเซลลในระบบภมคมกนทตอบสนองโดยการใชสารน�าและชนดพงเซลล
ภมคมกนแบบจ�าเพาะนไดมาหรอเกดขนหลงจากพบแอนตเจนซงอาจจะมาจากการสรางขนเอง
(Active)หรอไดรบจากภายนอก(Passive)จงแบงชนดตามแหลงทมาไดดงน
• Active naturally acquired immunity ภมคมกนแบบนเกดภายหลงจากการเปนโรคตดเชอ
ตามธรรมชาตบางชนดสามารถปองกนการตดเชอซ�าได เชนคนเปนหดอสกอใส เมอเปน
แลวมภมคมกนไปตลอดชวต
• Activeartif iciallyacquiredimmunityเกดขนจากการไดรบวคซนโดยน�าเชอมาท�าใหตายหรอ
ลดความรนแรงลงซงจะไปกระตนใหเกดภมคมกนและสามารถทจะลดความรนแรงของโรค
หากมการตดเชอจรง โดยภมคมกนบางชนดอยไดตลอดชวต ในขณะทภมคมกนบางชนด
อยไดไมนานเชนการฉดTetanustoxoidเพอปองกนบาดทะยกภมคมกนจะอยไดประมาณ
10ปจงตองมการฉดซ�า
• Passive naturally acquired immunity เกดจากไดรบภมคมกนโดยตรง โดยทรางกายไมได
สรางเองตวอยางเชนในระหวางททารกอยในครรภมารดาภมคมกนบางชนดจะผานรกจาก
แมไปสลกได อกกรณหนงคอภมคมกนจะถายทอดผานทาง colostrumทอยในน�านมแม
ซงภมคมกนเหลานจะมผลคมครองไดในระยะแรกๆของชวตแลวกหมดไป
24 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
• Passiveartif iciallyacquiredimmunityเกดขนจากการไดรบแอนตบอดหรอภมคมกนส�าเรจรป
เชนไดรบซรมหรอgammaglobulinจากคนหรอสตวทมภมคมกนอยแลวเชนการฉดEquine
Rabies Immunoglobulin (ERIG)ใหกบผทถกสนขบากดหรอการฉดantivenomใหกบผทถก
งพษกดภมคมกนแบบนอยไดไมนานเพราะจะถกท�าลายไดโดยรางกายผรบ
2. กลไกการตอบสนองทางภมคมกนของรางกาย
ในเรองการตอบสนองทางภมคมกนของรางกายมค�าศพทส�าคญทเกยวของคอ แอนตเจนและ
แอนตบอดเพอใหเกดความเขาใจมากขนจงขอขยายความของค�าทง2ค�าดงน
2.1 แอนตเจน (antigen: Ag) แอนตเจนหมายถงสงแปลกปลอมเมอเขาสรางกายแลวกระตนใหรางกายสรางแอนตบอด
และแอนตเจนนนจะท�าปฏกรยาจ�าเพาะกบแอนตบอด แอนตเจนอาจเปนสารประกอบพวกโพลเปปไทด
(Polypeptides) โพลแซคคาไรด (Polysaccharides) ไลโปโปลแซคคาไรด (Lipopolysaccharides) หรอ
ไกลโคโปรตน (glycoproteins) สารประกอบเหลานมกพบอยในสวนตางๆ ของจลนทรย ไดแก สารพษ
ผนงเซลล แฟลกเจลลา แคปซล โปรตน รวมทงอนภาคไวรสบางสวนของแอนตเจนเทานนทกระตน
ใหรางกายตอบสนองดวยการสรางแอนตบอดซงวคซนกถอเปนแอนตเจนอยางหนงสวนของแอนตเจนน
เรยกวา Antigenic determinant สารบางชนดมขนาดของโมเลกลเลกมาก ล�าพงตวเองไมสามารถ
กระตนใหรางกายสรางแอนตบอดได แตเมอรวมตวกบสารพาหะทมขนาดโมเลกลใหญแลวมคณสมบต
เปนแอนตเจนคอกระตนใหรางกายสรางแอนตบอดไดสารพวกนเรยกวาHaptens
2.2 แอนตบอด (antibody) แอนตบอดเปนสารจ�าพวกไกลโคโปรตนทรางกายสรางขนเพอตอบสนองการกระต น
ของแอนตเจนแอนตบอดนมความจ�าเพาะเจาะจงกบแอนตเจนมากกลาวคอแอนตบอดจะท�าปฏกรยา
กบแอนตเจนทกระตนใหถกสรางขนเทานนมกไมคอยท�าปฏกรยากบแอนตเจนชนดอนการท�าปฏกรยา
ของแอนตเจนกบแอนตบอดนคลายกบตวตอจกซอว (ภาพท 1.7) ซงนอกจากรองและเดอยจะเขากนได
พอดแลวสและลายบนตวตอจกซอวตองตรงกนดวย
ภาพท 1.7 ปฏกรยาทจ�าเพาะของแอนตเจนกบแอนตบอดคลายกบตวตอจกซอว
25หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
เมอรางกายไดรบแอนตเจนหรอวคซนเปนครงแรกระบบภมคมกนจะตอบสนองโดยสรางแอนตบอด
เรยกวาเปน Primary responseซงสามารถตรวจพบไดในซรม ระยะเวลาตงแตไดรบแอนตเจนจนกระทง
เรมมแอนตบอดทตรวจพบไดเรยกวา lag period ซงอาจใชเวลาตงแต 1 ถง 30 วน หรอนานกวาน
ทงนขนอยกบปรมาณแอนตเจนชนดของแอนตเจนและทางทแอนตเจนเขาสรางกาย
หลงจากผานlagperiodกจะเปนชวงทรางกายมการสรางแอนตบอดปรมาณเพมขนอยางรวดเรว
โดยสวนใหญเปน IgMซงจะอยไดระยะหนงแลวจะมปรมาณลดต�าลงอยางไรกตามรางกายไดจดจ�า
แอนตเจนนไวแลว โดยmemory B cell ดงนนเมอไดรบแอนตเจนชนดนอก รางกายจะตอบสนองได
รวดเรวกวาครงแรกและผลตแอนตบอดออกมามากกวาครงแรกมากแอนตบอดทเกดขนครงหลงนเรยกวา
Secondaryresponseซงจะอยนานและมประสทธภาพในการจบกบแอนตเจนไดเหนยวแนนกวาแอนตบอด
ในPrimary responseและเปนแอนตบอดชนด IgGมากกวา IgM (ภาพท 1.8) จงใชหลกการนในการ
ใหวคซนหลายครงเพอใหรางกายสรางแอนตบอดทกอใหเกดภมคมกนโรคไดนานหลายป
จากกลไกทรางกายสามารถจดจ�าแอนตเจนทไดรบเขาไปครงแรกดงนนถาเดกมารบวคซนลาชา
กวาก�าหนดจงไมจ�าเปนตองเรมตนใหมไมวาจะนานเทาใด เพราะเซลลทเคยถกกระตนไวแลวยงอยและ
ยงจ�าได จงสามารถสรางภมคมกนไดทนท แตในทางตรงกนขามถาใหวคซนใกลกนเกนไปอาจท�าใหเกด
ภมคมกนในระดบต�ากวาทควรจะเปนเพราะระดบแอนตบอดในรางกายทเกดจากการไดรบวคซนครงแรก
ยงคงสงอยจงเขาไปจบกบแอนตเจนในวคซนทไดรบเขาไปใหม(Neutralization)ท�าใหแอนตเจนนนสญเสย
ประสทธภาพในการกระตนภมคมกน
ภาพท 1.8 การเกดและการตอบสนองของระบบภมคมกนprimaryandsecondaryresponse
26 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
3. ชนดของการสรางเสรมภมคมกนโรค
การสรางเสรมภมคมกนโรคท�าได2วธ(ภาพท1.9)ไดแก
ภาพท 1.9 ความแตกตางของการสรางเสรมภมคมกนแบบactiveและpassiveimmunity
3.1 การกระตนใหรางกายสรางภมค มกนขนเอง (Active immunization) หมายถง การใหแอนตเจนเพอกระตนระบบภมคมกนของรางกายใหมการสรางภมคมกนตอโรคหรอแอนตเจนชนดนน
ซงเกดขนได2กรณคอ
• การเกดภมคมกนภายหลงการตดเชอตามธรรมชาต(naturalinfection)คอเมอรางกาย
ไดรบเชอโรคตามธรรมชาตแลวสรางภมค มกนตอโรคชนดนนจนกระทงรางกาย
ฟนคนสภาพหรอหายปวยเปนปกตเชนอหวาตกโรครางกายจะมภมคมกนตอโรคใน
ชวระยะเวลาหนง(หลายเดอน)สวนโรคหดหลงหายจากการตดเชอตามธรรมชาตแลว
ภมคมกนทรางกายสรางขนจะคงอยไดนานตลอดชวต
• การเกดภมคมกนภายหลงการใหวคซน เชนการใหวคซนหรอ Toxoid เพอปองกน
การเกดโรคเชนการใหวคซนBCGตงแตแรกเกดเพอปองกนวณโรควคซนโปลโอเพอ
ปองกนการเกดโรคโปลโอหรอไขไขสนหลงอกเสบซงเปนวคซนทท�าจากเชอทมชวตอย
แตท�าใหออนฤทธลงแลวไมสามารถท�าใหเกดโรคไดแตจะไปกระตนระบบภมคมกน
ใหสรางภมคมกนทสามารถปองกนการตดเชอโรคชนดนนได
27หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
3.2 การใหภมคมกนตอโรคโดยตรงเพอปองกนไมใหเกดโรค (Passive immunization) หมายถงการใหแอนตบอดเพอใหเกดภมคมกนตอโรคชนดนนเชนการใหอมมโนโกลบลนหรอแอนตทอกซน
(Antitoxin)นอกจากนยงรวมถงการสงผานแอนตบอดจากแมสลกผานทางรกหรอน�านมอกดวยการสราง
เสรมภมคมกนวธนสามารถปองกนโรคไดทนทแตภมคมกนคงอยในรางกายไดไมนานและไมมการกระตน
ใหรางกายสรางภมคมกนเองและรางกายไมจดจ�าเชอโรคจงมโอกาสตดเชอโรคชนดนนไดอก โดยทวไป
การสรางเสรมภมคมกนวธนจะท�าเมอ
• บคคลนนเปนผทมความผดปกตในการสรางแอนตบอดทงทเปนความผดปกตแตก�าเนด
หรอเกดขนภายหลง
• บคคลนนอยในสภาวะทรางกายออนแอ เชน ผปวยมะเรงเมดเลอดขาว (leukemia)
เมอสมผสเชอหด(measles)หรออสกอใส(varicella)อาจกอใหเกดภาวะแทรกซอนรนแรง
• ตองการใหเกดภมคมกนทสามารถปองกนการเกดโรคไดทนท ในกรณทไมสามารถ
รอใหเกดการสรางเสรมภมคมกนดวยวธactiveimmunizationเชนการใหHepatitisB
Immunoglobulin(HBIG)ในเดกแรกเกดทมารดาเปนพาหะของไวรสตบอกเสบบ
• การใหแอนตบอดทมประสทธภาพในการปองกนหรอลดความรนแรงของโรค เชน
การใหtetanusantitoxinแกผมบาดแผลทไมเคยรบtetanustoxoidมากอน
การสรางเสรมภมคมกนดวยวธpassiveimmunizationมกใชกบผสมผสโรคbotulismบาดทะยก
(tetanus)คอตบ (diphtheria)ตบอกเสบ (hepatitis)และพษสนขบา (rabies)นอกจากนยงเปนวธส�าคญ
ส�าหรบการปองกนพษจากแมลงกดตอย พษง และชวยปองกนโรคในบคคลทจ�าเปนตองเดนทางไป
ยงแหลงทมการระบาดของโรค หรอบคลากรทางการแพทยทจ�าเปนตองสมผสโรคโดยทไมสามารถ
สรางเสรมภมคมกนดวยวธ active immunization ไดทนอกดวยอยางไรกตามการสรางเสรมภมคมกน
วธนอาจกอใหเกดผลขางเคยงทรนแรงได โดยเฉพาะเมอใหแอนตบอดทสรางมาจากสตว เชน เซรม
แกพษง เซร มแกพษสนขบา เซร มแกพษบาดทะยก ซงบางชนดเตรยมจากมา และมโปรตนอนๆ
อกมากมายกวา 30ชนดรวมอยดวย ระบบภมคมกนของผรบอาจสรางแอนตบอดตอเซรมทไดรบและ
เกดภาวะแทรกซอนทรนแรงไดเชนserumsicknessคออาจมไขมผนตามตวซงมกจะเปนลมพษปวดตามขอ
ตอมน�าเหลองโตบวมบรเวณหนาและคอ และมอาการของไตอกเสบ เปนตน หรอเกด anaphylaxis
ซงเปนอาการแพทเกดขนอยางรวดเรวเพยงไมกนาทจะมอาการอดอดแนนหนาอกมนงงปวดปสสาวะ
อาการจะเปนมากขนจนหายใจไมออกหวใจเตนเรวความดนโลหตต�าแลวอาจมอาการชอคถงตายได
28 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
4. ความหมายและประเภทของวคซน
วคซนเปนชววตถทผลตขนเพอใชกระตนรางกายใหสรางภมคมกนโรคโดยวคซนทใชอยในปจจบน
อาจแบงออกเปน3กลม
กล มท 1 ทอกซอยด (toxoid) ใชปองกนโรคทเกดจากพษ (toxin) ของเชอแบคทเรย ไมไดปองกนการตดเชอจากตวแบคทเรยโดยตรงผลตโดยน�าพษของแบคทเรยมาท�าใหสนพษ แตยง
สามารถกระตนใหรางกายสรางภมคมกนไดเชนวคซนคอตบวคซนบาดทะยกโดยทวไปเมอฉดทอกซอยด
จะมไขหรอปฏกรยาเฉพาะทเลกนอยแตถาเคยฉดมาแลวหลายครงหรอรางกายมภมคมกนสงอยกอนแลว
อาจเกดปฏกรยาเฉพาะทมากขนท�าใหมอาการบวมแดงเจบบรเวณทฉดและมไขได
กลมท 2 วคซนชนดเชอตาย (inactivated vaccine หรอ killed vaccine)แบงออกเปนกลมยอยได2กลมคอ
• วคซนทท�าจากแบคทเรยหรอไวรสทงตวทท�าใหตายแลว (whole cell vaccineหรอ
wholevirionvaccine)วคซนทท�าจากเชอแบคทเรยมกจะท�าใหเกดปฏกรยาบรเวณทฉด
บางครงอาจมไขรวมดวยอาการมกจะเรมหลงฉด 3-4ชวโมงและจะคงอยประมาณ
1วนตวอยางของวคซนในกลมนไดแกวคซนไอกรนชนดทงเซลลวคซนอหวาตกโรค
ชนดฉดวคซนโปลโอชนดฉดวคซนพษสนขบาวคซนไวรสตบอกเสบเอวคซนไขสมอง
อกเสบเจอชนดเชอตาย วคซนกลมนมกจะตองเกบไวในตเยน หามเกบในตแชแขง
เพราะจะท�าใหแอนตเจนเสอมคณภาพ
• วคซนทท�าจากบางสวนของแบคทเรยหรอไวรสทเกยวกบการสรางภมคมกน (subunit
vaccine) วคซนในกลมน มกมปฏกรยานอยหลงฉด เชน วคซนไวรสตบอกเสบบ
วคซนไขหวดใหญวคซนฮบวคซนไอกรนชนดไรเซลล วคซนไทฟอยดชนดฉดวคซน
นวโมคอคคส
กลมท 3 วคซนชนดเชอมชวตออนฤทธ (live attenuated vaccine) ท�าจากเชอทยง มชวตอยแตท�าใหฤทธออนลงแลว เชน วคซนโปลโอชนดรบประทานวคซนรวมหด-คางทม-หดเยอรมน
วคซนอสกอใสวคซนวณโรควคซนทยฟอยดชนดรบประทานวคซนโรตาวคซนไขหวดใหญชนดพนจมก
วคซนในกลมน เมอใหเขาไปในรางกายแลวจะยงไมมปฏกรยาทนทตวอยางเชน วคซนหดจะท�าใหเกด
อาการไขประมาณวนท 5ถงวนท 12หลงฉด วคซนในกลมนจะตองเกบไวในอณหภมต�าตลอดเวลา
(coldchain)เพราะถาอณหภมสงขนเชอจะตายการใหวคซนจะไมไดผลนอกจากนถารางกายมภมคมกนเดม
อยบางเชนไดรบอมมโนโกลบลนอาจขดขวางการออกฤทธของวคซนการใหวคซนกลมนแกผทมภมคมกน
บกพรองหรอผทไดรบยาหรอสารกดภมคมกนจะตองระมดระวงเพราะอาจท�าใหเกดโรคจากวคซนได
29หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
5. กลไกการปองกนโรคของวคซน
การใหวคซนเปรยบเสมอนการซอมรบถาเคยซอมรบมาดแลว เมอมขาศกมาไมมากนกจะตอส
ได แตถาขาศกมจ�านวนมากอาจจะสไมได เมอไดรบวคซนแลว ถาไดรบเชอไมมากมกปองกนโรคได
แตถาไดรบเชอจ�านวนมากภมคมกนของรางกายอาจไมเพยงพอการซอมรบถาซอมไมดทหารจะรบจรง
ไมไดการใหวคซนกเชนกนถาวคซนไมดหรอการบรหารจดการวคซนไมถกตองจะกระตนภมคมกนไดไมด
วคซนเปนผลผลตทเกดจากเชอโรคหรอพษของเชอโรคทถกท�าใหไมสามารถกอเกดโรคในคนได
แตระบบภมคมกนของรางกายรบรเหมอนกบไดรบเชอโรคนนจรงๆ รางกายกจะสรางภมคมกนตอวคซน
นนๆท�าใหรางกายเกดภมตานทานตอโรคนนๆการทระดบภมคมกนจะขนสงอยในระดบทสามารถปองกน
โรคไดนนจะตองไดรบวคซนในชวงเวลาทเหมาะสมและครบจ�านวนครงเหตทตองไดรบวคซนในชวงเวลา
ทเหมาะสมเนองจากวคซนบางชนดถารางกายไดรบเรวเกนไปรางกายจะไมสามารถสรางภมคมกนไดเชน
วคซนปองกนโรคหดแนะน�าใหฉดในเดกอายตงแต9เดอนขนไปเพราะวาถาเดกอายนอยกวานวคซนหด
จะกระตนรางกายใหสรางภมคมกนตอโรคนไดไมด
วคซนบางชนดเชนวคซนปองกนโรคไขสมองอกเสบเจอวคซนปองกนโรคโปลโอคอตบไอกรน
บาดทะยก เปนตนวคซนตางๆ เหลาน เมอเขาสรางกายจะกระตนใหสรางภมคมกนสงขนระดบหนง
แลวระดบภมคมกนกจะลดลงตองไดรบการกระตนตามจ�านวนครงทก�าหนดจงจะมระดบภมคมกนอยใน
ระดบสงพอในการปองกนโรคหากไมไดไปรบวคซนซ�าตามนดสามารถรบวคซนตอไดโดยไมจ�าเปนตอง
เรมตนใหม เพราะการใหวคซนตงแตครงแรกนน รางกายรบรแลววาเคยไดรบวคซนชนดนแลว และม
การสรางภมคมกนขนมาแลวระดบหนงแตอาจจะยงไมสงพอทจะปองกนโรคไดการใหวคซนกระตนครง
ตอๆไปจนครบตามทก�าหนดจะท�าใหระดบภมคมกนสงขนพอทจะปองกนโรคได
6. ความจ�าเปนของการสรางเสรมภมคมกนโรค
งานสรางเสรมภมคมกนโรคเปนงานทมความส�าคญในการทจะชวยปองกนการเกดโรคและสงเสรม
สขภาพพนฐานใหแกประชาชนท�าใหมภมคมกนตอโรคทสามารถปองกนไดดวยวคซนชวยลดการสญเสย
ทางเศรษฐกจของประเทศชาตทตองสนเปลองทงทรพยากรบคคลและภาระคาใชจายตางๆ ในการดแล
รกษาผปวยควบคมการกระจายของโรคการใหวคซนแกรางกายเปนวธทดทสดทชวยใหรางกายสราง
ภมคมกนเลยนแบบธรรมชาต แตในความเปนจรงเนองจากมเดกเกดใหมอยทกวน และประชาชนยาย
ภมล�าเนาอยเสมอประกอบกบประชาชนไมเขาใจอยางถองแทถงประโยชนทจะไดรบจากวคซน จงท�าให
บางคนไมใสใจพาบตรหลานของตนเองไปรบวคซนตามก�าหนดนอกจากนยงมบคคลบางกลมทไมสามารถ
รบวคซนได เนองจากการเจบปวยหรอสภาวะของรางกายไมพรอมทจะไดรบวคซน จงท�าใหบคคลเหลาน
มโอกาสทจะปวยดวยโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนไดเนองจากไมมภมคมกน
30 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
การทรางกายไดรบวคซนแลวสรางภมคมกนโรคขนมาไดนอกจากจะสามารถปองกนตนเองจาก
การตดเชอโรคตามธรรมชาต ยงเปนการปองกนการแพรกระจายของโรคไปสบคคลอนทอยใกลเคยง
อกดวย เพราะเมอรางกายไมปวย เชอโรคกไมสามารถเพมจ�านวนและแพรกระจายไปยงบคคลอนไดอก
โดยทวไปเราเรยกผลของภมคมกนทเกดขนทางออมในกลมประชากรทไมเคยมภมคมกนตอโรคใดโรคหนง
มากอนแตไดรบผลการปองกนการตดเชอจากกลมประชากรทมภมคมกนตอโรคแลววาHerd immunity
หรอCommunityimmunityดงนนถาสามารถใหบรการวคซนครอบคลมกลมเปาหมายทควรไดรบวคซนได
ถงระดบทท�าใหเกดHerdimmunityกสามารถชวยปองกนการเกดโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนในกลม
บคคลทยงไมมภมคมกนตอโรคไดดวยและในทสดกอาจจะสามารถก�าจดหรอกวาดลางโรคนนใหหมดไป
ไดไขทรพษเปนตวอยางทดในเรองนททกประเทศใหความรวมมอกบองคการอนามยโลกกวาดลางไดส�าเรจ
มาแลวปจจบนทกประเทศก�าลงรวมมอกบองคการอนามยโลกในการกวาดลางโรคโปลโอและก�าจดโรคหด
ซงประเทศไทยไดด�าเนนการตรวจสอบประวตการไดรบวคซนของเดกและใหวคซนแกเดกทไดรบไมครบถวน
รวมถงรณรงคใหวคซนโปลโอเสรมประจ�าปในเดกทอาจพลาดโอกาสไดรบวคซนตามปกตซงเปนสงส�าคญ
ทจะชวยใหความครอบคลมของการไดรบวคซนในชมชนสงอยตลอดเวลา
Herd immunity จะเกดขนไดตอเมอโรคนนเปนโรคทตดตอจากคนสคนเทานน ไมมแหลงรงโรค
อนนอกจากในคนและวคซนทใชมคณภาพสามารถกระตนใหภมคมกนอยไดนาน เชน โรคหดถาหาก
รอยละ83-94ของประชากรในชมชนนนมภมคมกนตอโรคหดจะสามารถหยดการแพรกระจายของโรคหด
ในชมชนนนได ซงภมคมกนดงกลาวอาจเกดจากการไดรบวคซนปองกนโรคหดจากแมสลกหรอจากการ
ตดเชอตามธรรมชาตกไดคารอยละทนอยทสดทประชากรควรไดรบวคซนปองกนโรคนนๆ เรยกวาHerd
immunity thresholdซงมคาแตกตางกนตามแตชนดของโรค (ดงตารางท 1.1)ความแตกตางดงกลาวขน
อยกบความสามารถในการแพรกระจายของเชอโรควาผปวย 1 รายจะแพรเชอตอใหผอนไดกราย (R0)
เชนโรคหดมคาR0=12-18หมายความวาผปวยหด1คนสามารถท�าใหผอนตดเชอหดไดอก12-18คน
เมอกลมประชากรนนไมมภมคมกนโรคหดและไมไดรบมาตรการควบคมโรคใดๆทงสน
การเกดHerd immunity ไมใชวาจะเกดไดกบทกโรค เพราะโรคบางโรคไมไดตดตอจากคนสคน
เชนโรคบาดทะยกซงเกดจากการไดรบเชอโรคจากสงแวดลอมโดยผานทางบาดแผลถงแมคนทมภมคมกน
ตอโรคบาดทะยกกไมสามารถชวยปองกนคนอนไมใหเปนโรคบาดทะยกได จงตองสรางภมคมกนใหแก
ตนเองดวยการรบวคซนเทานน
31หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ตารางท 1.1 คาประมาณการ Herd immunity threshold ของโรคตางๆ
โรค การถายทอดโรค R0 Herd immunity threshold
คอตบ ทางระบบทางเดนหายใจ 6-7 85%
หด ทางระบบทางเดนหายใจ 12-18 83-94%
คางทม ทางระบบทางเดนหายใจ 4-7 75-86%
ไอกรน ทางระบบทางเดนหายใจ 12-17 92-94%
โปลโอ ผานเขาทางปาก(fecal-oralroute) 5-7 80-86%
หดเยอรมน ทางระบบทางเดนหายใจ 5-7 80-85%
ไขทรพษหรอฝดาษ สมผสผปวย 6-7 83-85%
R0 = Basic reproductive number (Basic reproduction rate หรอ Basic reproduction ratio) คอ
คาเฉลยจ�านวนผปวยทตดเชอจากผปวยรายแรก (Secondary case) เมอประชากรกลมนนไมมภมคมกนโรค
และไมไดรบมาตรการควบคมโรคใดๆทงสน (ดดแปลงจาก Fine, 1993).
• โรคทปองกนไดดวยวคซนเหลานอาจเกดการระบาดของโรคไดถาไมสามารถใหวคซนแกเดกได
ครอบคลมเพยงพอหรอใหไมครบจ�านวนครงทก�าหนดนอกจากนการระบาดของโรคตดเชอท
มวคซนใชปองกนแลวนนอาจมสาเหตส�าคญอนๆอกดงตวอยางตอไปนการยกเลกการฉด
วคซนหรออตราการรบวคซนในชมชนลดลงเปนสาเหตส�าคญทท�าใหการระบาดครงใหญเกดขน
เชนการยกเลกฉดวคซนคอตบในประเทศรสเซยในทศวรรษ1990sท�าใหพบผปวยเพมขนเกอบ
30 เทา และเมอมการรณรงคจนความครอบคลมของการไดรบวคซนในประชากรเดกสงขน
กสามารถลดอตราการปวยลงได
• ภมคมกนทสรางจากวคซนมระดบลดลง เมอเวลาผานไป โดยไมไดรบการกระตนซ�า เชน
ในชวงปค.ศ.2004-2006เกดการระบาดของโรคคางทมในประเทศสหรฐอเมรกาและประเทศ
องกฤษพบผปวยจ�านวนมากในกลมเดกโตและวยรนเมอวเคราะหประวตการไดรบวคซนของ
บคคลทเปนโรคพบวาบคคลกลมนเคยไดรบวคซนมาตงแตเดกแตไมไดรบการกระตนซ�าอก
• การเปลยนแปลงสายพนธของเชอจลชพท�าใหเกดสายพนธใหมภมคมกนทเกดจากวคซนเดม
ไมสามารถปองกนโรคไดอกตอไปเปนสาเหตทอาจท�าใหเกดการระบาดครงใหญไดเชนไขหวด
ใหญสายพนธใหมชนดA(H1N1)ทระบาดไปทวโลกในปค.ศ.2009
• ประสทธภาพของวคซนยงไมสมบรณเชนวคซนBCGซงอาจปองกนโรคเยอหมสมองอกเสบ
จากวณโรคหรอการตดเชอวณโรคแบบแพรกระจายไดดแตไมสามารถปองกนวณโรคปอดได
ดเทาทควร
• ประสทธภาพของวคซนทลดลงจากปจจยตางๆ เชน การเกบรกษาวคซนไมไดมาตรฐาน
ท�าใหวคซนเสอมคณภาพการใหวคซนผดวธท�าใหประสทธภาพของวคซนลดลง เชนฉดลก
หรอตนเกนไปเปนตน
32 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
จากทกลาวขางตนจะเหนไดวาการสรางเสรมภมคมกนโรคจะชวยปองกนโรคทปองกนไดดวย
วคซนลดการระบาดของโรคลดการเจบปวยและการเสยชวตของประชาชนลดการสญเสยคาใชจาย
ในการรกษาพยาบาลของประเทศและท�าใหประชาชนมคณภาพชวตทดขน
เอกสารอางอง
1. กลกญญาโชคไพบลยกจ,เกษวดลาภพระ,จฑารตนเมฆมลลกา,ฐตอรนาคบญน�าและ
อจฉราตงสถาพรพงษบรรณาธการ.ต�าราวคซนและการสรางเสรมภมคมกนโรคพ.ศ.2556.
กรงเทพฯ:มหาวทยาลยราชภฎสวนสนนทา;2558
2. นงลกษณสวรรณพนจและปรชาสวรรณพนจ.จลชววทยาทวไป.กรงเทพฯ,จฬาลงกรณ
มหาวทยาลย;2552.
3. สรยพร กอบเกอชยพงษ. วคซน...Vaccine ทคณยงไมร . กรงเทพฯ: หางห นสวนจ�ากด
กรกนกการพมพ;2549.
4. อรวด หาญววฒนวงศ. วทยาภมคมกนพนฐานและคลนก. กรงเทพฯ:หางหนสวนจ�ากด
ภาพพมพ;2551.
5. โอฬารพรหมาลขต,อจฉราตงสถาพรพงษและอษาทสยากร.วคซน.กรงเทพฯ:นพชย
การพมพ;2558.
6. Fine,P.“herdimmunity:history,theory,practice”.EpidemiolRev.1993;15(2):265-302.
7. NesterEW,AndersonDG,RobertsCE,PearsallNNandNesterMT.Microbiology:Ahuman
perspective.4thedition.Boston,McGrawHill.2004.
8. Roitt,I,Brostoff,JandMale,D.Immunology.Fourthedition.London,MosbyElsevier.1996.
9. Talaro,KP.FoundationsinMicrobiology.FifthEdition.Boston,McGrawHill.2005.
10.AbbasA.K.,andLichtman,A.H.,Saunders.CellsandMolecularImmunology.7thedition.
Philadelphia.2012
11.สรศกดวงศรตนชวน.งานประชมวชาการวคซนแหงชาตครงท7.2558
33หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. เยอบทางเดนหายใจเปน ก. กลไกปองกนดานทสองข. กลไกทางเคมค. กลไกปองกนดานสดทายง. กลไกปองกนดานทหนง
2. ไลโซซายม(lysozyme)เปน ก. กลไกปองกนดานทหนงข. กลไกปองกนดานทสองค. กลไกปองกนดานทสามง. กลไกทางพนธกรรม
3. เมอเชอโรคบกรกเขาสรางกายได ก. รางกายสรางแอนตบอดทนทข. รางกายสงแอนตบอดมาจบกบเชอโรคทนทค. รางกายสงเมดเลอดขาวมาจบกนเชอโรคง. รางกายไมตอบสนองใดๆ
4. แอนตเจนคอ ก. สารประกอบโพลแซคคาไรดข. สารประกอบไลโปโพลแซคคาไรดค. สารประกอบไกลโคโปรตนง. สารประกอบทเขาสรางกายแลวกระตนใหรางกายสราง
แอนตบอด
5. แอนตบอดคอ ก. สารประกอบโปรตนทรางกายสรางขนข. สารประกอบโพลแซคคาไรดทรางกายสรางขนค. สารประกอบไกลโคโปรตนทรางกายสรางขนเมอไดรบ
แอนตเจน
ง. สารประกอบพวกกลอบลนทรางกายสรางขน
6. ด.ช.สงาปวยดวยโรคอสกอใสรางกาย
ของด.ช.สงามภมตานทานชนดใด
ก. Activenaturallyacquiredimmunityข. Activeartificiallyacquiredimmunityค. Passivenaturallyacquiredimmunityง. Passiveartificiallyacquiredimmunity
7. นายขยนถกงเหากดขณะถางหญาแพทย
รกษาดวยการใหเซรมรางกายนายขยนม
ภมคมกนชนดใด
ก. Activenaturallyacquiredimmunityข. Activeartificiallyacquiredimmunityค. Passivenaturallyacquiredimmunityง. Passiveartificiallyacquiredimmunity
34 หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
8. การรณรงคใหวคซนโปลโอเพอใหรางกาย
ของผไดรบวคซนมภมคมกนชนดใด
ก. Activenaturallyacquiredimmunityข. Activeartificiallyacquiredimmunityค. Passivenaturallyacquiredimmunityง. Passiveartificiallyacquiredimmunity
9. เมอรางกายไดรบวคซนครงทสอง ก. รางกายตอบสนองเหมอนการไดรบวคซนครงแรกข. รางกายตอบสนองชากวาการไดรบวคซนครงแรกค. รางกายตอบสนองเรวกวาการไดรบวคซนครงแรกง. รางกายไมตอบสนองตอวคซน
10. การใหวคซนครงทสองเรวกวาก�าหนด ก. ดเพราะจะไดไมตองกงวลวาตองมารบวคซนอกข. ดเพราะรางกายจะไดสรางภมคมกนไดมากขนโดยเรวค. ไมดเพราะรางกายอาจไมตอบสนองตอวคซนง. ไมดเพราะตองเสยคาใชจายเพมอก
35หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรค
แผนการสอนหมวดเนอหาท 2
โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
37
เรอง โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2.5ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. อธบายสาเหต ระยะฟกตวของโรค ระยะตดตอของโรคการแพร
กระจายของโรคอาการและอาการแสดง รวมทงการปองกนโรค
ไดอยางถกตอง
2. ระบอาการแสดงหลก (Major signs) และการตดตอของโรค
ไดโดยสงเขป
3. ระบรายละเอยดของวคซนแตละชนด โดยเฉพาะขนาดและ
วธการบรหารวคซนไดอยางถกตอง
4. เขยนตารางการใหวคซนไดอยางถกตองครบถวนตรงตามประชากร
กลมเปาหมายตางๆ
กจกรรมการสอน1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. กจกรรมกล ม (เกมโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซน
ทใชในการปองกน10โรคแบง10กลม)
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(Handoutpowerpointทใชบรรยาย)
2. ใบงานแสดงรายละเอยดกจกรรม เกม อปกรณ เชน บตรค�า
บตรภาพและใบสรปความรทไดจากกจกรรม
3. ใบงานการแสดงบทบาทสมมต สถานการณการไดรบวคซนของ
ผรบบรการหลายๆ สถานการณเพอใชในการเรยนรแบบกลมยอย
เรองตารางการไดรบวคซนและใบสรปความร (ครอบคลมตาราง
สรางเสรมภมคมกนโรค)
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมในระหวางเรยน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 2โรคตดตอทปองกนได
ดวยวคซนและวคซนพนฐาน
38 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. การตดตอของเชอโรคเขาสรางกายคอ ก. ทางหายใจข. ทางอาหารค. ทางผวหนงง. ถกทกขอ
2. โรคทสามารถกวาดลางไดจะตองม
องคประกอบคอ
ก. มแหลงรงโรคในคนเทานนข. ภมตานทานทเกดขนคงอยตลอดไปค. มความรวมมอจากทกประเทศทวโลกง. ถกทกขอ
3. อาการแสดงทส�าคญของโรคหดคอ ก. ตอมน�าลายบวมโตข. Koplik’sspotในกระพงแกมค. อาการหายใจเสยงดงฮปง. อาการแขนขาออนแรง
4. แหลงรงโรคทส�าคญทสดของโรคไขสมอง
อกเสบเจอคอ
ก. สกรข. ยงค. คนง. น�า
5. โรคใดตดตอโดยทางหายใจ ก. หดข. บาดทะยกค. โปลโอง. ตบอกเสบบ
6. โรคใดทเปนอนตรายตอทารก
ถามการตดเชอตงแตอยในครรภ
ก. หดข. คางทมค. หดเยอรมนง. ไวรสตบอกเสบบ
7. ต�าแหนงทถกตองของการฉดวคซนบซจคอ ก. ทใดกไดข. สนเทาค. ตนแขนสวนบนเหนอกวาหวไหลซายง. ตนแขนสวนบนต�ากวาหวไหลซาย
8. ขอหามของการใหวคซนทกชนด ก. ผทมภาวะภมคมกนบกพรองข. ผทมอาการปวยรนแรงค. หญงตงครรภ
ง. ภาวะทพโภชนาการ
39หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
9. วคซนปองกนโรคไขสมองอกเสบเจอ
ชนดเชอตายเมอฉดเขมท3แลว
ระดบภมคมกนจะอยไดนานกป
ก. 1-2ปข. 3-5ปค. 10-15ปง. 20ป
10. หญงมครรภถายงไมเคยไดรบวคซน
ในวยเดกจะตองใหวคซนdTอยางไร
ก. 1เขมเมอแรกพบข. ให3เขมโดยมระยะหางระหวางเขมท0,1,6เดอน
และกระตนทก10ป
ค. ให2เขมเมอแรกพบและหลงคลอด1เดอนง. ให3เขมเมออายครรภ2,4,6เดอน
40 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
หมวดเนอหาท 2โรคตดตอทปองกนได
ดวยวคซนและวคซนพนฐาน
สาระสงเขป
เชอโรคสามารถเขาสรางกายได6ทางไดแกระบบทางเดนหายใจระบบทางเดนอาหารผวหนง
เยอบตางๆระบบอวยวะสบพนธและสายสะดอการแพรกระจายของโรคเหลานอาจเปนไดทงทางตรงและ
ทางออม อยางไรกตาม โรคตดเชอทเกดขนเหลานสามารถปองกนควบคมไดดวยวธตางๆ ซงการให
วคซนเปนวธหนงทนยมน�ามาใชในการปองกนโรคและควบคมโรคหลายชนดปจจบนกระทรวงสาธารณสข
ไดก�าหนดวคซนทใชในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคเพอปองกนและควบคมโรคทเกดจากเชอโรคจ�านวน
10ชนดไดแกวณโรค (Tuberculosis)ตบอกเสบบ (HepatitisB)คอตบ (Diphtheria)ไอกรน(Pertussis)
บาดทะยก(Tetanus)โปลโอ(Polio)คางทม(Mumps)หด(Measles)หดเยอรมน(Rubella)และไขสมอง
อกเสบเจอ(Japaneseencephalitis)โรคทมสาเหตจากเชอโรคดงกลาวลวนเปนโรคทสามารถปองกนไดดวย
วคซนอยางไรกตามการทราบถงชนดของเชอโรคอาการและอาการแสดงทพบบอยรวมถงวธการตดตอ
และแพรกระจายของเชอถอวาเปนความรพนฐานทจะเชอมโยงใหเกดความตระหนกถงความรนแรงของโรค
และเขาใจถงความส�าคญของการใหบรการวคซนแตละชนดโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนทประเทศไทย
ก�าหนดใหมการบรการสรางเสรมภมคมกนโรคมสาระส�าคญในแตละโรคสรปไดดงน
วณโรคมสาเหตจากเชอแบคทเรยMycobacterium tuberculosisเชอนสามารถอยในละอองฝอย
ของเสมหะและลองลอยในอากาศไดนานตดตอจากคนสคนทางละอองฝอย (Airborne Transmission)
ผตดเชอสวนมากจะไมมอาการ เรยกวา วณโรคระยะแฝง (Latent tuberculosis) แตสามารถเกดเปนโรค
ในภายหลงไดหากรางกายไมแขงแรงอาการทพบไดเรวทสดประมาณ1-6เดอนหลงไดรบเชอในเดกพบวา
เกอบทงหมดเปนวณโรคปอดกอนอาการทพบไดแก ไขเรอรง เบออาหารซมน�าหนกลดซด ไอเรอรง
ส�าหรบต�าแหนงอนทพบการตดเชอวณโรคไดเชนเยอหมสมองกระดกและตอมน�าเหลองเปนตน
โรคตบอกเสบบ มสาเหตจากเชอไวรสHepatitisBผตดเชอจะมอาการออนเพลยมไขเบออาหารอาเจยนปวดใตชายโครงขวาปสสาวะสเขมตาเหลองตวเหลอง โรคนตดตอทางเลอดทางเพศสมพนธ
และจากมารดาสทารกในขณะคลอด
41หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
โรคคอตบ มสาเหตจากเชอแบคทเรยCorynebacterium diphtheriae ท�าใหมไขและอาการคลาย
หวดในระยะแรกไอเสยงกองเจบคอเบออาหารตรวจในคอจะพบเยอสขาวปนเทาทบรเวณทอนซลและ
ลนไก และพษของเชอนจะท�าใหกลามเนอหวใจอกเสบและปลายประสาทอกเสบได โรคนตดตอไดจาก
การรบเชอทอยในละอองเสมหะน�ามกน�าลายของผปวยเขาสรางกายทางระบบหายใจและอาจไดรบเชอ
จากการใชภาชนะรวมกนได
โรคไอกรน มสาเหตจากเชอแบคทเรยBordetella pertussisผปวยมอาการน�ามกไหลแนนจมก
ไอถๆตดตอกนเปนชดและหายใจเขาลกๆ เปนเสยงวป (Whoop)ซงท�าใหผปวยขาดอากาศหายใจและ
ตายไดการตดตอของโรคเกดจากการหายใจเอาละอองเสมหะน�ามกน�าลายของผปวยเขาสรางกาย
โรคบาดทะยกมสาเหตจากเชอแบคทเรยClostridium tetaniอาการทส�าคญคอขากรรไกรแขง
อาปากไมได หนาแบบยมแสยะกลามเนอแขนขาเกรงหลงแขงและแอนถามเสยงดงหรอจบตองตว
จะชกกระตกมากขนหนาเขยวและเสยชวตได ผปวยโรคนไดรบเชอผานทางบาดแผลลกและปด เชน
ถกหนามหรอตะปต�าหรอแผลจากการตดสายสะดอดวยของมคมทไมสะอาด
โรคโปลโอ มสาเหตจากเชอPoliovirusอาการทส�าคญคอมอาการอมพาตกลามเนอแขนหรอขา
ลบไดหากเปนอมพาตทกลามเนอกระบงลมผปวยอาจเสยชวตได โรคนตดตอโดยการรบเชอทปนเปอน
มากบอจจาระของผปวยเขาสรางกายทางปาก
โรคหด มสาเหตจากเชอMeaslesvirusอาการเดนของโรคคอไขน�ามกไหลไอตาแดงและ
ผนแดงทกระจายไปทวตว อาจมโรคแทรกซอนได เชนหอกเสบปอดอกเสบและสมองอกเสบซงใน
เดกเลกโดยเฉพาะอยางยงถาขาดวตามนเออาจเสยชวตจากโรคแทรกซอนทางปอดและสมองได โรคหด
ตดตอไดงายมากโดยการสดดมละอองฝอยของสารคดหลงจากระบบทางเดนหายใจทงเสมหะน�ามก
น�าลายของผปวยเขาสรางกาย
โรคคางทม มสาเหตจากเชอMumps virusท�าใหตอมน�าลายอกเสบบวมโตซงสวนใหญเปน
ตอมน�าลายหนาหอาจเกดอณฑะอกเสบในผชายซงท�าใหเปนหมนไดและรงไขอกเสบในผหญงซงมกพบ
ในเดกโตหรอผใหญโรคแทรกซอนทส�าคญไดแกเยอหมสมองอกเสบสมองอกเสบหหนวกเสนประสาท
หอกเสบโรคนตดตอโดยการหายใจเอาละอองฝอยทมเชอซงอยในล�าคอและน�าลายของผปวยทไอหรอจาม
ออกมาหรอสมผสโดยตรงกบน�าลายของผตดเชอ
โรคหดเยอรมนมสาเหตจากเชอRubellavirusผตดเชอจะมอาการทส�าคญคอมไขและผนขน
ทวตวคลายโรคหดแตตอมน�าเหลองทหลงหทายทอยและดานหลงล�าคอโตดวยโรคนมความส�าคญหาก
มารดาตดเชอในระหวางตงครรภในไตรมาสแรก เชอไวรสจะผานไปยงทารกในครรภท�าใหทารกทคลอด
ออกมามความพการทางหตาหวใจและสมองการตดเชอเกดจากการหายใจเอาละอองเสมหะน�ามก
น�าลายของผปวยเขาสรางกาย
42 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
โรคไขสมองอกเสบเจอ มสาเหตจากเชอ JapaneseB encephalitis virusอาการทส�าคญคอ
สมองอกเสบผปวยมไขปวดศรษะอาเจยน งวงซมจนไมรสกตว ชกเกรง และอาจเสยชวตได โรคนม
ยงร�าคาญเปนพาหะและมหมเปนแหลงรงโรคทส�าคญ
วคซนทน�ามาใชปองกนโรคเหลานอยในรปแบบของวคซนเดยวและวคซนรวม โดยวคซนเดยว
จะใชปองกนไดเพยงโรคเดยวไดแกBCGปองกนวณโรค,HBปองกนโรคตบอกเสบบ,OPVปองกนโรค
โปลโอและJEปองกนโรคไขสมองอกเสบเจอส�าหรบวคซนรวมเปนวคซนทไดรบความนยมคอใหบรการ
ครงเดยวสามารถปองกนไดหลายโรคเชนDTP-HBปองกนได4โรคคอคอตบไอกรนบาดทะยกและ
ตบอกเสบบและMMRปองกนได3โรคคอหดคางทมและหดเยอรมน
การใหวคซนเหลานสามารถท�าไดโดยการกนการฉดเขาในหนงการฉดเขาใตหนงการฉดเขา
กลามเนอซงการใหวคซนดวยวธการใดขนอยกบชนดของวคซน และขอก�าหนด ไดแก อายทควรไดรบ
วคซนจ�านวนครงทตองใหวคซนและระยะเวลาทนอยทสดนบจากโดสทผานมาปจจยตางๆนมผลตอ
ความปลอดภยของผรบวคซนและระดบภมคมกนโรคทเกดขนขอแนะน�าในการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรค
ดวยวคซนแตละชนดนนเปนผลสรปมาจากการทดสอบวคซนแตละชนดในคนในภาคสนามผใหบรการ
จงควรทราบและปฏบตตามอยางเครงครดเพอใหประชากรกลมเปาหมายไดรบวคซนตามอายและจ�านวน
ครงทก�าหนดรางกายจงจะสามารถสรางภมคมกนโรคไดมากพอทจะปองกนไมใหปวยเมอไดรบเชอโรคนนๆ
43หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
1. การตดตอและการแพรกระจายของเชอโรค
โรคตดตอหรอโรคตดเชอ (Communicable or infectious disease)หมายถงโรคทเกดจากเชอโรค
หรอพษของเชอโรคชนดใดชนดหนงเมอเกดขนแลวสามารถตดตอไปสบคคลอนไดโดยอาจตดตอระหวาง
คนทเปนโรคไปสคนปกต หรอ ระหวางคนกบสตว หรอระหวางสตวดวยกนเอง หรอไดรบเชอโรคจาก
สงแวดลอม เชอโรคทท�าใหเกดโรคแบงเปน 5ชนด ไดแก ไวรส แบคทเรยปรสต ราและรกเกตเซย
การตดตอของเชอโรคเขาสรางกายม6ทางดงน
1. ระบบทางเดนหายใจ (Airborne Infection) เปนการตดตอหรอแพรกระจายของเชอโรค
ทพบบอยมาก โดยเชอโรคปนเป อนอย ในละอองฝอยของผ ป วยทไอ หรอจาม หรอ
บวนเสมหะแพรเชอสอากาศเมอผทอยใกลเคยงหรอคนทวไปหายใจเอาเชอโรคเขาสรางกาย
และถารางกายไมสามารถก�าจดเชอโรคนนไดกอาจท�าใหเกดโรคไดเชนไขหวดใหญวณโรคปอด
ปอดบวมคอตบหดและหดเยอรมนเปนตน
2. ระบบทางเดนอาหาร (Foodborne infection) เปนการตดตอโดยเชอโรคปนเปอนอยในอาหารน�าหรอภาชนะเครองใชในการรบประทานอาหารจงสามารถเขาสรางกายทางปาก
จากการรบประทานอาหารไปสระบบทางเดนอาหารไดแกกระเพาะอาหารล�าไสเลกล�าไสใหญ
กอใหเกดโรคตดตอระบบทางเดนอาหารเชนอจจาระรวงบดอหวาตกโรคและโปลโอเปนตน
3. ทางผวหนง (Percutaneous infection) เปนการตดตอโดยเชอโรคเขาสรางกายทางผวหนงดวยวธการตางๆดงน
• การสมผส โดยเชอโรคอาจตดมากบเครองใชสวนตวทใชรวมกน เชน ผาเชดหนา
ผาเชดตวซงอาจท�าใหเกดโรคไดเชนโรคเรอนโรคผวหนงกลากและเกลอน
• ทางบาดแผลหรอรอยขดขวนเชนโรคบาดทะยก
• ถกแมลงหรอสตวกดเชนยงซงเปนพาหะน�าโรคหลายชนดเชนไขมาลาเรยไขเลอดออก
ไขเหลองไขสมองอกเสบเจอและโรคพษสนขบาทถกสนขกดเปนตน
• การไชผานผวหนงเขาสรางกายเชนพยาธปากขอ
• การใชเขมฉดยารวมกบผเปนโรคเชนโรคเอดสและไวรสตบอกเสบบ
4. ทางเยอบตางๆ เชน เยอบตา เยอบในปาก โดยทเยอบเหลานอาจจะมบาดแผลหรอไมมบาดแผลกไดเชนเชอราในชองปากและโรคตาแดงเปนตน
5. ทางระบบอวยวะสบพนธ หรอทางเพศสมพนธ ตดตอโดยการรวมประเวณกบผปวย เชน
กามโรคโรคไวรสตบอกเสบบและโรคเอดสเปนตน
6. ทางรก (Trans-placental Infection) โดยทารกจะไดรบเชอโรคจากมารดาผานทางสายสะดอ ขณะอยในครรภเชนโรคซฟลสหดเยอรมนโรคเอดสและบาดทะยกในทารกแรกเกด
44 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
วธการแพรกระจายของเชอโรค (Mode of Transmission) ม2ทางดงน
1. การแพรเชอโรคโดยทางตรง (Direct Transmission) หมายถงการทเชอโรคแพรกระจายจากแหลงหนงไปสอกแหลงหนงโดยไมมสอกลางหรอพาหะเปนตวน�าไป เชน การสมผส
หรอไดรบเชอจากน�ามก น�าลาย เสมหะสารคดหลง หนองน�าเหลอง หรอสะเกดแผล
ของผปวยโดยผานเขาสรางกายคนทางระบบทางเดนหายใจทางผวหนงทางเยอบตางๆหรอ
ทางเพศสมพนธนอกจากนยงมการรบเชอโดยตรงจากการไดรบเลอดซงมเชอโรคทตดตอได
อยในเลอดเชนโรคเอดสและโรคไวรสตบอกเสบบเปนตน
2. การแพรเชอโดยทางออม (Indirect Transmission) หมายถงการทเชอโรคแพรจาก แหลงหนงไปสอกแหลงหนงโดยมสอกลางหรอพาหะเปนตวน�าไปซงไมใชเปนการตดตอกน
โดยตรงระหวางผปวยกบคนปกตหรอผทอยใกลชดกนเชนเชอโรคอาจปะปนอยในน�าอาหาร
เสอผาและของใชตางๆหรออยในสตวซงเปนพาหะน�าโรค เชนยงแมลงวนหน และสนข
เมอเรากนอาหาร ใชของเหลาน หรอถกกดจากสตวน�าโรคเหลาน เชอโรคกเขาสรางกาย
ผานทางระบบทางเดนอาหาร หรอทางผวหนง และกอใหเกดโรค เชน อจจาระรวง
ไขสมองอกเสบเจอไขเลอดออกไขฉหนและโรคพษสนขบาเปนตน
2. ล�าดบขนในการจดการกบโรคตดตอ
การจดการกบโรคตดตอจะด�าเนนการใน4ลกษณะคอ
1. การปองกน (Prevention) เปนการปองกนคนไมใหเกดโรค โดยการควบคมสาเหตและปจจยเสยงของการเกดโรคการตดวงจรของขบวนการเกดโรคตดเชอจะชวยปองกนไมใหคน
มโอกาสสมผสเชอหรอสมผสกสามารถตานทานไมใหเกดโรคไดเชนการลางมอและการให
วคซนปองกนโรคตามแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสขเพอปองกนโรค
ทเปนปญหาส�าคญ
2. การควบคม (Control) เปนการด�าเนนการใหโรคทเกดขนอยในภาวะทควบคมได ไมเปนปญหาใหญทางสาธารณสขเชนการควบคมวณโรคไขเลอดออกและมาลาเรยเปนตน
3. การก�าจด (Elimination) เปนการด�าเนนการเพอลดจ�านวนผปวยใหเหลอนอยทสด แตไมสามารถก�าจดเชอทเปนสาเหตใหหมดไปจากสงแวดลอมไดปจจบนองคการอนามยโลก
และประเทศไทยก�าลงด�าเนนการก�าจดโรคพษสนขบา(Rabies)โรคเรอน(Leprosy)โรคบาดทะยก
ในทารกแรกเกด(Neonataltetanus)และโรคหด(Measles)
4. การกวาดลาง (Eradication) คอการด�าเนนงานเพอไมใหมผปวยในโลกรวมทงกวาดลางเชอโรคใหหมดสนไปจากทกพนทในโลกโดยโรคทจะสามารถกวาดลางไดตองมแหลงรงโรค
45หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
เฉพาะในคนเทานน เชน ไขทรพษทสามารถกวาดลางไดส�าเรจ ในปพ.ศ. 2521ปจจบน
โรคโปลโอ (Polio)จะเปนโรคล�าดบทสองซงก�าลงอยระหวางการกวาดลางใหหมดไปจากโลก
ปจจยทางวชาการทท�าใหการกวาดลางโปลโอมความเปนไปไดสงคอโรคโปลโอเปนโรคทเกด
ในคนเทานนไมมสตวเปนพาหะและเชอไวรสโปลโอไมสามารถด�ารงชวตอยไดนานนอกรางกาย
มนษย และทส�าคญทสดคอมวคซนปองกนโรคทมประสทธภาพสง ราคาถกและสะดวกตอ
การใชภมตานทานทเกดขนจากวคซนจะคงอยตลอดไปทงนความส�าเรจจะเกดขนไดเนองจาก
ความรวมมอของทกประเทศทวโลก
3. โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน
ตามแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข(ExpandedProgramonImmunization:
EPI) โดยค�าแนะน�าของคณะอนกรรมการสรางเสรมภมคมกนโรคภายใตคณะกรรมการวคซนแหงชาต
ไดก�าหนดใหมการบรการวคซนพนฐานทเดกไทยทกคนควรไดรบ โดยเนนวคซนปองกนโรคทเปนปญหา
ส�าคญไดแกวณโรคตบอกเสบบคอตบบาดทะยกไอกรนโปลโอหดหดเยอรมนคางทมและไขสมอง
อกเสบเจอดงนน เพอใหผบรการวคซนตระหนกถงความส�าคญของโรคและการปองกนควบคมโรคดวย
วคซนผใหบรการจงจ�าเปนตองทราบถงปจจยส�าคญของการเกดโรคแตละชนดไดแกเชอสาเหตอาการ
และอาการแสดงระยะฟกตวระยะตดตอและการถายทอดโรคดงสรปสาระส�าคญไวในตารางท2.1และ
จากขอมลลกษณะการเกดโรคของโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนการถายทอดโรคและประสทธภาพของ
วคซนในการปองกนโรคเปนปจจยส�าคญในการพจารณาวาโรคตางๆเหลานสามารถจะก�าจดหรอกวาดลาง
ไดหรอไมดงสรปในตารางท2.2
46 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.1
โรคต
ดตอท
ปองก
นไดด
วยวค
ซน: เ
ชอสา
เหต
อากา
ร อา
การแ
สดง
ระยะ
ฟกตว
ระย
ะตดต
อ แล
ะการ
ถายท
อดโร
ค (ต
อ)
โรค/
เชอส
าเหต
อากา
รและ
อากา
รแสด
งระ
ยะฟก
ตวระ
ยะตด
ตอกา
รถาย
ทอดโ
รค
วณโร
ค (T
uber
culo
sis)
เชอแบ
คทเร
ยM
ycob
acte
rium
tu
berc
ulos
is
•วณ
โรคป
อด:ไอเรอรงนา
นเกน
3สปด
าหไอม
เสมห
ะและ
บางครงอา
จมเลอด
ปนเจบ
หนาอ
กออ
นเพลย
เบอ
อาหา
รน�า
หนกล
ดมไขต
�าๆตอน
บายท
กวนเหงอออ
กกลา
งคน
•วณ
โรคน
อกปอ
ดเชนวณ
โรคเยอ
หมสม
องจะม
ไข
ปวดศ
รษะอา
เจยน
คอแ
ขงซมไมร
สกตว
และ
ชกหรอ
วณโรคต
อมน�า
เหลอ
งจะ
มตอม
น�าเหลอ
งบรเวณ
คอรกแ
รแล
ะขาห
นบโตและ
และอ
าจโตมา
กจนแ
ตกมห
นองไหล
ออกม
าเปนแ
ผลเรอรงและ
ลกลา
มมตอ
มน�าเหล
องโตตด
ๆกน
หลาย
เมดได
จากแ
รกรบ
เชอจ
นถง
เมอใหผ
ลบวก
ตอกา
รทดส
อบทเบอ
รคว
ลนประมา
ณ
2-10สปด
าห
ตลอด
ระยะ
เวลา
ทเกด
โรคจ
ะมเชอส
ะสมอ
ยใน
รางก
ายทสา
มารถแพ
รไปสค
นรอบ
ขางได
Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอท
อยใน
ละ
อองฝ
อยทผ
ปวย
ไอจาม
หรอพดเขา
รางก
ายทา
งการหา
ยใจ(Airbornein
fection)
หรอIndirecttransmiss
ionทเกด
จากก
ารใช
สงขอ
งรวม
กบผป
วย
โรคต
บอก
เสบบ
(Hep
atiti
s B)
เชอไว
รสHep
atiti
s B
viru
s
•แบ
บเฉย
บพลน
จะม
อากา
รออน
เพลย
มไขเบอ
อาหา
รอา
เจยน
ปวด
ใตชา
ยโคร
งขวาปสส
าวะส
เขมตา
เหลอ
งตว
เหลอ
ง(Jaundice
)อาก
ารในเดกจ
ะไมร
นแรงเทาผ
ใหญ
จะหา
ยเปน
ปกตภ
ายใน2-4สปด
าหสวน
นอยก
ลายเปน
โรคต
บอกเสบ
เรอรงแล
ะเปน
มะเรงต
บไดรายท
รนแรง
มากจ
ะมภา
วะตบ
วายท�า
ใหเสยช
วตได
•แบ
บเรอรงอาก
ารเรมแ
รกอา
จคลม
เครอไมช
ดเจน
ผป
วยจะ
มไขต
�าๆแลว
คอยๆ
สงขนคล
นไสอา
เจยน
แล
ะมอา
การต
วเหล
องตา
เหลอ
งออ
นเพลย
หาก
รนแรง
มากจ
ะมภา
วะตบ
วายท�า
ใหเสยช
วตได
ประม
าณ50-150วน
เฉลย
120วน
ผทเปนพ
าหะเรอรงจะ
มเชอไวรสต
บอกเสบ
บอย
ในตว
สามา
รถแพ
รเชอ
ใหแก
ผอนไดต
ลอดเวล
า
Directtransmiss
ionผา
นทางผว
หนงและ
เยอบ
ตา
งๆโดย
การสมผ
สกบเลอ
ดหร
อสา
รคดห
ลงขอ
งผปวย
หรอพ
าหะเชนน�า
นมหรอน�าอ
สจ
การใชเขม
หรอห
ลอดฉ
ดยารวม
กนรวม
ทงกา
รม
เพศส
มพนธ
กบคน
ทมเชอน
โดยไมไดส
วมถง
ยาง
อนาม
ยแล
ะจาก
มารด
าทเปนพ
าหะท
สามา
รถแพ
รเชอ
ใหลก
ไดขณ
ะคลอ
ด
47หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.1
โรคต
ดตอท
ปองก
นไดด
วยวค
ซน: เ
ชอสา
เหต
อากา
ร อา
การแ
สดง
ระยะ
ฟกตว
ระย
ะตดต
อ แล
ะการ
ถายท
อดโร
ค (ต
อ)
โรค/
เชอส
าเหต
อากา
รและ
อากา
รแสด
งระ
ยะฟก
ตวระ
ยะตด
ตอกา
รถาย
ทอดโ
รค
โรคค
อตบ
(Dip
hthe
ria)
เชอแบ
คทเร
ย Co
ryne
bact
eriu
m
diph
ther
iae
•มไขแ
ละอา
การค
ลายห
วดในระยะ
แรกไอเสยง
กอง
เจบค
อเบออ
าหารตรวจในค
อจะพ
บแผน
เยอส
ขาวป
นเทาต
ดแนน
อยบรเวณ
ทอนซ
ลแล
ะลนไกเกดจ
ากพษ
(toxin
)ทออ
กมาท
�าåลาย
เนอเยอ
ท�าใหเกด
การต
ายขอ
งเนอเยอ
ทบซอ
นกนเปน
แผนต
ดแนน
กบเยอบ
ล�าคอ
ซงอ
าจท�า
ใหทา
งเดน
หายใจต
บตนหา
ยใจล
�าบาก
และถ
งตาย
ได
นอกจ
ากนtoxin
อาจ
ท�าใหกล
ามเนอห
วใจอ
กเสบ
แล
ะปลา
ยประสา
ทอกเสบ
ได
ประม
าณ2-5วน
ตงแต
มอาก
ารจน
ถงระยะ
ทเชอ
จะหม
ดไป
จากน
�ามกน�า
ลายข
องผป
วยคอระห
วาง
2-4สป
ดาหบา
งคน
อาจเปน
พาห
ะตอไปได
นานถ
ง6เดอน
Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอท
อยใน
ละออ
งเสม
หะน�าม
กน�า
ลายข
องผป
วย
เขารางกา
ยทางกา
รหาย
ใจ(A
irbornein
fection)
จากก
ารไอจาม
รดกน
หรอพดค
ยกนใ
นระย
ะใกลช
ดหร
อIndirecttransmiss
ionโดยก
ารใช
ภาชน
ะรวม
กนเชน
แกว
น�าชอน
หรอการดด
อมขอ
งเลน
รวมก
นในเดก
เลก
โรคไ
อกรน
(Who
opin
g co
ugh
or P
ertu
ssis
)เช
อแบ
คทเร
ยBo
rdet
ella
pe
rtus
sis
•ผป
วยจะ
มอาก
ารน�า
มกไหลแน
นจมก
ไอเลก
นอย
เหมอ
นอาก
ารหว
ดทวไปป
ระมา
ณ1-2สปด
าหตอ
มา
จะมล
กษณะข
องไอกรนค
อมอ
าการไอถๆ
ตดต
อกนเปน
ชดๆจน
เดกห
นาเขยว
เพราะห
ายใจไมทน
จงห
ยดไอและ
มการหา
ยใจเขา
ลกๆเปนเสย
งวป
(Whoop)ส
ลบกบ
การ
ไอเปนช
ดๆซงท
�าใหผ
ปวย
ขาดอ
ากาศ
หายใจแล
ะตาย
ได
ประมา
ณ6-20วน
ทพบบ
อย7-10วน
ตงแต
เรมม
อากา
รม
น�ามก
ไหลจน
ถงสป
ดาห
ท3ถา
ไมไดรบ
การ
รกษาอ
าจแพ
รเชอ
ไดเปน
เวลา
4-6สปด
าห
Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอท
อยใน
ละออ
งเสม
หะน�าม
กน�า
ลายข
องผป
วยหร
อ ผท
เปนพ
าหะเขารางกา
ยทางกา
รหาย
ใจ
(Airbornein
fection)จาก
การไอจา
มรดก
นโดยต
รงผสม
ผสโรคท
ไมมภ
มคมก
นจะต
ดเชอ
แล
ะเกด
โรคเกอ
บทกราย
โรคบ
าดทะย
ก (T
etan
us)
เชอแบ
คทเร
ยCl
ostrid
ium
tet
ani
•ในท
ารกแ
รกเกดอา
การม
กเรม
เมออ
ายปร
ะมาณ
4-10
วนคอเดกด
ดนมล
�าบาก
หรอไมคอ
ยดดน
มตอ
มาดด
นมไมไดเลยหน
าแบบ
ยมแส
ยะเดก
อาจรอง
ครางหลง
จาก
นนมอแข
นแล
ะขาเกรงหล
งแขงแล
ะแอน
ซงจะ
เปนม
ากขน
ถามเสย
งดงห
รอจบ
ตองต
วแล
ะจะท
�าใหม
อากา
ร ชก
กระต
กหยด
หายใจหน
าเขย
วเปนอ
นตรายถ
งตาย
ได
•ในเดกโตห
รอผใหญ
อาก
ารเรมแ
รกคอ
ขาก
รรไกรแขง
อาปา
กไมไดคอ
แขงหล
งจาก
น1-2วน
จะเรม
มอาก
ารเกรงแข
งในส
วนอน
ๆขอ
งรางกา
ยคอหล
งแข
นขา
หน
าแบบ
ยมแส
ยะระย
ะตอไปก
อาจจ
ะมอา
การกระตก
หยดห
ายใจและ
เสยช
วตได
ประม
าณ3-21วน
เฉลย
8วนขน
อยกบ
สง
แวดล
อม
ต�าแห
นงขอ
งแผล
และเชอ
โรคท
เขาส
รางก
าย
เชอบ
าดทะ
ยกจะ
ไม
ตดตอ
จากบ
คคลห
นง
ไปสอ
กบคค
ลหนง
โดยต
รง
Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอผ
านทา
งผว
หนงทา
งบาด
แผลท
ถกขอ
งแหล
มคมต
�าหรอ
บาดโดยเฉพ
าะตะ
ปหร
อมดท
เปนส
นม
ซงมก
จะมเชอ
บาดท
ะยกต
ดอยส�า
หรบท
ารก
เชอม
กจะเขา
ทางส
ายสะ
ดอทต
ดดวย
กรรไกร
หรอข
องมค
มทไมสะ
อาดแล
ะการพอก
สะดอ
ดวยย
ากลา
งบาน
หรอโรยดว
ยแปง
ทอาจปน
เปอน
เชอบ
าดทะ
ยกโดย
เฉพาะกรณทแ
มไมไดร
บวค
ซนปอ
งกนบ
าดทะ
ยกกอ
นคลอ
ด
48 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.1
โรคต
ดตอท
ปองก
นไดด
วยวค
ซน: เ
ชอสา
เหต
อากา
ร อา
การแ
สดง
ระยะ
ฟกตว
ระย
ะตดต
อ แล
ะการ
ถายท
อดโร
ค (ต
อ)
โรค/
เชอส
าเหต
อากา
รและ
อากา
รแสด
งระ
ยะฟก
ตวระ
ยะตด
ตอกา
รถาย
ทอดโ
รค
โรคโ
ปลโ
อหรอ
ไขไข
สนหลง
อกเส
บ
(Pol
iom
yelit
is)
เชอไว
รส
Polio
viru
s Ty
pe 1
, 2, 3
•ผป
วยทม
อากา
รไมร
นแรง(A
bortivecaseหร
อminor
illness)จะม
ไขต�า
ๆเจบค
ออา
เจยน
ปวด
ทองเบออ
าหาร
และอ
อนเพลย
ผปวย
กลมน
จะหา
ยเปน
ปกตในเวล
า
3-4วน
โดย
ไมมอ
าการอม
พาต
•ผป
วยทม
อากา
รเยอ
หมสม
องอก
เสบจะ
มอาก
ารคล
าย
Abortivecaseแตจ
ะตรวจพ
บอาก
ารคอ
แขงปว
ดศรษ
ะปว
ดกลา
มเนอ
•ผป
วยทเปน
อมพาต
จะม
อากา
ร2ระยะ
ระย
ะแรกคล
าย
Abortivecaseเปน
3-4วนหา
ยไป3-4วน
เรมม
ไขกล
บมา
ใหมพรอมอ
าการปว
ดกลา
มเนอ
กลา
มเนอ
เกรง
แลวจ
ะมอา
การอมพ
าตเกดข
นแล
ะจ�าน
วนกล
ามเนอท
มอม
พาต
เพมอ
ยางรวด
เรวมก
เกดเตม
ทภาย
ใน48ชว
โมง
โดยพ
บทขา
มากก
วาแข
นแล
ะเปน
ขางเดย
วมาก
กวา
2ขา
ง(asymmetry)ม
กเปน
กลาม
เนอต
นขาห
รอตน
แขน
มากก
วาสว
นปลา
ยแล
ะเปน
แบบอ
อนปว
กเปย
ก(flf laccid
)หา
กเปน
อมพาต
ของก
ลามเนอ
กระบ
งลมผป
วยจะ
หายใจ
เองไมไดท�า
ใหเสยช
วต
ระยะ
ฟกต
วของ
ผท
มอาก
ารไมรน
แรง
ประม
าณ3-6วน
และระย
ะฟกต
วของ
ผปวย
ทเปน
อมพาต
อย
ระหว
าง
1-2สป
ดาหแต
อาจ
นานถ
ง5สป
ดาห
หรอส
นเพยง
3-4วน
กได
สามา
รถตร
วจพบเชอ
ในล�า
คอปร
ะมาณ
1-2สป
ดาหแล
ะ ในอจ
จาระปร
ะมาณ
1-2เดอน
ภาย
หลง
การต
ดเชอ
ผปวย
จงสา
มารถแพ
รเชอ
ได
ตงแต
เรมม
อากา
รไป
จนถง
หลาย
สปดา
หเนอง
จากม
เชออ
ย จ�า
นวนม
ากทล
�าคอ
และในอ
จจาระ
Indirecttransmission
โดย
การรบเชอ
ทปนเปอน
มากบ
อจจา
ระขอ
งผปวย
ผาน
เขาท
างปา
ก(fecal-oralroute)ในป
ระเทศอ
ตสาห
กรรม
ทม
สขาภ
บาลแ
ละอน
ามยส
วนบค
คลดกา
รตดต
อสว
นใหญ
จะเปนแ
บบoral-oralrouteโดย
เชอ
เพมจ
�านวน
ในล�า
คอหรอทา
งเดน
อาหา
รสวน
บน
และถ
กขบอ
อกมา
ทางป
ากปนเปอน
มอทห
ยบจบ
อาหา
รเขา
ปากข
องอก
คนหน
ง
โรคห
ด (M
easl
es)
เชอไว
รสM
easl
es v
irus
•เรมด
วยมไขน�า
มกไหลไอตาแ
ดงตาแ
ฉะหลง
เรมม
อา
การ3-7วน
จะม
ผนขน
นนแด
ง(maculo-papularra
sh)
โดยจ
ะขนท
หนาช
ดขอบ
ผมแลว
แผกระจ
ายไปตา
มล�าต
วแข
นขา
จนท
วตววน
ทผนข
นมกจ
ะเปน
วนทไขข
นสงส
ดเมอผ
นแพรกระจา
ยไปท
วตวซงกน
เวลา
ประม
าณ2-3วน
ไขกจ
ะเรม
ลดลง
ผนร
ะยะแ
รกมส
แดงแล
ะจะม
สเขม
ขนเปนส
แดงค
ล�าหร
อน�าต
าลแด
งซงคง
อยนา
น5-6วน
กว
าจะจ
างหา
ยไปห
มดกน
เวลา
ประม
าณ2สปด
าห
และในร
ะยะ1-2วน
กอนม
ผนขน
จะตร
วจพบจ
ดขาวๆ
เลกๆ
ทเยอบ
ในชอ
งปาก
หรอกระพ
งแกม
ใกลฟ
นกรามล
าง
เรยก
วาKoplikspots
ประม
าณ8-12วน
เฉลย
จากว
นทสม
ผสจน
ถงวน
ทมผน
ขนปร
ะมาณ
14วน
1-2วน
กอนเรม
มอาก
าร
หรอ3-5วน
กอนผ
นขน
ถง4-5วนห
ลงผน
ขน
(4วนก
อนถง4วน
หลง
ผนขน
)
Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอท
อยใน
ละออ
งเสม
หะน�าม
กน�า
ลายข
องผป
วย
ผานท
างกา
รหาย
ใจจาก
การไอจา
มหร
อ พดก
นในร
ะยะใกล
ชด(A
irbornein
fection)
49หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.1
โรคต
ดตอท
ปองก
นไดด
วยวค
ซน: เ
ชอสา
เหต
อากา
ร อา
การแ
สดง
ระยะ
ฟกตว
ระย
ะตดต
อ แล
ะการ
ถายท
อดโร
ค (ต
อ)
โรค/
เชอส
าเหต
อากา
รและ
อากา
รแสด
งระ
ยะฟก
ตวระ
ยะตด
ตอกา
รถาย
ทอดโ
รค
โรคห
ดเย
อรมน
(Rub
ella
)เช
อไว
รส
Rube
lla v
irus
•ปว
ดศรษ
ะมไขต
�าๆและ
เจบค
อรวม
ดวยปร
ะมาณ
วน
ท3จะ
มผนส
ชมพจา
งๆกระจา
ยหางๆแบ
บMacular
rashโดย
เรมข
นตาม
ใบหน
าแล
ะจะก
ระจา
ยไปท
วตว
อยางรวดเรวภา
ยใน24ชวโมง
และ
จะหา
ยไปใ
น1-2วน
อา
การส�าค
ญทช
วยบง
ชลกษ
ณะของโรคน
คอตอม
น�าเหลอ
ง ทห
ลงหทา
ยทอย
และ
ดานห
ลงขอ
งล�าค
อโตแ
ละเจบ
•ทา
รกทต
ดเชอ
จากม
ารดา
ในระหว
างตง
ครรภ
โดยเฉพ
าะในไตรม
าสแรกจะ
ท�าใหทา
รกทค
ลอดอ
อกมา
มความ
พกา
รทางหตา
หวใจแล
ะสมอ
ง(Congenitalrubella
syndromes)
ประม
าณ14-21วน
เฉลย
16-18วน
ในชว
ง2-3วน
กอน
มผน
ขนจน
ถง7วนห
ลงมผ
น•Directtransmiss
ionโดยก
ารรบ
เชอท
อยใน
ละออ
งเสม
หะน�าม
กน�า
ลายข
องผป
วย
ผานท
างกา
รหาย
ใจจาก
การไอจา
ม(Airbornein
fection)
•ทา
รกทเปน
Congenitalrubellasyndromes
จะมเชอ
ไวรสอย
ในล�า
คอแล
ะขบถ
าย
ออกม
าทางปส
สาวะไดนา
นถง1ป
จงนบ
เปนแ
หลงแพรโรค
ทส�าค
ญ
โรคค
างทม
(Mum
ps)
เชอไว
รสM
umps
viru
s
•ชวง1-3วน
แรกมไขปว
ดและ
บวมท
ตอมน
�าลาย
ซงสวน
ใหญเปนท
ตอมน
�าลาย
หนาห
แลว
ลกลา
มไปท
ตอมน
�าลาย
ใตลน
/ใตขากรรไกรโดย
มอาก
ารน�า
คอรสกป
วดในหหร
อหล
งหขณะเคย
วหรอกล
นอาห
ารตอจ
ากนน
จะพบ
วาบร
เวณ
ขางห
หรอข
ากรรไกรม
อากา
รปวด
บวม
แดง
รอน
จน
ไมสา
มารถเคยวหรออ
าปาก
ไดถน
ดมก
เปนข
างใดขางห
นง
(ขางทป
วดห)จะบ
วมเตมท
ใน48ชว
โมงแล
ะตอม
น�าลา
ย อก
ขางห
นงจะ
บวมในอ
ก2วน
ตอมา
อาจ
เกดล
กอณฑะ
อกเสบในผ
ชายท
เขาส
วยเจรญ
พนธซงท�า
ใหเปนห
มนได
และรงไขอ
กเสบ
ในผห
ญง
•โรคแ
ทรกซ
อนทส
�าคญไดแ
กเยอห
มสมอ
งอกเสบ
สม
องอก
เสบหห
นวกเสนป
ระสา
ทหอก
เสบ
ประม
าณ16-18วน
2วน
กอนท
ผปวย
จะแส
ดงอา
การจน
ถง
วนท5หล
งตอม
น�าลา
ยบว
มโต
Directtransmiss
ionโดยก
ารหา
ยใจเอา
ละออ
งฝอ
ยทมเชอ
ซงอย
ในล�า
คอแล
ะน�าล
ายขอ
งผปวย
ทไอห
รอจา
มออก
มา(A
irbornein
fection)หรอ
Indirecttransmiss
ionโดยก
ารสม
ผสกบ
น�าลา
ยขอ
งผปวย
เชน
การกน
น�าแล
ะอาห
ารโดย
ใช
ภาชน
ะรวม
กน
50 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.1
โรคต
ดตอท
ปองก
นไดด
วยวค
ซน: เ
ชอสา
เหต
อากา
ร อา
การแ
สดง
ระยะ
ฟกตว
ระย
ะตดต
อ แล
ะการ
ถายท
อดโร
ค (ต
อ)
โรค/
เชอส
าเหต
อากา
รและ
อากา
รแสด
งระ
ยะฟก
ตวระ
ยะตด
ตอกา
รถาย
ทอดโ
รค
โรคไ
ขสมอง
อกเส
บเจ
อ (J
apan
ese
ence
phal
itis)
เชอไว
รสJa
pane
se B
ence
phal
itis
viru
s
•สว
นใหญ
มกไมมอ
าการ
•ในรายท
รนแรงจะเปน
สมองอก
เสบโดยม
ไขสง
ปวด
เมอย
ออ
นเพลย
ปวด
ศรษะคล
นไสอา
เจยน
ระย
ะนใชเวลา
ประม
าณ1-6วนตอ
มาเรมม
อากา
รระค
ายเคองขอ
งเยอ
หมสม
องมกา
รเปล
ยนแป
ลงขอ
งระด
บความร
สกตว
ซมคอ
แขง
หลงแขงมอา
การเกรงชกก
ระตก
ผปว
ยทมอ
าการรน
แรงม
ากจะ
เสยช
วตปร
ะมาณ
วนท7-9ถา
พนร
ะยะน
จะผ
านเขาระย
ะฟนต
วผป
วยทห
ายแล
วประมา
ณรอยล
ะ60จะม
ความ
พกา
รเหลอ
อยเช
นอม
พาต
แบบแ
ขงเกรงขอ
งแขน
ขาพ
ฤตกรรม
เปลย
นแปล
งสต
ปญญาเสอ
มจงเปนโรคทม
ความ
ส�าคญ
ทา
งการแพ
ทยแล
ะสาธารณสข
ประม
าณ1-2
สปดา
หหล
งจาก
ถก
ยงทม
เชอก
ด
เชอโรค
ทเปน
ระยะ
ตดตอ
จะเกดข
นในผ
ปวย
ชวงท
เรมม
อากา
รจนถ
งวนท
5
ของก
ารเกดโรค
เมอ
ยงมา
กดแล
ะดดเลอ
ดจาก
ผป
วยแล
วเชอโรค
จงจะ
พฒนา
เปนร
ะยะต
ดตอ
ในยง
ใชเวล
าประมา
ณ
8-11วนแล
ะพรอมท
จะถา
ยทอด
เชอโรค
ไปยง
คนตอ
ไป
Indirecttransmission
โดย
มหมเปน
แหลง
รงโรคทส
�าคญและ
มยงร�าค
าญ
Culex
tritaen
iorh
ynch
usเปน
พาห
ะน�าเชอ
หม
ทตดเชอ
จะไมมอ
าการเมอ
ยงไปกด
หม
เชอจ
ะเจรญแพ
รพนธ
ในตว
ยงเมอ
ยงกด
คน
กจะแ
พรเชอ
เขาส
ผทถก
กด
51หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารางท 2.2 ระดบการจดการโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน
โรค แหลงรงโรคประสทธภาพของวคซนในการปองกนโรคเมอไดรบครบตามก�าหนด (รอยละ)
ระดบการจดการ
วณโรค
(Tuberculosis)
ในคนและ
ในสงแวดลอม
46-100
(ส�าหรบอาการรนแรง)
ก�าจดหรอกวาดลางไดยาก
โรคตบอกเสบบ
(Hepatitis B)
ในคน 90-95 ก�าจดไดโดยการใหวคซนปองกน
โรคตบอกเสบบกบเดกเกดใหมทกคน
เพอลดจ�านวนผตดเชอรายใหม
โรคคอตบ
(Diphtheria)
ในคน 97
(ปองกนอาการแตไมปองกน
การตดเชอ)
ควบคมไดถาใหวคซนDTP-HB/DTP
ครอบคลมกลมเปาหมาย
โรคไอกรน
(Pertussis)
ในคน 70-90 ควบคมไดถาใหวคซนDTP-HB/DTP
ครอบคลมกลมเปาหมาย
โรคบาดทะยก
(Tetanus)
ในสงแวดลอม 100
(ปองกนอาการแตไมปองกน
การตดเชอ)
ก�าจดไดองคการอนามยโลกก�าหนดใหม
โครงการก�าจดโรคบาดทะยกในเดกแรกเกด
โรคโปลโอหรอ
ไขไขสนหลงอกเสบ
(Poliomyelitis)
ในคน 97-100 กวาดลางไดองคการอนามยโลกก�าหนดใหม
โครงการกวาดลางโรคโปลโอใหหมดไป
จากโลก
โรคคางทม
(Mumps)
ในคน 63-95 ก�าจดไดถาใหวคซนMMRครอบคลม
กลมเปาหมาย
โรคหด
(Measles)
ในคน 85-95 ก�าจดไดถาใหวคซนMMR/MRครอบคลม
กลมเปาหมาย
โรคหดเยอรมน
(Rubella)
ในคน 96-99 ก�าจดไดถาใหวคซนMMR/MRครอบคลม
กลมเปาหมาย
โรคไขสมอง
อกเสบเจอ
(Japanese
encephalitis)
ในสตวเลยง
เชนหมและ
มยงเปนพาหะ
90-100 การก�าจดเปนไปไดยากแตสามารถปองกน
และควบคมได
52 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
4. วคซนทใชในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข
กระทรวงสาธารณสขไดก�าหนดวคซนพนฐานทประชาชนไทยทกคนควรไดรบโดยเนนวคซนปองกน
โรคทเปนปญหาส�าคญซงในปจจบนประกอบดวยวคซนวณโรค(BCG)ตบอกเสบบ(HB)คอตบ-บาดทะยก-
ไอกรน-ตบอกเสบบ (DTP-HB)คอตบ-บาดทะยก-ไอกรน(DTP)โปลโอ(OPV/IPV)หด-คางทม-หดเยอรมน
(MMR) ไขสมองอกเสบเจอ (JE) และคอตบ-บาดทะยก (dT) โดยกระทรวงสาธารณสขจดระบบบรการ
เพอใหกลมเปาหมายในประเทศทกคนไดรบวคซนตามทก�าหนดและใหสถานบรการสาธารณสขของรฐ
เปนหนวยบรการหลกดงมรายละเอยดเกยวกบคณสมบตของวคซนแตละชนดรวมทงขนาดและวธการใช
ในตารางท2.3และภาพแสดงตวอยางของวคซนแตละชนดดงภาพท2.1-2.12
นอกจากน กระทรวงสาธารณสขยงไดมโครงการน�ารองการใชวคซนชนดใหม ทไดรบค�าแนะน�า
จากคณะอนกรรมการสรางเสรมภมคมกนโรคเพอใหเดกไทยสามารถเขาถงบรการสรางเสรมภมคมกนโรค
ทครอบคลมชนดของวคซนมากขน ไดแก โครงการน�ารองการใชวคซนโรตาไวรส (Rotavirus vaccine)
ในปพ.ศ. 2555ทจงหวดสโขทย โครงการน�ารองการใชวคซนไขสมองอกเสบเจอ ชนดเชอเปนออนฤทธ
(liveattenuatedJapaneseencephalitis,SA14-14-2)ในปพ.ศ.2556ใน8จงหวดภาคเหนอและปพ.ศ.2558
ไดขยายพนทครอบคลม29จงหวดทอยในเขตพนทบรการสขภาพท1,2,5และ6และโครงการน�ารอง
ใหวคซนปองกนมะเรงปากมดลกเอชพว (HPV) ในปพ.ศ. 2557 ในนกเรยนหญงชนประถมศกษาปท 5
จงหวดพระนครศรอยธยา ซงคาดวาจะขยายขอบเขตการใหบรการครอบคลมทกจงหวดทวประเทศได
ในไมชาน และจากมตทประชมสมชชาอนามยโลกพ.ศ. 2555 ไดประกาศยทธศาสตรการกวาดลาง
โรคโปลโอปพ.ศ.2556-2561โดยมมาตรการในการปรบเปลยนการใชวคซนปองกนโรคโปลโอชนดรบประทาน
TrivalentOPVtype1,2และ3(tOPV)เปนBivalentOPVtype1และ3(bOPV)เนองจากเชอโปลโอทยป2
ไดถกกวาดลางหมดไปแลว และวาเชอโปลโอทยป 2 ในวคซนกลายเปนสาเหตหลกของ circulating
Vaccine-DerivedPolioVirus(cVDPV)ทสามารถท�าใหเกดการระบาดของโรคเหมอนwildtypepoliovirusโดย
องคการอนามยโลกแนะน�าใหทกประเทศทใชtOPVเพยงอยางเดยวใหน�าวคซนปองกนโรคโปลโอชนดฉด
(Inactivated Poliomyelitis Vaccine; IPV) มาใชอยางนอย 1 โดส ในแผนงานสรางเสรมภมคมกนโรค
ภายในป 2558 เพอปพนใหเกดภมคมกนในประชากรตอเชอไวรสโปลโอทง 3ทยป ในระยะหนงกอน
แลวจงเรมใชbOPVแทนtOPVในเดอนเมษายน2559ซงกระทรวงสาธารณสขโดยคณะอนกรรมการสรางเสรม
ภมคมกนโรคจงไดเพมการฉดวคซน IPV จ�านวน 1 เขมทอาย 4 เดอนขนไปตงแตเดอนธนวาคม
พ.ศ2558 รวมกบการให tOPV5ครงตามก�าหนดการเดมและหลงจากการใช IPV เปนเวลา4 เดอน
จงเรมใหbOPVแทนtOPVในเดอนเมษายนพ.ศ.2559
53หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ภาพท 2.1 วคซนปองกนวณโรค(BCGvaccine)
ภาพท 2.3 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน-
ตบอกเสบบ(DTwP-HB)
ภาพท 2.5 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก
ส�าหรบเดกโตและผใหญ(dT)
ภาพท 2.2 วคซนไวรสตบอกเสบบ(HB)
ภาพท 2.4 วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน
(DTwP)
ภาพท 2.6 วคซนรวมหด-คางทม-หดเยอรมน
(MMR)
54 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ภาพท 2.7 วคซนไขสมองอกเสบเจอ
ชนดเชอตายทผลตจากสมองหน
(InactivatedMouseBrain-DerivedJE)
ภาพท 2.9 วคซนไขสมองอกเสบเจอ
ชนดเชอเปนออนฤทธchimericJE(IMOJEV®)
ภาพท 2.11 วคซนโปลโอชนดรบประทาน(OPV)
ภาพท 2.8 วคซนไขสมองอกเสบเจอ
ชนดเชอเปนออนฤทธ
สายพนธSA14-14-2(CDJEVAX®)
ภาพท 2.10 วคซนไขสมองอกเสบเจอ
ชนดเชอเปนออนฤทธchimericJE(ThaiJEV®)
ภาพท 2.12 วคซนโปลโอชนดฉด(IPV)
55หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข
วคซน
/ประ
เภท
ของว
คซน
ขนาด
บรรจ
ขนาด
และว
ธใช
บคคล
/อาย
ทค
วรได
รบปฏ
กรยา
จากก
ารได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
บซจ
(BC
G)
:แบค
ทเรย
เชอ
เปนอ
อนฤท
ธ
ชนดผ
งแหง
•BC
Gขอ
ง
สถาน
เสาวภา
สภาก
าชาด
ไทย
(QSM
I)บร
รจ
ขวดล
ะ10โดส
•BC
Gขอ
งบรษ
ท
SerumIn
stitute
ofIn
dia(SII)
บรรจขว
ดละ
20โดส
เดก
เลก
ผสมด
วยน�า
เกลอ
(NSS
)1มล.
•BC
Gขอ
ง
QSMIใช
ขนาด
0.1มล
.
•BC
Gขอ
งSII
ใชขน
าด0.05มล.
ในเดกอ
ายต�า
กวา
1ปแล
ะขนา
ด
0.1มล
.ในเดก
อายม
ากกว
า1ป
•ฉด
เขาในห
นง
(ID)บ
รเวณ
ตนแข
นสวน
บน
ต�ากว
าหวไหล
ซาย
•เดกแ
รกเกด
รวมท
งทารกท
เกดจ
ากมา
รดา
ตดเชอHIV
•หา
กไมไดร
บ
วคซน
ตอนแ
รก
เกดส
ามารถให
ไดทน
ททกอ
าย
ปฏกรยา
เฉพาะท:เปน
ฝ
ในชน
ใตผว
หนง
ตอมน
�าเหล
องโตเฉพาะท
และosteitis
ปฏกรยา
ทวรางก
าย:
dissem
inatedfa
tal
infection
หมาย
เหต2-3สป
ดาห
หลงฉ
ดจะ
เกดต
มแดง
โตขน
ชาๆกล
ายเปนฝ
เมดเลก
และม
หวหน
อง
เมอฝ
แตกอ
อกจะ
เปนแ
ผล
กวาง4-5มม.แผล
จะ
เปนๆ
หาย
ๆอย
ประมา
ณ
3-4สป
ดาหแ
ลวจะ
แหง
กลาย
เปนร
อยแผ
ลเปน
หามฉ
ดBC
Gใน
1.ผทม
ภมคม
กน
บกพรองรวมถ
งผทได
รบยา
กดภม
คมกน
เชน
สเตย
รอยด
ยกเวน
ผท
ตดเชอเอช
ไอวถา
ไม
ไดรบ
วคซน
เมอแ
รกเกด
สามา
รถใหวค
ซนไดถา
ยงไมมอ
าการ
2.หญงต
งครรภ
3.ผทเจบ
ปวย
เฉยบ
พลน
4.มแผ
ลตดเชอ
หรอ
แผลไฟไหมบ
รเวณ
ท
จะฉด
•คว
ามตา
นทาน
ตอ
เชอว
ณโรคจ
ะเกด
เตมท
ประม
าณ2เดอ
นหลง
ไดรบ
วคซน
•มป
ระสท
ธภาพ
ดตอ
การป
องกน
วณโรค
ระยะ
แรกในเดก
โดย
เฉพาะวณ
โรคเยอ
หม
สมอง(T
Bmeningitis)
และวณโรคช
นดแพ
ร
กระจ
าย(M
iliaryTB)
สามา
รถปอ
งกนไดส
ง
ถงรอยล
ะ52-100และ
ปองกนว
ณโรคป
อดใน
ผใหญ
ไดแ
ตกตา
งกน
รอยล
ะ0-80
-วคซ
นทยง
ไมผส
มคว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
หรอชองแชแขง(ตวท
�าละล
าย
หามเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
เพราะจ
ะท�าใหแ
ตกได)
-ไมคว
รใหถ
กแสง
เพราะจ
ะ
ท�าใหเสอม
สภาพ
เรว
-BCG
ของQ
SMIผ
สมแล
ว
ควรใชใหห
มดภา
ยใน
2ชว
โมง
-BCG
ของSIIผส
มแลว
ควร
ใชให
หมดภ
ายใน6ชวโมง
-ระห
วางก
ารใชตอ
งเกบ
วคซน
ไวใน
ตเยน
หรอ
กระต
กวคซ
นทมอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cแล
ะปอง
กน
แสงต
ลอดเวล
า
56 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
ตบอก
เสบบ (HB)
:ไวรสเชอ
ตาย
(recombinantDNA
vaccine)
ชนดน
�า
1มล
./ขวด
,
(2โดส
/ขวด
)
0.5มล
.ในเดก
ฉดเขาก
ลามเนอ
(IM)
•เดกแ
รกเกดท
กคน
ใหครงท1ภา
ยใน
24ชวโมง
หลงค
ลอด
ครงต
อๆไป
ใหวค
ซนรวมDT
P-HB
•กรณทม
ารดา
เปน
พาห
ะของเชอไวรส
ตบอก
เสบบ
(โดย
เฉพาะถา
พบHB
eAg
เปนบ
วก)ท
ารกค
วร
ไดรบ
HepatitisB
Immunoglobulin(H
BIG)
รวมก
บวคซ
นถา
ไมม
HBIGควรใหวค
ซนเรว
ทสดภ
ายใน12ชว
โมง
หลงค
ลอดแล
ะเมอ
เดก
อาย1เดอน
จาก
นน
ใหวค
ซนรวมDT
P-HB
ทอาย
2,4
,6เด
อน
•ปฏ
กรยา
เฉพาะท:
ปวดบว
มแด
ง
ต�าแห
นงทฉ
ด
•ปฏ
กรยา
ทวรางก
าย:
ไข
•ปฏ
กรยา
แพ:
anaphylax
is
•ทา
รกแรกเกด
ทน�าห
นก
นอยก
วา2,000กรม
กรณท1มา
รดาไมเปน
พาห
ะใหวค
ซนเขมแ
รก
เมอเดก
มสขภ
าพแข
งแรง
และอ
าย1-2เดอ
นขน
ไปหรอน�า
หนกต
ว
>2,000กรม
กรณท2มา
รดาเปน
พาห
ะหรอไมทร
าบ
ผลเลอด
แมท
ารกจ
ะม
น�าหน
กตวน
อยกค
วรได
รบวค
ซนทน
ทหลง
คลอด
ภายใน12ชวโมง
และ
ใหถอ
วากา
รฉดว
คซน
แรกเกด
นเปน
การฉด
เพมพ
เศษและ
ใหเรม
ฉดเขมแ
รกเม
อสขภ
าพด
และม
อาย1เดอน
หรอ
น�าหน
กตว>2,000
กรมสว
นเขม
ท2หา
ง
จากเขม
แรกอ
ยางน
อย
4สป
ดาหแล
ะเขม
ท3
หางจาก
เขมท
2
อยางนอ
ย8สป
ดาห
•ภม
คมกน
โรคจ
ะเกด
ขนถง
ระดบ
ทปอง
กน
โรคไดห
ลงกา
รฉดว
คซน
เขมท
2วคซ
นเขม
ท3
ถอเปนก
ารกระต
นให
ภมคม
กนโรคส
งขน
และม
ภมคม
กนท
ปองกนโรค
ไดรอยล
ะ
90-95
•กา
รใหว
คซนช
นด
recombinantอยา
งเดย
ว
ในทา
รกทค
ลอดจ
าก
มารด
าทเปนพ
าหะช
นด
แพรโรค
ไดสง
(HBe
Ag
เปนบ
วก)ส
ามารถ
ปองกนก
ารตด
เชอได
ถงรอยล
ะ93และ
ถา
ใหรวมก
บHB
IGจะ
ปองกนไดร
อยละ
98
•ควรเกบไ
วทอณ
หภม
+2ถง+8
๐Cแล
ะ
หามเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
เพราะวคซ
นจะเสอ
ม
คณภา
พทน
ทเมอ
แขงต
ว
•เปดใชแ
ลวควรเกบ
ไวไมเกน8ชว
โมง
ระหว
างกา
รใชต
อง
เกบว
คซนไวในต
เยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
57หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
คอตบ-บ
าดทะย
ก-
ไอกร
น-ต
บอก
เสบบ
(DTw
P-HB)
:ทอก
ซอยด
แบค
ทเรยแล
ะไวรส
เชอ
ตาย
ชนดน
�า
5มล
./ขวด
(10โดส/ขว
ด)
0.5มล
.
ฉดเขาก
ลามเนอ
(IM)
เดกท
กคน
ครงท
1อาย
2เดอ
น
ครงท
2อาย
4เดอ
น
ครงท
3อาย
6เดอ
น
•ปฏ
กรยา
เฉพาะท:
ปวดบว
มแด
ง
ต�าแห
นงทฉ
ด
•ปฏ
กรยา
ทวรางก
าย:
ไขรองก
วนชกซม
คลนไสอา
เจยน
,
encephalo
pathy,
hypotonic
hyporesponsiv
e
episo
de:H
HE(ต
วออน
ปวกเปย
กไมต
อบสน
อง)
•ปฏ
กรยา
แพ:
anaphylax
isแล
ะ
ปฏกรยา
แบบarthus-
likeคอ
บวมแ
ดงเฉพาะ
ทอยา
งมาก
ซงเกด
จาก
การฉดว
คซนบ
าดทะ
ยก
บอยม
ากเกนไป
•ไมใหในเดกอ
ายต�า
กวา
6สป
ดาหหร
อในเดก
อายม
ากกว
า7ปแล
ะ
ผใหญ
•ขอ
หามข
องกา
รฉด
วคซน
ไอกรนท
งแบบ
wholecell(DT
wP-HB
)
และacellular(D
TaP-
HB)ค
อการเกดภ
าวะ
encephalo
pathyภา
ยใน
7วน
หลง
ฉดDTP-HB
หรอDT
Pแต
ถาเปน
ปฏกรยา
รปแบ
บอนเชน
ไขสง
ชกHH
Eรองไห
ไมหย
ดไมใชขอ
หาม
และอ
าจพจา
รณาใช
DTaP-HBหร
อDT
aP
ซงเกดป
ฏกรยาต
�าแทน
•ไมคว
รฉดDT
P-HB
หรอDT
Pในผป
วยทม
โรคท
างสม
องเพราะ
วคซน
ไอกรนอ
าจไป
กระต
นอาก
ารทา
งสมอ
ง
ใหเลวล
งหรอกระต
นให
ชกได
•ไมคว
รฉดในเดก
ท
ก�าลง
ปวยด
วยโรคอ
น
หรอก
�าลงม
ไขสง
•ภม
คมกน
ตอโรค
คอตบ
และบ
าดทะ
ยก
จะเกดป
ระมา
ณ
2สป
ดาหห
ลงไดรบ
วคซน
เขมแ
รกและ
เมอไดร
บวคซ
นครบ
ตามก
�าหนด
ภมค
มกน
ตอโรคค
อตบแ
ละ
บาดท
ะยกจ
ะอยน
าน
เกน10ป
•ปร
ะสทธ
ภาพในกา
ร
ปองกนโรค
ไอกรน
รอยล
ะ75-90จง
ปองกนโรค
ไมไดทง
หมด
แตท�า
ใหอต
รากา
รเกด
โรคแ
ละคว
ามรน
แรง
ของโรค
ลดลง
•ภม
คมกน
ตอ
โรคต
บอกเสบ
บ
เชนเดย
วกบว
คซนHB
•คว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cแล
ะ
หามเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
เพราะวคซ
นจะเสอ
ม
คณภา
พทน
ทเมอ
แขงต
ว
•เปดใชแ
ลวควรเกบ
ไวไมเกน8ชว
โมง
ระหว
างกา
รใชต
อง
เกบว
คซนไวในต
เยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
58 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
คอตบ-บ
าดทะย
ก-
ไอกร
น (DTw
P)
คอตบ-บ
าดทะย
ก
(dT)
: ทอกซ
อยดแล
ะ
แบคท
เรย
เชอ
ตาย
ชนดน
�า
5มล
./ขวด
(10โดส/ขว
ด)
0.5มล
.
ฉดเขาก
ลามเนอ
(IM)
DTwPใชฉด
กระต
น
ครงท
1อาย
18เดอน
ครงท
2อาย
4ป
dTใชฉด
ในหญ
งม
ครรภ
3ครงระย
ะหาง
0,1,6
เดอ
นแล
ะฉด
กระต
นในเดก
โตและ
ผใหญ
•ปฏ
กรยา
เฉพาะ
ท:ปวด
บวม
แดง
ต�าแห
นงทฉ
ด
•ปฏ
กรยา
ทว
รางก
าย:ไขชก
ซม
คลนไสอา
เจยน
,
encephalo
pathy,HHE
•ปฏ
กรยา
แพ:
anaphylax
isแล
ะ
ปฏกรยา
แบบarthus-
likeคอ
บวมแ
ดง
เฉพาะทอ
ยางม
าก
•หา
มฉดDT
wPแล
ะ
DTaPในเดก
อาย
มากก
วา7ปและ
ผใหญ
เพราะอ
าจม
ปฏกรยา
รนแรงจาก
วคซน
ไอกรนแ
ละ
ปรมา
ณแอ
นตเจนท
สง
ของค
อตบ
•หา
กมไขสง
ชกหล
ง
ฉดDTw
Pเขมก
อน
ใหกน
ยาลด
ไขหล
งฉด
•ถา
มอาก
ารทา
งสมอ
ง
(encephalopathy)
ภายใน7วน
หลงฉ
ด
วคซน
ใหง
ดการฉด
วคซน
ทมสว
นประกอ
บ
ของไอก
รน(D
TP-HB/
DTP)
•ภม
คมกน
ตอโรค
คอตบ
และบ
าดทะ
ยก
จะเกดป
ระมา
ณ2
สปดา
หหลง
ไดรบ
วคซน
เขมแ
รกและ
เมอไดร
บ
วคซน
ครบต
ามก�า
หนด
ภมคม
กนตอ
โรคค
อตบ
และบ
าดทะ
ยกจะ
อย
นานเกน
10ป
•ปร
ะสทธ
ภาพในกา
ร
ปองกนโรค
ไอกรน
รอยล
ะ75-90
•คว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cแล
ะ
หามเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
เพราะวคซ
นจะเสอ
ม
คณภา
พทน
ทเมอ
แขง
ตว
•เปดใชแ
ลวควรเกบ
ไวไมเกน8ชว
โมง
ระหว
างกา
รใชต
อง
เกบว
คซนไวในต
เยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
59หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
โปลโ
อชนด
รบประ
ทาน
(O
PV)
:ไวรส
เชอเปน
ออนฤ
ทธ
Triva
lentPOV
ทยป1,2และ
3
(tOPV
)และ
biva
lent
OPVทย
ป1แล
ะ3
(bOP
V)
ชนดน
�า
ขนาด
10หร
อ
20โดส
/ขวด
โดยก
ารรบ
ประท
านขนา
ด
โดสล
ะ2-3หย
ด
แลวแ
ตบรษ
ทผ
ผลต
เดกท
กคน
ครงท
1
อาย2เดอน
ครงท
2
อาย4เดอน
ครงท
3
อาย6เดอน
ครงท
4
อาย18เดอ
น
ครงท
5
อาย4ป
•วค
ซนO
PVท�าใหเกด
ปฏกรยา
หรอผ
ลขาง
เคยง
นอยม
าก
•ขอ
มลในสห
รฐอเมร
กา
พบอต
รากา
รเกด
อมพา
ต
(vaccin
e-associa
ted
paralyticpoliomyelitis;
VAPP
)ในเดก
ทไดร
บ
OPVคร
งแรกปร
ะมาณ
1รายใน1.4ลา
นโดส
และล
ดลงเปน
1ราย
ใน27.2ลา
นโดส
ในคร
งตอไป
•หา
มใหว
คซนOP
V
แกผท
มภาวะภ
มคมก
น
บกพรองหร
อไดร
บยาท
ท�าใหมภ
าวะภ
มคมก
น
บกพรอง
•หา
มใหว
คซนOP
V
แกเดกท
ผใกล
ชดใน
บานม
ภาวะภม
คมกน
บกพรองหร
อไดร
บยา
กดภม
คมกน
•ไมคว
รใหOP
Vใน
หญงต
งครรภ
•ไมให
OPV
ขณะย
ง
อยใน
โรงพ
ยาบา
ล
วคซน
OPV
ม
ประส
ทธภา
พสง
ในกา
ร
สรางภม
คมกน
โรคทง
ในเยอบ
ล�าไสและ
ใน
กระแ
สเลอ
ดโดยส
ราง
ภมคม
กนเฉพาะทท
เยอบ
ล�าคอ
และล
�าไส
(secretorylg
A)ท�าให
ปองกนไมใ
หเชอ
โปลโอ
ในธรรม
ชาตล
กล�าเขา
ส
รางก
ายไดจงน
�ามาใช
ในกา
รกวาดล
างโปลโอ
•คว
รเกบ
ไวใน
ชอง
แชแข
ง
•เปดใชแ
ลวควรเกบ
ไวไมเกน8ชว
โมง
ระหว
างกา
รใชต
อง
เกบว
คซนไวในต
เยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
60 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
โปลโ
อชนดฉด
(IPV)
:ไวรสเชอ
ตาย
ทยป1,2และ
3
ชนดน
�า
ขนาด
1,1
0
โดส/ขว
ด
0.5มล
.
ฉดเขาก
ลามเนอ
(IM)
ก�าหน
ดการใหวค
ซน
IPVรวมก
บOP
Vใน
ตารางส
รางเสรม
ภมคม
กนโรคข
อง
ประเทศ
ไทยใหใชIP
V
1โดสทอ
าย4เดอ
น
และใหtOPV
หรอ
bOPV
5ครงตาม
ก�าหน
ดการเดม
ไมท�า
ใหเกดอ
มพาต
เนอง
จากผ
ลตจา
กเชอ
ทตาย
แลว
ถาอย
ในรป
วคซน
รวม
กบDTPอาจ
มอาก
าร
ปวดบว
มแด
งรอน
บรเวณทฉ
ดหร
อมไข
หลงก
ารฉด
•ในผท
มภาวะ
ภมคม
กนบก
พรองหร
อ
ไดรบ
ยาทท
�าใหม
ภาวะ
ภมคม
กนบก
พรองให
ใชIP
Vแท
นOP
V
ยกเวนผ
ทตดเชอ
เอชไอว
WHO
แนะ
น�าใหใช
OPVไดเหมอ
นเดก
ปกต
•ในหญ
งมคร
รภถา
จ�าเปนใ
หใชIPVได
•ไมคว
รใหว
คซนโปล
โอ
ชนดฉ
ดในผ
ทมปร
ะวต
แพรน
แรง(anaphyla
xis)
ตอยา
ปฏชว
นะ
steptomycin,polymyinB
และneom
ycin
•หล
งไดร
บ2โดสผได
รบวค
ซนมา
กกวารอย
ละ90จะ
มภมค
มกนใ
น
เลอด
ตอเชอโปล
โอทง
3ทย
ปแล
ะเพมข
นเปน
รอยล
ะ99เมอ
ไดรบ
วคซน
3โดส
•แต
ผทไดรบ
IPVจะ
ม
ภมคม
กนในล�า
คอแล
ะ
ล�าไสนอ
ยดง
นนแม
จะ
ไดรบ
IPVคร
บและ
ม
ระดบ
ภมคม
กนในเลอด
สงพอท
จะปอ
งกนไมให
เกดอ
มพาต
หลงไดรบเชอ
wildpoliovirusแต
ไม
สามา
รถปอ
งกนก
ารตด
เชอในล
�าไสไดเชอจ
ง
สามา
รถเพมจ
�านวน
ใน
ล�าคอ
และล
�าไสแล
ะขบ
ออกม
ากบอ
จจาระแล
ะ
แพรเชอ
ไปยง
ผอนไดอ
ก
•คว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cแล
ะ
หามเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
•เปดใชแ
ลวควรเกบ
ไวไมเกน8ชว
โมง
ระหว
างกา
รใชต
อง
เกบว
คซนไวในต
เยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
61หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
หด-ค
างทม-ห
ด
เยอร
มน (M
MR)
(เชอค
างทมส
ายพนธ
Jery
l Lyn
n) ห
รอ
หด-ห
ดเย
อรมน
(MR)
:ไวรสเชอเปน
ออนฤ
ทธ
ชนดผ
งแหง
MMRขว
ดละ
1โดสผส
มดวย
น�ายา
ท�าละ
ลาย
0.5มล
.
MRขว
ดละ
10โดส
ผสม
ดวยน
�ายาท
�า
ละลา
ย5มล
.
0.5มล
.
ฉดเขาใตห
นง
(SC)
ใหM
MRแก
เดกท
กคน
ครงท1อาย9-12
เดอน
ครงท2อาย2ป6เด
อน
ปฏกรยา
ทวรางก
าย:
ไข5-12วน
หลงฉ
ด
ผนอาจ
พบภ
าวะ
เกรด
เลอด
ต�า
ตอมน
�าเหล
องโต
ตอมน
�าลาย
อกเสบ
และอ
าการทา
งสมอ
ง
(encephalitisหร
อ
encephalo
pathy)
ปฏกรยา
แพ:พ
บไดน
อย
และม
กไมร
นแรง
อาจพ
บผนล
มพษตร
ง
ต�าแห
นงทฉ
ด
ซงอา
จเกด
จากก
ารแพ
neom
ycinหรอgelatin
•ไมคว
รฉดในห
ญงม
ครรภ
เพราะอ
าจเกด
อนตร
ายตอ
ทารก
ในคร
รภได
•ไมคว
รฉดในผ
ปวย
ทมภม
คมกน
บกพรอง
อยางมา
กจาก
ทก
สาเหตยก
เวนผ
ปวย
ทมภม
คมกน
บกพรอง
แตก�า
เนดช
นดBcell
defect,c
omplem
ent
def iciency,phagocytic
dysfunctionแล
ะผทต
ด
เชอเอช
ไอวท
มอาก
าร
นอยห
รอปา
นกลา
ง
สามา
รถใหวค
ซนได
•ไมคว
รฉดในผ
ทม
ประวตแ
พneomycin
แบบanaphylax
is
การฉดว
คซนMMR
เมออ
าย9-12เดอน
จะมภ
มคมก
นตอโรค
หด
โรคค
างทม
และโรค
หด
เยอรมน
รอย
ละ85-95,
63-95แล
ะ96-99ตา
ม
ล�าดบ
•วค
ซนM
MRผง
แหง
ควรเกบ
ไวใน
อณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cหร
อใน
ชองแชแ
ขงและ
ปองกนแ
สง
•น�า
ยาท�า
ละลา
ยควร
เกบไ
วใน+2
ถง+8
๐C
หรออ
ณหภ
มหอง
หามแ
ชแขง
•กอ
นใหบ
รการตอ
ง
น�าน�า
ยาท�า
ละลา
ยไป
เกบใ
นอณหภ
ม+2
ถง
+8๐Cอย
างนอ
ย
24ชวโมง
•ผส
มแลว
ตอง
ใช
ภายใน6ชว
โมง
โดยเกบ
ไวใน
ตเยน
หรอก
ระตก
วคซน
ทม
อณหภ
ม+2
ถง+8
๐C
และป
องกน
แสง
62 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
ไขสม
องอก
เสบ
เจอ
ชนดเช
อตาย
ผลตจา
กสมอง
หน
(MBD
JE)
:ไวรสเชอ
ตาย
(ผลต
จากส
มองห
น)
ชนดน
�า
•สา
ยพนธ
Beijin
gบร
รจ
0.5มล
./ขวด
•สา
ยพนธ
Nakayamaบร
รจ
1มล
/ขวด
เดกอ
ายต�า
กวา
3ปใหฉด
ครงโดส
คอสา
ยพนธ
Beijin
g
ฉด0.25มล
.
และ
สายพ
นธ
Nakayama
ฉด0.5มล.
•เดกอ
าย
มากก
วา3ป
และผ
ใหญให
ฉด
เตมโดส
•ฉด
เขาใตห
นง
(SC)
เดกท
กคน
ครงท
1
อาย1ป
ครงท
2
อาย1ป
1เดอ
น
ครงท
3
อาย2ป
6เดอน
ปฏกรยา
เฉพาะท:ปวด
บวมพบไดร
อยละ
20
ปฏกรยา
ทวรางก
าย:
ไขป
วดศร
ษะคล
นไส
อาเจยน
พบไดรอย
ละ10
มราย
งานก
ารเกด
สมองอก
เสบเฉย
บพลน
1:50-75,000ถง1:1ลาน
ปฏกรยา
แพ:ล
มพษ
angioedemaพบ
ประม
าณรอยล
ะ0.2-0.6
ซงมก
เกดห
ลงฉด
เขมท
2
ไมคว
รฉดใน
1.ผปวย
ทม
ไขสง
หรอภ
าวะเจบ
ปวย
เฉยบ
พลน
2.หญงต
งครรภ
3.กรณ
ผปวย
เรอรง
เชนโรคห
วใจตบ
ไต
ซงอย
ในระยะ
รนแรง
หรอม
ภาวะแท
รกซอ
น
ภายใน1ปรวมท
งผ
ปวยท
เคยแ
พวค
ซนน
ใหอย
ในดล
ยพนจ
ของ
แพทย
หลงฉ
ดวคซ
นเขม
ท2
แลวป
ระมา
ณ1เดอ
น
ภมคม
กนจะ
เกดข
น
ประม
าณรอยล
ะ80
แลวจ
ะคอย
ๆลด
ลง
เมอฉ
ดเขม
ท3ระดบ
ภมคม
กนจะ
ขนสง
รอยล
ะ90-100และ
ภมคม
กนจะ
คงอย
ใน
ระดบ
ทปอง
กนโรคได
ตอไปอก
ประมา
ณ
3-5ป
•คว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cหา
มเกบ
ในชอ
งแชแ
ขงและ
ปองกนแ
สง
63หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารา
งท 2
.3 ร
ายละ
เอยด
ของว
คซนท
ใชใน
แผนก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคข
องกร
ะทรว
งสาธ
ารณ
สข (ต
อ)วค
ซน/ป
ระเภ
ทขอ
งวคซ
นขน
าดบร
รจขน
าดแล
ะวธใ
ชบค
คล/อ
าย
ทควร
ไดรบ
ปฏกร
ยาจา
กการ
ได
รบวค
ซนขอ
ควรร
ะวง/
ขอหา
มภม
คมกน
ทเกด
ขนกา
รเกบว
คซน
ไขสม
องอก
เสบ
เจอ
ชนดเช
อเป
น
ออน
ฤทธ
สาย
พนธ
SA 1
4-14
-2
•ไวรสเชอเปน
•เพาะเลยง
ใน
primaryhamster
kidneycell(LAJE;
CDJEVA
X®)
•ผล
ตโดย
ใชเทคน
ค
พนธ
วศวก
รรม
(ChimericJE;
THAIJEV®/IM
OJEV
®)
CDJEVA
X®
ผงแห
งขน
าด
1โดส/ขว
ด
ผสมด
วยน�า
ยา
ละลา
ย0.5มล
./
ขวด
THAIJEV®
/
IMOJ
EV®
ผงแห
งขน
าด
1โดส/ขว
ด
(น�าย
าละล
าย
0.5มล
.ขวด
)
และ4โดส/ขว
ด
(น�าย
าละล
าย
2มล
./ขวด
)
ฉดเขาใตห
นง
(SC)
CDJEVA
X®
หรอTH
AIJEV®
หรอIM
OJEV®
ฉด0.5มล
.
เดกท
กคน
ครงท
1อาย
1ป
ครงท
2อาย
2ป
6เดอน
CDJEVA
X®
ปฏกรยา
เฉพาะท:ปวด
บวมแด
งต�า
แหนง
ทฉด
ปฏกรยา
ทวรางก
าย:
พบน
อยไขพ
บได
รอยล
ะ9.3
ผนรอย
ละ6.7
ไมมร
ายงานก
ารเกด
ภาวะแพ
hypersensitivity
หรอผ
ลขางเคยง
ทาง
ระบบ
ประส
าท
THAIJEV®หรอ
IMOJ
EV
ปฏกรยา
เฉพาะท:เจบ
รอยล
ะ12.4แดง
รอยล
ะ4.6คน
รอยล
ะ4
ปฏกรยา
ทวรางก
าย:
ปวดศ
รษะรอยล
ะ26
ออนเพลย
รอยล
ะ22.8
ปวดก
ลามเนอ
รอยล
ะ
16.6ซงไมแ
ตกตา
งจาก
วคซน
หลอก
หามฉ
ดวคซ
นเชอ
เปน
ออนฤ
ทธใน
ผทม
ภมคม
กนบก
พรองจาก
สาเหตต
างๆแล
ะสตร
อยใน
ระหว
างใหนม
บตร
CD-JEVA
X®หลง
ฉด
เขมแ
รกมภม
คมกน
เกด
ขนรอยล
ะ89.3และ
รอยล
ะ95ท30วน
และท
90วน
ตามล
�าดบ
หลงฉ
ดวคซ
นเขม
ท2
ภมคม
กนเกดข
นรอย
ละ
100เนอง
จากก
ารได
รบวค
ซน2เขม
ในเดก
ภมคม
กนจะ
ขนสง
และ
อยนา
นปร
ะเทศ
ไทย
จงแน
ะน�าใหฉ
ดวคซ
นน
2เขมTH
AIJEV®หรอ
IMOJ
EV®หลง
ฉดเขม
แรกในผ
ใหญแล
ะเดก
ม
ภมคม
กนเกดข
นรอย
ละ
99.1และ
96ตา
ม
ล�าดบ
ในผ
ใหญหล
ง
จากฉ
ดวคซ
น5ปย
งคง
มภมค
มกนร
อยละ
93
แตในเดก
1ปหล
งฉด
วคซน
มภมค
มกนร
อย
ละ84จงแน
ะน�าใหฉ
ด
กระต
นในเดก
อก1เขม
หลงฉ
ดวคซ
นเขม
แรก
1-2ปเพอใหภ
มคมก
น
ขนสง
และส
ามารถ
ปองกนโรค
ไดนา
น
•คว
รเกบ
ไวทอ
ณหภ
ม
+2ถง+8
๐Cหา
มเกบ
ในชอ
งแชแ
ขง
64 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
5. ก�าหนดการใหวคซนในแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข
กระทรวงสาธารณสขไดก�าหนดใหมบรการวคซนพนฐานทเดกไทยทกคนควรไดรบในชวงอายท
เหมาะสมซงในปจจบนประกอบดวยวคซน 8ชนด ไดแก วคซนวณโรค (BCG)วคซนตบอกเสบบ (HB)
วคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน-ตบอกเสบบ (DTP-HB) วคซนโปลโอ (OPV) วคซนรวมหด-คางทม-
หดเยอรมน(MMR)วคซนไขสมองอกเสบเจอ(JE)วคซนคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน(DTP)และวคซนคอตบ-
บาดทะยก (dT)สรปดงตารางท 2.4และ2.5 โดยค�านงถงโอกาสเสยงในการเกดโรค โอกาสเกดภาวะ
แทรกซอนและความสามารถในการตอบสนองการกระตนของวคซนในแตละวยในกรณทเดกไมไดรบวคซน
ตามทก�าหนดสามารถใหวคซนโดยพจารณาอายและระยะหางระหวางโดสดงตารางท2.10
ตารางท 2.4 ช วงอายของกล มเป าหมายการให วคซนในแผนการสรางเสรมภมค มกนโรค ของกระทรวงสาธารณสข
วคซน อายของกลมเปาหมาย
BCG แรกเกด
HB แรกเกด,1เดอนเฉพาะรายทเดกคลอดจากมารดาทเปนพาหะของไวรสตบอกเสบบ
DTP-HB 2เดอน,4เดอน,6เดอน
OPV** 2เดอน,4เดอน,6เดอน,18เดอน,4-6ป
DTP 18เดอนและ4-6ป
dT •12-16ป(ป.6)หลงจากนนกระตนทก10ป
•หญงมครรภถายงไมเคยไดรบวคซนในวยเดกใหฉดตามก�าหนด0,1,6เดอนและกระตนทก10ป
MMR 9-12เดอน,2ป6เดอน
JE เชอตาย:1ป,1ป1เดอนและ2ป6เดอน
เชอเปน:1ปและ2ป6เดอน
หมายเหต** เดอนธนวาคม 2558 จะมการให วคซน IPV 1 โด ส ในเดกอาย 4 เดอนขนไป และเดอนเมษายน2559จะเปลยนวคซนโปลโอชนดเชอเปนออนฤทธจากtOPVเปนbOPV
65หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารางท 2.5 ก�าหนดการใหวคซนแกเดก ตามแผนการสรางเสรมภมค มกนโรคของกระทรวง สาธารณสข กรณเรมใหตงแตแรกเกดหรอภายในขวบปแรก
อาย วคซนทให ขอแนะน�า
แรกเกด BCG ฉดใหเดกกอนออกจากโรงพยาบาล
HB1 HB1ควรใหเรวทสดภายใน24ชวโมงหลงคลอด
1เดอน HB2 เฉพาะรายทเดกคลอดจากมารดาทเปนพาหะของไวรสตบอกเสบบ
2เดอน DTP-HB1,OPV1
4เดอน DTP-HB2,OPV2,IPV
6เดอน DTP-HB3,OPV3
9เดอน MMR1 หากไมไดฉดเมออาย9เดอนใหรบตดตามฉดโดยเรวทสด
1ป MBDJE1,JE2หรอ
LAJE1/ChimericJE1
MBDJEให2เขมหางกน1เดอน
1ปครง DTP4,OPV4
2½ปครง MBDJE3หรอ
LAJE2/ChimericJE2,
MMR2
4ป DTP5,OPV5
7ป(ป.1)
MR เฉพาะผทไดรบวคซนMMR/MRไมครบ2ครง
BCG** 1.ใหในกรณทไมมหลกฐานวาเคยไดรบเมอแรกเกดและไมมแผลเปน
2.ไมใหในเดกตดเชอเอชไอวทมอาการของโรคเอดส
dT,OPV เฉพาะผทไดรบวคซนDTP,OPVไมครบ5ครง
12ป(ป.6) dT ตามแผนปฏบตงานของกระทรวงสาธารณสขฉดใหเดกนกเรยนชนป.6
หมายเหต1. วคซนทกชนดถาไมสามารถเรมใหตามก�าหนดไดกเรมใหทนททพบครงแรก
2. วคซนทตองใหมากกวา1ครงหากเดกเคยไดรบวคซนมาบางแลวและไมมารบครงตอไปตาม
ก�าหนดนดใหวคซนครงตอไปนนไดทนทเมอพบเดกโดยไมตองเรมตนครงท1ใหม
**หากมบนทกหลกฐานวาเคยไดรบBCGมากอนไมจ�าเปนตองใหซ�าแมจะไมมแผลเปน
บรเวณทไดรบวคซน
66 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
3. คณะอนกรรมการสรางเสรมภมคมกนโรคไดปรบก�าหนดการใหวคซนMMRเขมท2จากป.1
เปนอาย2ป6เดอนโดยกระทรวงฯไดเรมใหวคซนMMRเขมท2ในเดกอาย2ป6เดอน
ตงแตเดอนสงหาคม2557เพอใหบรรลเปาหมายในการก�าจดโรคหดและในปพ.ศ.2558ไดม
การรณรงคใหวคซนMRแกเดกอาย 2.5-7ป เพอเรงรดใหเดกกลมนมภมคมกนตอโรคหด
โดยเรวดงนนถาเดกรายใดไดรบวคซนMMR/MRครบ2ครงแลวไมตองใหวคซนMMR/MR
เมอเดกรายนนเขาเรยนในชนประถมศกษาปท1อก
4. ป2558กระทรวงสาธารณสขภายใตค�าแนะน�าของคณะอนกรรมการสรางเสรมภมคมกนโรค
พจารณาปรบอายทเรมใหวคซนเจอ เขมท 1 จาก อาย 1 ปครง เปน 1 ป ทงพนททใหวคซนเจอ
ชนดเชอตายและเจอชนดเชอเปนเพอบรณาการใหเดกมารบวคซนพรอมการตรวจสขภาพ
และพฒนาการของเดก เรมตงแตวนท 1 มกราคม 2558 ส�าหรบวคซนดทพ และ โอพวครงท4ใหนดเมอเดกอาย1ปครงตามก�าหนดเดมซงกรมควบคมโรคไดมหนงสอกระทรวง
สาธารณสขแจงใหสถานบรการสาธารณสขทราบ
5. เดอนธนวาคม2558จะมการใหวคซนIPV1โดสในเดกอาย4เดอนขนไปและเดอนเมษายน2559
จะเปลยนวคซนโปลโอชนดเชอเปนออนฤทธจากtOPVเปนbOPV
ส�าหรบจงหวดทยงคงใชวคซนเจอชนดเชอตาย (MBD JE) อาจมเดกทเคยไดรบวคซน LAJE
สายพนธSA14-14-2มาขอรบวคซนเจอเชอตายในสถานพยาบาลใหพจารณาประวตการไดรบวคซนLAJE
สายพนธSA14-14-2ในอดตแลวใหวคซนเจอเชอตายตามตารางท2.6
ตารางท 2.6 ก�าหนดการใหวคซนเจอเชอตายในเดกทเคยไดรบวคซนเจอชนดเชอเปนมากอน
ประวตการไดรบวคซน LAJE สายพนธ SA 14-14-2 ก�าหนดการใหวคซนเจอชนดเชอตาย ครงตอไป
เคยไดรบ1ครง ฉด1ครงหางจากครงแรกอยางนอย6-12เดอน
เคยไดรบ2ครง ไมตองให
สวนจงหวดทเปนพนทขยายการใหวคซนเจอชนดเชอเปนออนฤทธ ถามเดกไดรบวคซนเจอชนด
เชอตาย(MBDJE)มากอนใหฉดวคซนเจอชนดเชอเปนตามหลงดงตารางท2.7
67หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารางท 2.7 ข อแนะน� า ในการฉด l ive-attenuated JE vaccine ในกรณ ได รบ inactivated mouse brain derived JE vaccine มากอน
ประวตการฉดวคซน inactivated MBD JE การฉดตอดวย live-attenuated JE
ไมเคยฉด 2โดสหางกน3-12เดอน
1โดส 2โดสหางกน3-12เดอน
2โดส 1โดสหางจากโดสสดทาย1ป
3โดส* ไมจ�าเปนตองฉด
หมายเหต: * แผนงานสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสขแนะน�าวาถาได
InactivatedJEมาแลว3โดสแลวไมตองฉดกระตนอก
กรณหญงตงครรภปจจบนกระทรวงสาธารณสขแนะน�าใหฉดวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก (dT)
แทนวคซนบาดทะยกเดยวๆ (T) เพราะจะไดมภมตานทานตอโรคคอตบรวมดวยแนวทางในการใหวคซน
รวมคอตบ-บาดทะยก (dT) สรปดงตารางท 2.8 และแนวทางการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก (dT)
ในนกเรยนสรปดงตารางท2.9
ตารางท 2.8 ก�าหนดการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก (dT) ในหญงมครรภ
ประวตการใหวคซนทมสวนประกอบของวคซนบาดทะยก (DTP-HB, DTP,dT,TT)
จ�านวนเขมทตองให
ระยะหางระหวางเขมทเรมฉดในชวงตงครรภ
ไมเคยไดรบหรอไมทราบหรอไมแนใจวาเคยไดรบ
วคซนหรอไม*
3 ฉดเขมท1เมอมาฝากครรภทนทและ
ฉดเขมท2หางจากเขมท1อยางนอย
1เดอนและฉดเขมท3หางจากเขมท
2อยางนอย6เดอนจากนนใหกระตน
ทก10ป
เคยไดรบมาแลว1เขมไมวาจะนานเทาใด 2 ฉดเขมแรกหางจากเขมลาสดอยาง
นอย1เดอนและฉดเขมถดไปหางกน
อยางนอย6เดอนจากนนใหกระตน
ทก10ป
เคยไดรบมาแลว2เขมไมวาจะนานเทาใด 1 ฉดหางจากเขมลาสดอยางนอย
6เดอนจากนนใหกระตนทก10ป
เคยไดรบมาแลวอยางนอย3เขมและเขมสดทาย
นานกวา10ป
1 ฉดเมอมาฝากครรภทนทจากนนให
กระตนทก10ป
68 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ประวตการใหวคซนทมสวนประกอบของวคซนบาดทะยก (DTP-HB, DTP,dT,TT)
จ�านวนเขมทตองให
ระยะหางระหวางเขมทเรมฉดในชวงตงครรภ
เคยไดรบมาแลวอยางนอย3เขมและเขมสดทาย
นอยกวา10ป
0 ไมตองฉดในระหวางตงครรภครงน
เคยไดรบมาแลวแตจ�าไมไดวาเคยไดรบวคซนมาแลว
กครง*ใหพจารณาวาเคยไดรบมาแลวอยางนอย
1ครง
2 ฉดเขมทแรกหางจากเขมลาสดอยาง
นอย1เดอนและฉดเขมถดไปหางกน
อยางนอย6เดอนจากนนใหกระตน
ทก10ป
หมายเหต: ในกรณทเคยไดรบวคซนทมสวนประกอบของวคซนบาดทะยกมากอน หากใหวคซน dT
แลวมอาการปวดบวมลามมากกวาปกตเชนบวมไปทวทงแขนยกแขนไมได(Arthusreaction)
แสดงวารางกายยงมภมคมกนตอเชอบาดทะยกอยในระดบสงขอใหเลอนการฉดวคซน dT
ครงตอไปเปนระยะเวลา10ป
ตารางท 2.9 ก�าหนดการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก (dT) ในเดกนกเรยน
ประวตการใหวคซนทมสวนประกอบของวคซนบาดทะยก (DTP-HB/DTP)
ระยะเวลาทควรใหวคซน
นกเรยนชนป.1*
เคยไดรบDTP-HB/DTPมาครบ5ครงแลว ไมตองใหdTตอนป.1
ไมเคยไดรบDTP-HB/DTPมากอน ใหdT2ครงตอนป.1หางกนอยางนอย1เดอนแลวให
ตอนป.2อก1ครง(ครงท3หางจากครงท2อยางนอย6
เดอน
เคยไดรบDTP-HB/DTPมาแลว1ครง ใหdT1ครงตอนป.1แลวตามใหdTตอนป.2อก1ครง
(ครงท3หางจากครงท2อยางนอย6เดอน
เคยไดรบDTP-HB/DTPมาแลว2,3หรอ4ครง ใหdTตอนป.1อก1ครง
นกเรยนชนป.6 ใหวคซนdTทกคน
หมายเหต: ใหวคซนOPVพรอมกบวคซนdTทกครงยกเวนในนกเรยนชนป.6
ตารางท 2.8 ก�าหนดการใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก (dT) ในหญงมครรภ (ตอ)
69หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ตารางท 2.10 แสดงอายทแนะน�าใหวคซน อายนอยทสดทสามารถใหวคซนได และระยะหาง แตละโดส1
วคซนและโดสทให(vaccine & dose no.)
อายทแนะน�าให(recommended
age)อายนอยทสดของโดสน
(minimum age)
ระยะหางทแนะน�ากบโดสถดไป
(recommended interval)
ระยะหางทนอยทสดของโดสถดไป(minimum interval)
BCG แรกเกด แรกเกด - -
HB-1 แรกเกด แรกเกด 1-4เดอน 4สปดาห
HB-22 1-2เดอน 4สปดาห 2-17เดอน 16สปดาห
HB-33 6-18เดอน 24สปดาห - -
DTwP,DTaP-1 2เดอน 6สปดาห 2เดอน 4สปดาห
DTwP,DTaP-2 4เดอน 10สปดาห 2เดอน 4สปดาห
DTwP,DTaP-34 6เดอน 14สปดาห 12เดอน 6เดอน
DTwP,DTaP-4 18เดอน 12เดอน 3ป 12เดอน
DTwP,DTaP-5 4-6ป 4ป - -
Tdap5 4-6ป,>11ป 4ป,7ป - -
Td 11-12ป 7ป 10ป 5ป
OPV,IPV-1 2เดอน 6สปดาห 2เดอน 4สปดาห
OPV,IPV-2 4เดอน 10สปดาห 2เดอน 4สปดาห
OPV,IPV-3 6เดอน 14สปดาห 12เดอน 6เดอน
OPV,IPV-46 18เดอน 12เดอน 3ป 12เดอน
OPV,IPV-5 4-6ป 4ป - -
MMR-1 9-12เดอน 9เดอน 3-5ป 4สปดาห
MMR-27 4-6ป 4ป - -
InacitvatedJE-1 12-18เดอน 9เดอน 4สปดาห 1สปดาห
InacitvatedJE-2 13-19เดอน 10เดอน 11เดอน 3สปดาห
InacitvatedJE-3 24-30เดอน 21เดอน - -
70 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
วคซนและโดสทให(vaccine & dose no.)
อายทแนะน�าให(recommended
age)อายนอยทสดของโดสน
(minimum age)
ระยะหางทแนะน�ากบโดสถดไป
(recommended interval)
ระยะหางทนอยทสดของโดสถดไป(minimum interval)
LiveJE-1 12เดอน 9เดอน 3-12เดอน 3เดอน
LiveJE-2 12-24เดอน 12เดอน - -
ChimericJE-1 12เดอน 12เดอน 12เดอน 12เดอน
ChimericJE-2 24เดอน 24เดอน 12เดอน 12เดอน
1กรณวคซนรวมอายนอยทสดในการใหวคซนใหยดอายมากทสดของวคซนทเปนสวนประกอบ
และระยะหางทนอยทสดของโดสถดไปใหยดระยะหางมากทสดของวคซนทเปนสวนประกอบ2ถามารดามHBsAgบวกและทารกไมไดHBIGควรไดHBโดสทสองทอาย1เดอน3กรณใหเปนวคซนรวมDTP+HBอาจไดHBVท 4 เดอนดวยแตโดสสดทายไมควรกอนอาย
24สปดาห4ระยะหางทนอยทสดของDTwPและDTaPโดส3และ4อยางนอยตอง6เดอนอยางไรกตาม
ไมจ�าเปนตองใหDTwPและDTaPโดส4ซ�าถาไดหางจากDTwP,DTaP-3อยางนอย4เดอน5TdapใชแทนTdในเดกโตและผใหญได1โดสและอาจใชแทนDTwPทอาย4-6ปไดดวย6ถาใชIPVอยางเดยวตลอดอาจใหเพยง4โดสโดยงดโดสท4ได7อาจใชวคซนรวมหด,คางทม,หดเยอรมนและอสกอใสแทน
จากขอมลขางตนจะเหนไดวากระทรวงสาธารณสขไดมการวางแนวทางปฏบตส�าหรบผปฏบตงาน
ดานการสรางเสรมภมคมกนโรคเปนอยางดดงนนถาผปฏบตงานเกดความตระหนกและเหนความส�าคญ
ของงานสรางเสรมภมคมกนโรคซงเปนงานพนฐานแตมความส�าคญอยางยงตอสขภาพของประชากรคนไทย
ตงแตแรกเกดอนจะน�าไปสการมสขภาพพนฐานทแขงแรงไมถกรกรานจากโรคตางๆทสามารถปองกนได
ดวยวคซนเตบโตเปนทรพยากรบคคลทมคณภาพท�าคณประโยชนใหแกประเทศชาตตอไป
ตารางท 2.10 แสดงอายทแนะน�าใหวคซน อายนอยทสดทสามารถใหวคซนได และระยะหาง แตละโดส1 (ตอ)
71หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
เอกสารอางอง
1. กลกญญาโชคไพบลยกจ,เกษวดลาภพระ,จฑารตนเมฆมลลกาฐตอรนาคบญน�าและ
อจฉราตงสถาพรพงษ,บรรณาธการ.ต�าราวคซนและการสรางเสรมภมคมกนโรคป 2556.
กรงเทพฯ:มหาวทยาลยราชภฎสวนสนนทา;2558
2. ธนากต.การควบคมและปองกนโรคตดตอ.กรงเทพฯ:สวรยาสาสน.;2542
3. ประเสรฐทองเจรญ,บรรณาธการ.คมอการสรางเสรมภมคมกนโรคฉบบท10(พมพเพมเตม);2545
4. ปยนตยธรรมาภรณพลาศ,บรรณาธการ.คมอการกวาดลางโรคโปลโอ.กรงเทพฯ:ส�านกงาน
กจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;2548
5. ศรรตนเตชะธวช,ปนดดาลสถาพรวงศา,ธนพฒนเลาวหตานนทและวรรณภาสกลพราหม,
บรรณาธการ.คมอการบรหารจดการวคซนและระบบลกโซความเยนป2554.กรงเทพฯ:บรษท
ศรเมองการพมพจ�ากด;2554
6. พรรณพศสวรรณกล,ธระพงษตณฑวเชยรและชษณาสวนกระตาย.การฉดวคซนปองกน
โรคในประเทศไทย:ปจจบนสอนาคต.กรงเทพฯ:บ.บ.การพมพและบรรจภณฑ;2547
7. วรศกด โชตเลอศกด และคณะ.วคซนและโรคตดเชอทปองกนไดดวยวคซน. กรงเทพฯ:
ธนาเพรส;2548
8. วชยโชคววฒน.ปรทศนโรคตดตอ.นนทบร:โครงการสวสดการวชาการสถาบนพระบรมราชนก.;
2544
9. สมเกยรต วฒนศรชยกล, เกศรา อศดามงคล, มาเรยว รกนต, สมชาย สนตวฒนกล,
คณะบรรณาธการ.ภาวะตดเชอMolecular/Cellular andClinical Basis. เลม 1.กรงเทพฯ:
เมดทรายพรนตง;2547.
10.สมเกยรต วฒนศรชยกล, เกศรา อศดามงคล, มาเรยว รกนต, สมชาย สนตวฒนกล,
คณะบรรณาธการ.ภาวะตดเชอMolecular/Cellular andClinical Basis. เลม 2.กรงเทพฯ:
เมดทรายพรนตง;2547.
11.สชราฉตรเพรดพรายและคณะ.วคซน...ทางออกในการปองกนภยราย.กรงเทพฯ:ธนาเพรส;2550
12.องกร เกดพาณชและคณะ.Update on Pediatric infectiousDiseases 2008.กรงเทพฯ:
บรษทรงศลปการพมพ(1977)จ�ากด;2551
13.โอฬารพรหมาลขต, อจฉราตงสถาพรพงษ, อษาทสยากร, คณะบรรณาธการ. วคซน.
กรงเทพฯ:นพชยการพมพ;2558.
14.TheCartercenterInternationalTaskForceforDiseaseeradication-TermsDefined[homepage
on the Internet]. [updated2009Sep.7].Available from:http://www.cartercenter.org/health/
itfde/program_definition.html.
72 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
15.WHO.[homepageontheInternet].Reportoninfectiousdiseaseseradicationandelimination
initiatives.[updated2009Sep.7].Availablefrom:http://www.who.int/infectious-disease-report/
pages/ch6init.html.
16 แผนปฏบตงานประจ�าป 2558: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน ส�านกโรคตดตอทวไป
กรมควบคมโรคกระทรวงสาธารณสข
73หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. โรคทสามารถกวาดลางไดแลวคอ ก.วณโรค
ข.บาดทะยกค.โรคไขทรพษง.โรคโปลโอ
2. เชอโรคทสามารถคงอยในสภาพแวดลอม
ไดนานคอ
ก. เชอMycobacterium tuberculosis
ข. เชอCorynebacterium diphtheriae
ค. เชอClostridium tetani
ง. เชอPoliovirus
3. โรคไวรสตบอกเสบบสามารถตดตอไดโดย ก. การสมผสกบเลอดสารคดหลงของผปวยโดยไมมบาดแผล
ข. การสมผสกบเลอดสารคดหลงของผปวยทางบาดแผลค. ทางการกนง. ทางการหายใจ
4. โรคใดไมตดตอโดยตรงจากคนไปสคน ก. วณโรคบาดทะยก
ข. โปลโอหดค. ไขสมองอกเสบเจอบาดทะยกง. คอตบหด
5. วคซนปองกนโรคหดหดเยอรมนควรเรมให
ในอายเทาใดจงจะเกดภมคมกนทด
ก. แรกเกดข. 2เดอนค. 4เดอนง. 9เดอน
6. หญงมครรภถาเคยไดรบวคซนdTมาแลว
1เขมจะตองใหวคซนdTอยางไร
ก. ไมตองใหข. ใหอก1เขมเพอกระตนค. ใหเพมอก2เขมโดยมระยะหาง0,4เดอนง. ใหเพมอก2เขมโดยมระยะหาง0,6เดอน
7. ระยะหางทนอยทสดของการใหวคซนDTP1
และDTP2คอ
ก. 1สปดาหข. 2สปดาหค. 3สปดาหง. 4สปดาห
74 หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
8. เดกแรกเกดทกคนทปกตควรไดรบวคซน
ชนดใดเปนอนดบแรก
ก. บซจและตบอกเสบบข. หดหดเยอรมนคางทมค. คอตบไอกรนบาดทะยกง. ไขสมองอกเสบเจอ
9. วคซนชนดใดทเปนวคซนเชอเปนออนฤทธ ก. โปลโอชนดกนข. ตบอกเสบบค. คอตบไอกรนบาดทะยกง. โปลโอชนดฉด
10. กรณเดกอาย1-6ปทพลาดการรบวคซนใน
ชวงอาย1ปแรกจะตองใหวคซนอะไรบาง
เมอพบครงแรก
ก. บซจข. MMR
ค. DTP,OPV,HBง. ถกทกขอ
75หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนพนฐาน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 3
การประมาณวคซนเพอใหบรการ
77
เรอง การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 1.5ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. ประมาณการวคซนทจะใชในกลมประชากรเปาหมายไดอยางถกตอง
2. ค�านวณปรมาณวคซนทตองการเบกส�าหรบแตละกลมประชากร
เปาหมาย
3. ค�านวณอตราสญเสยวคซนแตละชนดได
4. กรอกใบเบกวคซน(แบบฟอรมว.3/1)ไดครบถวนและถกตอง
5. แสดงวธการจดท�าทะเบยนรบ-จายวคซนไดอยางครบถวนและ
ถกตอง
กจกรรมการสอน 1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. ฝกปฏบตการค�านวณในแบบฟอรมเบกวคซน(ว.3/1)และการจดท�า
ทะเบยนรบ-จายวคซน
3. สาธตหรอแสดง:โปรแกรมexcelส�าหรบแบบฟอรมว.3/1
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(Handoutpowerpointทใชบรรยาย)
2. ใบงานโจทย(แบบฟอรมว.3/1)ในการค�านวณการเบกและรายงาน
การใชวคซนพรอมเฉลย
3. ใบงานแบบฝกหดการกรอกรายละเอยดในทะเบยนเบก-จายวคซน
และใบเฉลย/สรปความรจากแบบฝกหด
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมระหวางเรยน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 3การประมาณวคซนเพอใหบรการ
78 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ประโยชนของการประมาณการวคซนคอ
ขอใด
ก. การเตรยมวคซนใหเพยงพอข. หลงใหบรการมวคซนคงเหลอไมมากเกนไปค. เพอลดอตราสญเสยของวคซน
ง. ถกทกขอ
2. ขอใดคอกลมเปาหมายทงหมดในการ
ประมาณการวคซน
ก. เดกกอนวยเรยนหญงมครรภและเดกตางชาตทอาศย
อยในประเทศไทย
ข. เดกกอนวยเรยนเดกนกเรยนป.1และป.6และเดก ตางชาตทอาศยอยในประเทศไทย
ค. เดกกอนวยเรยนเดกนกเรยนป.1และป.6หญงมครรภ
ทงชาวไทยและชาวตางชาตทอาศยอยในประเทศไทย
ง. เดกกอนวยเรยนเดกนกเรยนป.1และป.6และหญง
มครรภ
3. ขอใดไมใชแหลงขอมลเพอการหาจ�านวน
เปาหมายเดกกอนวยเรยน
ก. ฐานขอมลโปรแกรมคอมพวเตอรทบนทกขอมลการใหบรการ
ข. ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย (แบบ0119รบ.1ก/3)
ค. บตรบนทกการใหวคซน(0119รบ.1ต.)ง. สมดบนทกสขภาพแมและเดก(สมดสชมพ)
4. ปจจยขอใดทมผลตออตราสญเสยของวคซน ก. จ�านวนผมารบบรการข. เทคนคการผสมและดดวคซนเขากระบอกฉดค. ขนาดบรรจโดสตอขวดง. ถกทกขอ
5. ขอใดถกตองทสดเกยวกบอตราสญเสยของ
วคซนแตละชนด
ก. กลมเดกแรกเกดBCGและHBอตราสญเสยเทากบ
รอยละ50
ข. กลมเดกอาย2เดอนถง5ปอตราสญเสยเทากบ
รอยละ25
ค. กลมเดกนกเรยนอตราสญเสยเทากบรอยละ10
ง. วคซนOPVอตราการสญเสยเทากบรอยละ30
6. การค�านวณจ�านวนวคซนทตองการเบก
ขอใดถกตอง
ก. จ�านวนเปาหมายคณกบอตราสญเสยของแตละชนด
วคซน
ข. จ�านวนเปาหมายคณกบอตราสญเสยลบดวยวคซน
ทเหลอจากการบรการครงทผานมา
ค. ปรมาณวคซนทใหบรการในเดอนทผานมา
ง. คาเฉลยของการใหบรการวคซนใน6เดอนทผานมา
79หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. การกรอกใบเบกวคซนตองกรอกขอมลใด
บาง
ก. จ�านวนเปาหมายจ�านวนวคซนทตองการใชจ�านวนยอดคงเหลอยกมาและจ�านวนทขอเบก
ข. จ�านวนผมารบบรการและวคซนทเปดใชในเดอน
ทผานมา
ค. อตราสญเสยของแตละชนดวคซน
ง. ถกทกขอ
8. ความหมายของ“จ�านวนวคซนทเปดใช”
คอขอใด
ก. วคซนทเปดใหบรการวคซนทตกแตกวคซนทหมดอายและวคซนทเสอมสภาพ
ข. วคซนทเปดใหบรการและวคซนทตกแตกขณะใหบรการ
ค. วคซนทเปดใหบรการวคซนทหมดอายและวคซนทเสอมสภาพ
ง. เฉพาะวคซนทเปดใหบรการเทานน
9. หลกในการเปดใชวคซนคอขอใด ก. เปดวคซนใชตามความสะดวกของผใชข. วคซนทรบมากอนตองใชกอนค. วคซนทรบทหลงตองใชกอนง. วคซนทจะหมดอายกอนตองใชกอน
10. ขอใดคอขอมลทส�าคญของทะเบยน
รบ–จายวคซน
ก. ชอวคซนวน/เดอน/ปรบ-จายระบสถานทรบ-จายจ�านวนรบจ�านวนจายจ�านวนคงเหลอและ
วนหมดอาย(Exp.date)
ข. รนการผลต(Lotnumber)ค. บรษทผผลตวคซนและน�าเขามาจ�าหนายง. ถกทงขอกและข
80 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
หมวดเนอหาท 3การประมาณวคซนเพอใหบรการ
สาระสงเขป
การประมาณวคซนหมายถง การประมาณจ�านวนวคซนใหเพยงพอส�าหรบกลมเปาหมายใน
และนอกพนททมารบบรการโดยหนวยบรการทกระดบตองมการประมาณการวคซนเดอนละครงเพอการจด
เตรยมวคซนใหเหมาะสมแกการใหบรการถาประมาณวคซนรายเดอนมากเกนไปจะสงผลใหมวคซนคงคาง
ทสถานบรการหากสถานบรการมระบบลกโซความเยนไมดจะท�าใหวคซนเสอมคณภาพในขณะเดยวกน
ถาประมาณวคซนนอยกวาจ�านวนผมารบบรการจะท�าใหมวคซนไมเพยงพอ
ในการประมาณวคซนนนจะตองค�านงถงกลมเปาหมาย(เดกหญงมครรภ)และอตราสญเสยของ
วคซนแตละชนดดวยซงจ�านวนกลมเปาหมายในการใหบรการของสถานบรการทจะน�ามาค�านวณปรมาณ
วคซนทตองการใชในแตละเดอนประกอบดวย3กลมดงน
1. จ�านวนเปาหมายทนดหมายมารบวคซน
2. จ�านวนกลมเปาหมายนอกพนททไมไดนดแตมาขอรบวคซน
3. จ�านวนกลมเปาหมายทไมไดมาตามนดเมอครงกอน
ส�าหรบอตราสญเสยวคซนแตละชนดขนอยกบหลายองคประกอบไดแกจ�านวนเดกทมารบบรการ
ในแตละครงของการใหบรการขนาดบรรจของวคซนวคซนทบรรจหลายโดสตอขวดจะมโอกาสสญเสยได
มากเทคนคการเตรยมวคซนใหไดครบตามจ�านวนโดสทบรรจตอขวดซงไดมการก�าหนดอตราสญเสยวคซน
แตละชนดไวแลวเพอประมาณการใชวคซนไดอยางเพยงพอดงน
1. ในเดกกอนวยเรยน และหญงมครรภ• วคซนทมขนาดบรรจ1โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ1
• วคซนทมขนาดบรรจ2โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ10
• วคซนทมขนาดบรรจ10-20โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ25
ยกเวนวคซนBCGในเดกแรกเกดก�าหนดใหมอตราสญเสยเทากบรอยละ50
81หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
2. ในเดกนกเรยน ป.1 และ ป.6• วคซนทมขนาดบรรจ1โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ1
• วคซนทมขนาดบรรจ10-20โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ10
การค�านวณหาจ�านวนวคซนทตองการใชของสถานบรการในแตละรอบการเบกมปจจยทเกยวของ
ไดแกจ�านวนกลมเปาหมายตวคณการสญเสยวคซน(WMF)ขนาดบรรจ(โดสตอขวด)โดยสามารถค�านวณ
ปรมาณวคซนทตองการใชไดจากสตรค�านวณการใชวคซน
สถานบรการตองจดท�าใบเบกวคซน เพอแจงประมาณการวคซนทตองการใชในเดอนถดไปสงให
แกส�านกงานสาธารณสขอ�าเภอเพอตรวจสอบความถกตองและรวบรวมสงใหเภสชกรผรบผดชอบ เพอท
คลงวคซนจะไดจดเตรยมวคซนไวใหตามใบเบกของสถานบรการนอกจากนคลงวคซนและสถานบรการตอง
จดท�าทะเบยนรบ-จายวคซนแตละชนดเพอควบคมจ�านวนและรายละเอยดของวคซนซงจะท�าใหทราบถง
อตราการจายยอดคงเหลอชวยใหสะดวกในการจายวคซนตามหลกFirstExpireFirstOut(FEFO)รวมทง
ใชในการตดตามวคซนLotnumberทพบผปวยมอาการรนแรงภายหลงไดรบวคซน
82 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
1. ความหมายและความส�าคญของการประมาณวคซนเพอใหบรการ
1.1 ความหมายของการประมาณวคซนเพอใหบรการ หมายถงการประมาณการจ�านวน
วคซนใหเพยงพอส�าหรบกลมเปาหมายทมารบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคทงในและนอกเขตรบผดชอบ
ของสถานบรการสาธารณสขทกระดบตงแตระดบจงหวดอ�าเภอและต�าบล
1.2 ความส�าคญของการประมาณวคซนเพอใหบรการ และวสดอปกรณทจ�าเปน โดยทวไป
สถานบรการแตละแหงตองประมาณการวคซนรายเดอน เพอการจดเตรยมปรมาณวคซนใหเหมาะสม
แกกลมเปาหมายทงผทอาศยอยในและนอกพนทรบผดชอบซงเมอใหบรการแลวจะมวคซนคงเหลอ
ไมมากเกนไป(วคซนคงเหลอตองมจ�านวนนอยกวาจ�านวนเปาหมายวคซนทใชใน1เดอน)ถาประมาณการ
วคซนรายเดอนมากเกนไปจะสงผลใหมวคซนคงคางทสถานบรการมากและหากระบบลกโซความเยนของ
สถานบรการไมดจะท�าใหวคซนเสอมคณภาพในขณะเดยวกนถาประมาณการใชวคซนรายเดอนนอยกวา
จ�านวนผมารบบรการจะมวคซนไมเพยงพอในการใหบรการ
2. กลมเปาหมายในการประมาณวคซน
2.1 กลมเปาหมายในการใหบรการวคซน2.1.1 กลมเปาหมายเดกหมายถงกลมเดกแรกเกดกลมเดกอาย 2, 4 และ 6 เดอน
กล มเดกอาย 9–12 เดอน กล มเดกอาย 1 ปครง 2 ปครง และอาย 4 ป
กลมเดกนกเรยนป.1และป.6รวมทงกลมเดกดอยโอกาสทตดตามพอแมผปกครอง
มาอยในพนทและแรงงานตางชาต
2.1.2 กลมเปาหมายหญงมครรภ หมายถงหญงมครรภทกรายซงตองไดรบวคซนตาม
ก�าหนดการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข (รายละเอยดตาม
คมอการสรางเสรมภมคมกนโรคกรมควบคมโรคกระทรวงสาธารณสข)
2.2 การหาจ�านวนกลมเปาหมายในการใหบรการของสถานบรการเพอใชค�านวณปรมาณวคซน
ทตองการใชในแตละเดอนประกอบดวย3กลมดงน
2.2.1 จ�านวนเปาหมายทนดหมายมารบวคซน สามารถหาไดจากแหลงขอมลตางๆเชน• โปรแกรมคอมพวเตอรทบนทกขอมลการใหบรการ
• บญชรายชอกลมเปาหมายทนดหมายทงในพนทและนอกพนทรบผดชอบ
• ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย(แบบ0119รบ.1ก/3)
• บญชรายชอผรบการฉดวคซนสรางเสรมภมคมกนโรคในนกเรยน
ทงนสถานบรการตองบนทกการนดหมายทกรายอยางสมบรณ จงจะท�าใหการ
ประมาณการกลมเปาหมายมความครบถวน
83หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
2.2.2 จ�านวนเปาหมายนอกพนททไมไดนดแตมาขอรบวคซน สามารถประมาณโดยหา
คาเฉลยในการใหบรการทผานมา
2.2.3 จ�านวนเปาหมายทไมไดมาตามนดเมอครงกอน จะตองเลอนนดมารวมเปนเปาหมายในการใหบรการในเดอนนดวย
นอกจากการคาดประมาณจ�านวนกลมเปาหมายแลวในการประมาณการใชวคซนยงตองค�านงถง
อตราสญเสยวคซน เนองจากวคซนทใชในปจจบนสวนใหญมขนาดบรรจขวดละหลายโดส ในการเปดใช
แตละครงอาจใชไมหมดขวด
3. อตราสญเสยวคซนแตละชนด
อตราสญเสยวคซน(Wastagerate:WR)หมายถงรอยละของวคซนทสญเสยไปเมอมการใหบรการ
วคซนแตละชนดแกกลมเปาหมายซงปจจยทเกยวของกบการสญเสยวคซนมดงน
• จ�านวนเดกทมารบบรการในแตละครง
• ขนาดบรรจของวคซนวคซนทบรรจหลายโดสตอขวดจะมโอกาสสญเสยไดมาก
• เทคนคของเจาหนาทในการเตรยมวคซนใหไดครบตามจ�านวนโดสทบรรจตอขวด
• วคซนทตกแตกหรอหมดอาย
ดงนนในทกๆครงของการใหบรการวคซนผปฏบตงานตองทราบอตราสญเสยของวคซนแตละชนด
ส�าหรบประเทศไทยก�าหนดไวดงตารางท3.1
การก�าหนดอตราสญเสยวคซนแตละชนด• อตราสญเสยของวคซนในเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ
• วคซนทมขนาดบรรจ1โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ1
• วคซนทมขนาดบรรจ2โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ10
• วคซนทมขนาดบรรจ10-20โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ25
ยกเวนวคซนBCGในเดกแรกเกดก�าหนดใหมอตราสญเสยเทากบรอยละ50
• อตราสญเสยของวคซนในเดกนกเรยนป.1และป.6
• วคซนทมขนาดบรรจ1โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ1
• วคซนทมขนาดบรรจ10-20โดสมอตราสญเสยเทากบรอยละ10เพราะเปนการใหบรการ
เปนกลมใหญ
84 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ตารางท 3.1 อตราสญเสยวคซน (WR) ตวคณการสญเสยวคซน (WMF) และขนาดขวดบรรจ จ�าแนกรายวคซนทใชในประเทศไทย
รายการ OPV dT BCG MMR DTP DTP-HB
HB JE
เดก<5ป
ป.1 ป.1ป.6
หญงมครรภ
เดกแรกเกด
ป.1 เดก <5ป
ป.1 เชอตาย
เชอเปน
ขนาดบรรจ
โดส/ขวด
20 20 10 10 10 10 1 10 10 10 2 2 1
อตราสญ
เสย(%)
25 10 10 25 50 10 1 10 25 25 10 10 1
WMF* 1.33 1.11 1.11 1.33 2 1.11 1.01 1.11 1.33 1.33 1.11 1.11 1.01
*WMFหรอwastagemultiplicationfactorสามารถหาไดจากสตร100/(100-WR)
ทมาของสตร WMF มดงนวคซน100โดสฉดเดกได100-WRคน
ดงนนถามเดกnคนตองเบกวคซนเทากบnX100/(100-WR)โดส
ตวอยางวคซนทมอตราสญเสยรอยละ25ถาตองการใหวคซนแกเดก30คนตองเบกวคซนเทาไร
จ�านวนวคซนทตองเบก =30x100/(100-25)
=30x1.33
=39.9โดส
85หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
4. การค�านวณการใชวคซน
การค�านวณหาจ�านวนวคซนทตองการใชของสถานบรการในแตละรอบการเบกมปจจยทเกยวของ
ไดแกจ�านวนกลมเปาหมายตวคณการสญเสยวคซน(wastagemultiplicationfactor:WMF)ขนาดบรรจ
(โดสตอขวด)โดยมสตรค�านวณปรมาณวคซนในการใหบรการดงน
สตร ค�านวณการใชวคซน
D = A x B C
• จ�านวนประชากรกลมเปาหมายทงหมดทมารบบรการแทนคาดวยA
• ตวคณการสญเสยวคซน(WMF) แทนคาดวยB
• จ�านวนโดสตอขวด แทนคาดวยC
• จ�านวนวคซนทตองการใช แทนคาดวยD
ในกรณทค�านวณแลวไดทศนยมใหปดเศษเปน1ขวด
ตวอยาง การค�านวณการใชวคซน
ในเดอนมกราคม2553 โรงพยาบาลประทบใจมประชากรกลมเปาหมายเดกกอนวยเรยนในพนท
รบผดชอบ80รายมเดกนอกพนทมารบบรการจ�านวน20รายใหค�านวณจ�านวนวคซนOPVทตองการใช
A จ�านวนประชากรกลมเปาหมายทงหมด=80ราย+20ราย=100ราย
B ตวคณการสญเสยวคซน(WMF)ของวคซนOPV=1.33
C จ�านวนโดสตอขวดของวคซนOPV=20
แทนคาในสตร D =AxB
C
=(80+20)x1.33
20
=6.65ขวด(เศษปดเปน1ขวด)
=7ขวด
86 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
จ�านวนครงทใหบรการในแตละรอบการเบกวคซนเปนปจจยหนงทตองค�านงถงเนองจากวคซนทเปดใชในการใหบรการจะมอายการใชงาน 2–8ชวโมง โดยขนอยกบชนดของวคซน เมอเปดใชแลว
สวนทเหลอตองท�าลายทงไมสามารถน�าไปใชไดอกดงนนสถานบรการสาธารณสขทเบกวคซนเดอนละครง
แตใหบรการมากกวาเดอนละครงจ�าเปนตองประมาณการวคซนในแตละครงแลวน�าผลแตละครงมารวมกน
ซงการค�านวณเชนนจะท�าใหไดจ�านวนขวดของวคซนทเบกมากกวาการน�าเปาหมายทงเดอนมาค�านวณ
เพยงครงเดยว
5. การจดท�าใบเบกวคซน
5.1 ความส�าคญของการจดท�าใบเบกวคซน
คลงวคซนระดบอ�าเภอ(CUP)เบกวคซนผานระบบVMI(VendorManagedInventory)จากองคการ
เภสชกรรม(GPO)ซงเปนคลงวคซนระดบประเทศปรมาณวคซนทองคการเภสชกรรมจดสงผานระบบVMIถง
โรงพยาบาลแมขาย(CUP)ควรมปรมาณวคซนทไมมากหรอนอยเกนกวาความตองการใชจรงในแตละเดอน
โดยพจารณาจากขอมลทแสดงปรมาณวคซนของแมขาย(CUP)ไดแกคาReorderPoint(ROP)หรอจดเตม
สนคาคออตราการใชวคซนแตละชนดเฉลยตอเดอนและคาสงสด(MaximumLimit)ของปรมาณวคซน
ซงเทากบROPx1.5
ในแตละเดอนโรงพยาบาลแมขายจะบนทกยอดวคซนคงเหลอ (On hand) ในระบบ VMI
และองคการเภสชกรรมจะสงวคซนใหในกรณทคายอดวคซนคงเหลอนอยกวาคาROP โดยจดสงวคซน
แบบเตมเตมเทากบMaximumLimit–Onhandโดยปดเศษใหเตมกลองและจดสงใหเดอนละ1ครงนอกจากจะม
การแจงเบกวคซนกรณฉกเฉน(นอกรอบ)จากโรงพยาบาลแมขาย
ตวอยางรพ.ปจจบนมวคซนคงเหลออย300โดสมคาROP=500และคาMaximumlimit=750
ดงนนองคการเภสชกรรมจะตองสงวคซนใหกโดส?
ปรมาณวคซนทจดสง(โดส) =คาMaximumLimit–คาOnhand
=750–300
=450
ส�าหรบคาReorderPoint (ROP)นน โรงพยาบาลแมขายสามารถปรบใหสอดคลองกบปรมาณ
การใชใหมความเหมาะสมไมเกดปญหาวคซนไมเพยงพอในการใหบรการหรอมส�ารองคงคลงมากเกนไป
โดยสามารถ download แบบฟอร ม FM3 (ภาพท 3.1 แบบปรบเปลยนปรมาณการใช วคซน)
จากเวบไซตขององคการเภสชกรรม (http://scm.gpo.or.th/vmi/index_allprojects.asp?id=EPI-Routine)
แลวบนทกขอมลในแบบฟอรมดงกลาวใหครบถวนและสงขอมลกลบไปยงส�านกงานหลกประกนสขภาพ
แหงชาต(สปสช.)เพอตรวจสอบความถกตองของขอมลกอนทจะสงขอมลดงกลาวใหแกองคการเภสชกรรม
เพอปรบคาROPตอไป
87หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ภาพท 3.1แบบปรบเปลยนปรมาณการใชวคซน(FM3)
กรณทวคซนคงคลงมปรมาณไมเพยงพอและมความจ�าเปนตองใชเรงดวน โรงพยาบาลแมขาย
สามารถเบกวคซนนอกรอบหรอในกรณฉกเฉนไดโดยdownloadใบเบกกรณตองการวคซนเพมระหวางรอบ
(ภาพท3.2)จากเวบไซตขององคการเภสชกรรม(http://scm.gpo.or.th/vmi/index_allprojects.asp?id=EPI-Routine)
และกรอกขอมลจ�านวนวคซนแตละชนดทตองการเบกนอกรอบ (โดสและขวด) แลวสงใบเบกดงกลาว
ทางFax/E-mailไปยงองคการเภสชกรรมเพอด�าเนนการจดสงวคซนใหนอกรอบตอไป
88 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ภาพท 3.2 ตวอยางใบเบกกรณตองการวคซนเพมระหวางรอบ
ส�าหรบหนวยบรการสาธารณสขตองจดท�าใบเบกวคซนเพอแจงปรมาณวคซนทตองการใชในเดอน
ถดไปสงใหส�านกงานสาธารณสขอ�าเภอ(สสอ.)เปนผรวบรวมและตรวจสอบความถกตองและสงใหกลม/
ฝายเภสชกรรมของโรงพยาบาลแมขาย เพอใหจดเตรยมวคซนตามใบเบก โดยกรมควบคมโรคไดก�าหนด
กจกรรมการเบก-จายวคซน ของโรงพยาบาลแมขายและหนวยบรการสาธารณสข ดงตารางท 3.2
และแนะน�าใหหนวยบรการฯใช“แบบฟอรมว.3/1”ในการเบกวคซนและรายงานผลการใหวคซนซงสามารถ
downloadแบบฟอรมทเปนไฟลMS-Excelไดทhttp://thaigcd.ddc.moph.go.th/knowledges/view/217
89หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ตารางท 3.2 กจกรรมการเบก-จายวคซน ของสถานบรการสาธารณสข
สถานบรการ กจกรรม ระยะเวลาด�าเนนการ
องคการเภสชกรรม(GPO) •คลงวคซนระดบประเทศ
•จดสงวคซนผานระบบVMIถงโรงพยาบาลแมขาย
(CUP)
เดอนละ1ครง
โรงพยาบาลแมขาย(รพศ./
รพท./รพช.)
•คลงวคซนระดบอ�าเภอ(CUP)จายวคซนใหหนวยบรการ
•บนทกขอมลวคซนคงคลงในระบบVMI
•จดท�าทะเบยนรบ–จายวคซนรายชนด
เดอนละ1ครง
ส�านกงานสาธารณสข
อ�าเภอ(สสอ.)
•รวบรวมและตรวจสอบแบบว.3/1ของรพ.สต./หนวย
บรการในเขตรบผดชอบสงใหกลมงานเภสชกรรมของ
รพศ./รพท./รพช.
เดอนละ1ครง
หนวยบรการสาธารณสข
(รพ.สต./หนวยบรการของ
เทศบาลหรอกทม./คลนก
เดกสขภาพด/คลนก
ฝากครรภ/หองคลอด
•คาดประมาณจ�านวนกลมเปาหมายในพนทรบผดชอบ
•จดท�าแบบว.3/1สงใหสสอ.หรอโรงพยาบาลแมขาย
•ค�านวณและวเคราะหอตราสญเสยวคซนเพอปรบระบบ
การใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรค
เดอนละ1ครง
5.2 การจดท�าใบเบกวคซน
ใหหนวยบรการกรอกแบบฟอรมเบกวคซน ว.3/1 ซงแสดงขอมลการเบกวคซนแตละชนดและ
ผลการใหบรการวคซนของกลมเปาหมายในเดอนทผานมาเพอใหไดขอมลทครบถวนและถกตองผกรอก
ตองบนทกขอมลทกรายการและสงใบเบกใหตรงตามก�าหนดทงนเพอใหไดรบวคซนตามปรมาณทขอเบก
และทนเวลาทตองการใช
90 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
แบบ ว.3/1
ท….....……………………
เรอง ขอเบกวคซนในงานสรางเสรมภมคมกนโรคเรยน .....................................................................................
จ านวนผรบ จ านวนวคซน อตราสญเสย
ทตองการใช ยอดคงเหลอยกมา ทขอเบก บรการ (คน) ทเปดใช (ขวด/หลอด) รอยละ
1. BCG - - - - - - 2. HB - - - - - - 3. DTP-HB - - - - - - 4. OPV - - - - - - 5.1 IPV (1 dose) - - - - - - 5.2 IPV (10 doses) - - - - - - 6. MMR (1 dose) - - - - - - 7. DTP - - - - - - 8.1 JE เชอตาย - - - - - - 8.2 LAJE (เชอเปน) (1 dose) - - - - - - 8.3 LAJE (เชอเปน) (4 doses) - - - - - - 9. Rota (1 dose) - - - - - -
หญงตงครรภ 10. dT - - - - - - 11. MMR/MR (10 doses) - - - - - - 12. BCG - - - - - - 13. OPV - - - - - - 14. dT - - - - - -
นกเรยน ป.5 15. HPV (1 dose) - - - - - - นกเรยน ป.6 16. dT - - - - - -
(……………………….……………..…....) ต าแหนง…………………………………………….
ขอมลการเบกวคซน เดอน ………….… ผลการใหวคซนเดอน…………....ทผานมาเปาหมาย
(คน)จ านวนวคซน (ขวด/หลอด)
เดกแรกเกด ถง 5 ป
นกเรยน ป.1
ขอแสดงความนบถอ
หนวยบรการ (รพ.สต./ฝาย) ............................................. วนท ........ เดอน.......................... พ.ศ. ..............
หนวยบรการ (รพ.สต./ฝาย) .......................................................................................……..ขอเบกวคซนตางๆ ดงน
กลมเปาหมาย
วคซน
ภาพท 3.3 ตวอยางใบเบกวคซน(แบบว.3/1)
ค�าอธบายความหมายของใบเบกวคซน (แบบ ว.3/1)
สวนท 1การเบกวคซนส�าหรบเดอนทจะใหบรการ1. เปาหมาย (คน)หมายถงจ�านวนเดกหรอหญงมครรภทจะมารบบรการตาม
ทะเบยนนดหมายในเดอนทจะขอเบกวคซนซงรวมทงเดกหรอหญงมครรภ
ทอยในและนอกพนทรบผดชอบทมารบบรการณสถานบรการนนๆ
2. จ�านวนวคซน(ขวด)
• ทตองการใชหมายถงจ�านวนวคซนทค�านวณไดจากจ�านวนเดกหรอหญง
มครรภในชองเปาหมายอตราการสญเสยทก�าหนดของวคซนแตละชนด
และขนาดบรรจของวคซน
• ยอดคงเหลอยกมาหมายถงจ�านวนวคซน(ขวด)ทเหลอขณะจดท�าใบเบก
วคซนเฉพาะวคซนทยงไมเปดใชเทานน
91หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
• ทขอเบก หมายถง จ�านวนวคซนทตองการใชหกออกดวยยอดคงเหลอ ยกมา
สวนท 2 การรายงานผลการใหวคซนในเดอนทผานมา1. จ�านวนผมารบบรการ(คน)หมายถงจ�านวนเดกหรอหญงมครรภทมารบบรการ
จรงในเดอนทผานมาของวคซนแตละชนด
2. จ�านวนวคซนทเปดใช (ขวด) หมายถง จ�านวนวคซนแตละชนดทเปดใชจรง ในการใหบรการ รวมถงวคซนทไมไดเปดใชแตหมดอายหรอเสอมสภาพ
และรวมถงวคซนทตกแตกดวย
3.อตราสญเสยหมายถงอตราการสญเสยจรงของวคซนแตละชนดทเกดขนใน
การใหบรการซงสามารถค�านวณไดดงน
รอยละของอตราการสญเสยจรง={จ�านวนวคซนทเปดใช(ขวด)xขนาดบรรจตอขวด-จ�านวนผรบบรการ}x100จ�านวนวคซนทเปดใช(ขวด)xขนาดบรรจตอขวด
การตรวจสอบความสอดคลองของเปาหมายและปรมาณการใชวคซนในแบบ ว.3/1หนวยบรการสาธารณสขส�านกงานสาธารณสขอ�าเภอและคลงวคซนระดบอ�าเภอควรตรวจสอบ
ความสอดคลองของปรมาณการเบก (เปาหมาย) และปรมาณการใชวคซน โดยพจารณาจากจ�านวน
เปาหมายการเบกวคซนใกลเคยงกบจ�านวนผรบบรการในเดอนทผานมารวมถงตรวจสอบความครบถวน
ถกตองของการเบกวคซนทจะใหบรการ เชนจ�านวนเปาหมายในการเบกวคซนDTP-HB รวมกบจ�านวน
เปาหมายในการเบกวคซนDTPตองเทากบจ�านวนเปาหมายในการเบกวคซนOPV(ในเดกแรกเกดถงอาย
5ป)เนองจากวคซนDTP-HBหรอDTPตองไดรบพรอมกบวคซนOPV
6. การจดท�าทะเบยนรบ-จายวคซน
ทะเบยนรบ-จายวคซน เปนทะเบยนคมยอดการรบ-จายวคซนแตละชนดซงคลงวคซนและสถาน
บรการตองจดท�ามวตถประสงคเพอควบคมจ�านวนและทราบรายละเอยดของวคซนแตละชนดประโยชน
ของการจดท�าทะเบยนรบ-จายวคซนไดแก
1. ทราบถงอตราการจายและจ�านวนวคซนคงเหลอของสถานบรการ
2. ท�าใหสะดวกแกการปฏบตงานไมจ�าเปนตองเปดตเยนเพอตรวจสอบLotnumberวนหมดอาย
ของวคซนหรอจ�านวนวคซนสามารถจายวคซนขวดทจะหมดอายกอนโดยใชหลกFirstExpire
FirstOut:FEFOไดงาย
3. ท�าใหทราบการกระจายของวคซนLotnumberตางๆเมอเกดปญหาอาการขางเคยงภายหลง
ไดรบวคซนสามารถตดตามเฝาระวงหรอระงบการใชวคซนไดงาย
92 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
เมอรบหรอจายวคซนแตละครงเจาหนาทผรบผดชอบทงในระดบคลงและสถานบรการตองบนทก
ขอมลในทะเบยนรบ-จายวคซน(ดงภาพท3.4)ทกรายการใหครบถวนดงน
วน/เดอน/ป: ระบวน/เดอน/ปทรบ-จายวคซนแตละชนด
รบจาก/จายให: ระบสถานทรบ-จายวคซน เพอประโยชนในการประสานผ ดแลคลงวคซน
และผใหบรการในระดบตางๆสามารถแจงระงบการใชวคซนLotnumberเดยวกบ
ผ ปวยทมอาการรนแรง/ผ เสยชวตภายหลงไดรบวคซนไวกอน (ในกรณทม
การระงบใช)
จ�านวน: ระบจ�านวนทรบหรอจายและยอดคงเหลอ เพอตรวจสอบปรมาณการรบ-จาย
และปรมาณคงเหลอของวคซนในแตละแหง
เลขทวคซน (Lot number), วนหมดอาย (Exp. date): ระบ Lot numberและวนหมดอาย ในกรณทมผปวย/ผเสยชวตภายหลงไดรบ
วคซน จ�าเปนอยางยงทตองทราบ Lot number และวนหมดอายของวคซน
ทผ ปวย/ผเสยชวตรายนนไดรบ เพอประโยชนในการเกบตวอยางขวดวคซน
ตรวจทางหองปฏบตการ อกทงตรวจสอบผทไดรบวคซนรายอนทไดรบวคซน
ขวดเดยวกนหรอตางขวด แต Lot number เดยวกบผปวยหรอผเสยชวต
และเยยมตดตามใหไดวามผใดมอาการภายหลงไดรบวคซนหรอไม และเปน
อยางไรบาง
หมวดเนอหาท : การประมาณการวคซนเพอใหบรการ
ภาพท 3.4 ตวอยางทะเบยนรบ-จายวคซน
ทะเบยนรบ – วคซนจาย ชอวคซน…………..ขนาดบรรจตอขวด……….โดส ขนาดบรรจตอกลอง………..ขวด วน เดอน
ป รบจาก /จายให
จานวน เลขทผลต วนหมดอาย
หมายเหต รบ จาย คงเหลอ
ภาพท 3.4 ตวอยางทะเบยนรบ-จายวคซน
93หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
เอกสารอางอง
1. กลกญญา โชคไพบลยกจ, เกษวด ลาภพระ, จฑารตน เมฆมลลกา, ฐตอร นาคบญน�า
และอจฉราตงสถาพรพงษ,คณะบรรณาธการ.ต�าราวคซนและการสรางเสรมภมคมกนโรค
พ.ศ.2556.กรงเทพฯ:โรงพมพมหาวทยาลยราชภฎสวนสนนทา;2558
2. ศรรตนเตชะธวช,ปนดดาลสถาพรวงศา,ธนพฒนเลาวหตานนทและวรรณภาสกลพราหม,
บรรณาธการ.คมอการบรหารจดการวคซนและระบบลกโซความเยนป2554.กรงเทพฯ:บรษท
ศรเมองการพมพจ�ากด;2554
3. พรศกด อยเจรญ,บรรณาธการ.คมอการปฏบตงาน“การสรางเสรมภมคมกนโรคส�าหรบ
เจาหนาทสาธารณสข”.กรงเทพฯ:ส�านกงานกจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;
2547.
4. WorldHealthOrganization,DepartmentofImmunization,VaccinesandBiologicals,Familyand
CommunityHealth.TrainingforMidLevelManagers(MLM)Module1.Coldchain,Vaccines
andsafe–injectionequipmentmanagement.Switzerland;2008.
94 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดไมใชประโยชนของการประมาณการ
วคซน
ก. การเตรยมวคซนใหเพยงพอข. หลงใหบรการมวคซนคงเหลอไมมากเกนไปค. เพอลดอาการขางเคยงภายหลงการไดรบวคซนง. เพอลดอตราสญเสยของวคซน
2. ขอใดไมใชกลมเปาหมายในการประมาณ
การวคซน
ก. เดกนกเรยนป.1ตางอ�าเภอทเขามาเรยนในโรงเรยน
ททานรบผดชอบ
ข. เดกทอยชายแดนในเขตพมาตดกบรพ.สต.ของทานแตไมเคยมารบบรการทคลนกของทานมากอน
ค. เดกเขมรทขามมารบวคซนทคลนกของทานเปนประจ�าง. เดกในพนทรบผดชอบซงปกตไดรบวคซนจากคลนก
เอกชน
3. แหลงขอมลใดไมควรใชในการประมาณการ
วคซน
ก. สมดบนทกสขภาพแมและเดก(สมดสชมพ)ข. ฐานขอมลโปรแกรมคอมพวเตอรทบนทกขอมลการ
ใหบรการ
ค. ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย(แบบ0119รบ.1ก/3)
ง. บตรบนทกการใหวคซน(0119รบ.1ต.)
4. รพ.สต.บานแสนสขมเปาหมายให
วคซนเจอจ�านวน10รายจะตองเบกวคซน
จ�านวนเทาได
ก. 5ขวดข. 6ขวดค. 11ขวดง. 12ขวด
5. ขอใดไมถกตอง ก. วคซนHBอตราสญเสยเทากบรอยละ10
ข. วคซนMMRส�าหรบเดกกอนวยเรยนสญเสยเทากบ
รอยละ5
ค. วคซนDTPอตราสญเสยเทากบรอยละ25
ง. วคซนOPVอตราสญเสยเทากบรอยละ25
6. โรงเรยนแหงหนงมนกเรยนชนป.1จ�านวน
100คนวคซนMMRขนาด10โดสตอขวด
จะตองเตรยมวคซนไปใหบรการกขวด
ก. 10ขวดข. 11ขวดค. 12ขวดง. 14ขวด
95หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. การกรอกใบเบกวคซนไมตองกรอกขอมลใด
บาง
ก. วนหมดอายและLotnumberของวคซนคงเหลอข. จ�านวนเปาหมายจ�านวนวคซนทตองการใชจ�านวน
ยอดคงเหลอยกมาและจ�านวนทขอเบก
ค. จ�านวนผมารบบรการและวคซนทเปดใชในเดอน
ทผานมา
ง. อตราสญเสยของแตละชนดวคซน
8. ความหมายของ“จ�านวนวคซนทเปดใช”
คอขอใด
ก. วคซนทเปดใหบรการวคซนทตกแตกวคซนทหมดอายและวคซนทเสอมสภาพ
ข. วคซนทเปดใหบรการและวคซนทตกแตกขณะใหบรการ
ค. วคซนทเปดใหบรการวคซนทหมดอายและวคซน ทเสอมสภาพ
ง. เฉพาะวคซนทเปดใหบรการเทานน
9. หลกในการเปดใชวคซนคอขอใด ก. FirstInFirstOut:FIFOข. FirstExpireFirstOut:FEFOค. LastInFirstOut:LIFOง. FirstInLastOut:FILO
10. ขอใดเปนขอปฏบตทถกตองในการจดท�า
ทะเบยนรบ–จายวคซน
ก. วคซนDTPทจายในวนเดยวกนใหบนทกการจายเปนยอดรวม
ข. ถาจายวคซนเจอแกสถานอนามยเจดจรส2LotnumberตองบนทกแยกLotเปน2บรรทด
ค. น�ายาท�าละลายไมตองบนทกในทะเบยนรบ-จายเพราะไมมวนหมดอาย
ง. เมอทานยมวคซนจากสถานอนามยขางเคยงไมตองลงในทะเบยนรบ-จายเพราะทานตองสงคนในภายหลง
อยแลว
96 หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการ
แผนการสอนหมวดเนอหาท 4
การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
97
แผนการสอนหมวดเนอหาท 4การจดท�าทะเบยนรายงาน
ทเกยวของกบการใหบรการวคซน
เรอง การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหวคซน
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. อธบายวธการจดท�าทะเบยนตดตามการไดรบวคซนในกล ม
เปาหมายและการน�าไปใชประโยชนไดอยางถกตอง
2. อธบายวธการจดท�าทะเบยนการใหวคซนในกล มเป าหมาย
และการน�าไปใชประโยชนไดอยางถกตอง
3. อธบายความแตกตางระหวางขอมลความครอบคลมของการไดรบ
วคซนและความครอบคลมของการใหบรการวคซนไดอยางถกตอง
4. แสดงวธการค�านวณความครอบคลมของการไดรบวคซนและ
ใหบรการวคซนในกลมเปาหมายตางๆไดอยางถกตอง
กจกรรมการสอน1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. ฝกการวเคราะหรายละเอยดในใบทะเบยนตดตามและการค�านวณ
อตราความครอบคลมของการใหบรการและการไดรบวคซน
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(HandoutPowerpointทใชบรรยาย)
2. ตวอยางใบทะเบยนตดตามทมข อมลเพอใชในการวเคราะห
รายละเอยดในทะเบยนซงใชเปนโจทยใหผเรยนไดวเคราะห
3. ใบงานโจทยการค�านวณอตราความครอบคลมของการใหบรการ
วคซนพรอมเฉลย
4. ใบงานโจทยการค�านวณอตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
พรอมเฉลย
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมในระหวางเรยน
98 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ทะเบยนทใชหาอตราการสญเสยวคซนของ
วคซนแตละชนดหาไดจาก
ก. ทะเบยนการใหบรการของสถานบรการข. ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย
ในพนททรบผดชอบ
ค. รายชอทนดกลมเปาหมายมารบวคซนง. ถกทกขอ
2. ทะเบยนทใชในการตดตามวาเดกในพนท
รบผดชอบไดรบวคซนครบถวนตามเกณฑ
หาไดจาก
ก. ทะเบยนการใหบรการของสถานบรการข. ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย
ในพนททรบผดชอบ
ค. รายชอทนดกลมเปาหมายมารบวคซนง. ถกทกขอ
3. ถาตองการประเมนการไดรบวคซนOPV
ครบ3ครงในเดกอายครบ1ปณเดอน
ม.ค.53ทานตองประเมนเดกทเกดเมอใด
ก. วนท1ม.ค.52-31ม.ค.52ข. วนท1ม.ค.53-31ม.ค.53ค. วนท31ม.ค.52ง. วนท31ม.ค.53
4. การประเมนความครอบคลมของการไดรบ
วคซนในเดกกอนวยเรยนทานจะประเมน
เดกในกลมใด
ก. เดกทอาศยเฉพาะในพนทรบผดชอบของทานข. เดกทอาศยเฉพาะนอกพนทรบผดชอบของทานค. เดกทอาศยทงในและนอกพนทรบผดชอบของทานง. ถกทกขอ
5. การประเมนความครอบคลมของการให
วคซนในเดกกอนวยเรยนทานจะประเมน
เดกในกลมใด
ก. เดกทอาศยเฉพาะในพนทรบผดชอบของทานข. เดกทอาศยเฉพาะนอกพนทรบผดชอบของทานค. เดกทอาศยทงในและนอกพนทรบผดชอบของทานง. ไมมขอใดถก
6. ขอใดไมใชหลกการส�าคญของการจดท�า
ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลม
เปาหมายในพนททรบผดชอบ
ก. จดท�าฐานขอมลกลมเปาหมายทอยในพนทรบผดชอบใหเปนปจจบนอยเสมอ
ข. บนทก“วน/เดอน/ปทไดรบวคซน”ก�ากบทกราย ในเดกทไดรบวคซนเฉพาะจากสถานบรการในพนท
ทรบผดชอบ
ค. ใชประโยชนในการตดตามกลมเปาหมายใหมารบ
วคซนใหครบถวนตามเกณฑ
ง. หากท�าทะเบยนตดตามในคอมพวเตอรตองบนทกสถานทรบวคซนใหถกตองเพอไมใหขอมลการใหบรการ
ซ�าซอนกบสถานบรการอน
99หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. ในเดอนธนวาคม2552รพ.สต.“แสนด”
มเดกอาย0-1ปจากฐานขอมล
อเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.
กระทรวงสาธารณสขจ�านวน20คน
เจาหนาทไดใหวคซนรวมDTP-HBครงท3
แกเดกในพนทรบผดชอบจ�านวน12คน
และไดใหวคซนรวมDTP-HBครงท3แก
เดกนอกพนทอก10คนความครอบคลม
การใหบรการวคซน DTP-HBครงท3
คดเปนรอยละเทาใด
ก. 50.0 ข. 60.0
ค. 100.0ง. 110.0
8. ในเดอนธนวาคม2552รพ.สต.เพอประชา
มเดกอายครบ1ปทมอยจรงในพนท
รบผดชอบจ�านวน15คนเจาหนาทไดให
วคซนOPVครงท3แกเดกดงกลาวจ�านวน
12คนและไดใหวคซนOPVครงท3
แกเดกนอกพนทอก8คนความครอบคลม
การไดรบวคซน OPVครงท3คดเปน
รอยละเทาใด
ก. 133.3ข. 100.0
ค. 80.0ง. 53.3
9. ทานจะน�ามารดารายใดมาค�านวณหา
อตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
บาดทะยกครบถวนตามเกณฑ
ก. นางใสขณะนยายไปอยทอนแตลกยงอยในพนท
รบผดชอบของทาน
ข. นางใจขณะนอยในพนทรบผดชอบของทาน
แตลกไปอยกบพอทอน
ค. นางไปลและลกยายไปอยทอนแตขณะตงครรภ
มารบวคซนdTทสถานบรการของทาน
ง. ทานจะค�านวณอตราความครอบคลมของการไดรบ
วคซนบาดทะยกครบถวนตามเกณฑทง3ราย
10. รพ.สต.ประชาชนใหวคซนdTในนกเรยน
ป.6ของโรงเรยนเจดจรสจ�านวน48คน
เปนเดกทอยในพนทรบผดชอบ40คน
เดกนอกพนท8คนผปกครองไมอนญาตให
เดกรบวคซน2คนโรงเรยนนมนกเรยนป.6
ทงหมด50คนความครอบคลมการไดรบ
วคซนMMRในนกเรยนป.6ของโรงเรยนน
มรอยละเทาใด
ก. 88.0 ข. 96.0
ค. 100.0ง. 83.3
100 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
สาระสงเขป
การใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคจ�าเปนตองมทะเบยนแสดงรายละเอยดของผรบบรการแตละ
รายเชนชอนามสกลอายทอยชนดของบรการทไดรบเปนตนและเนองจากสถานบรการทอยในเครอขาย
หลกประกนสขภาพแหงชาตแตละแหง มพนทรบผดชอบในการดแลสงเสรมสขภาพปองกนโรค
ของประชาชนทอาศยในเขตดงนนนอกจากสถานบรการจะตองมทะเบยนรายละเอยดของผรบบรการแลว
ยงจะตองทราบดวยวากลมเปาหมายในพนททรบผดชอบไดรบบรการวคซนครบถวนตามเกณฑหรอไม
เพราะผมารบบรการอาจเปนกลมเปาหมายนอกพนทรบผดชอบในขณะทกลมเปาหมายในพนทรบผดชอบ
ยงไมไดรบวคซนอยางครบถวน
เพอใหทราบขอมลทงสองสวนดงกลาวสถานบรการจงตองจดท�า
1) ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบ เปนเครองมอส�าคญ
ทจะท�าใหเจาหนาททราบวากลมเปาหมายทอาศยในพนทรบผดชอบของสถานบรการไดรบ
วคซนครบถวนแลวหรอไม โดยไมค�านงวากลมเปาหมายจะไดรบวคซนจากสถานบรการใด
ทะเบยนตดตามทสถานบรการทกแหงจ�าเปนตองจดท�าคอทะเบยนตดตามการไดรบวคซนใน
เดกกอนวยเรยนและหญงมครรภซงสถานบรการบางแหงอาจจดท�าทะเบยนนโดยบนทกใน
สมด/กระดาษหรอบางแหงอาจบนทกรายละเอยดของกลมเปาหมายในโปรแกรมคอมพวเตอร
สงส�าคญในการจดท�าทะเบยนนคอตองทราบกลมเปาหมายทอาศยอยจรงในพนทรบผดชอบ
ทกรายอยางเปนปจจบนและตองตดตามสอบถามประวตการไดรบวคซนของกลมเปาหมาย
เหลานนทกรายเพอประโยชนในการพจารณาใหวคซนทเหมาะสมตอไป
2) ทะเบยนการใหบรการวคซน เปนทะเบยนทจดท�าขนเพอใชเปนหลกฐานแสดงขอมลทจ�าเปน
ของการใหบรการในแตละราย โดยไมค�านงวาผรบบรการจะเปนผอาศยในหรอนอกพนท
รบผดชอบของสถานบรการทะเบยนการใหบรการวคซนทตองจดท�า ไดแกทะเบยนการให
บรการวคซนในกลมเดกกอนวยเรยนทะเบยนการใหบรการวคซนแกหญงมครรภและทะเบยน
การใหวคซนแกเดกนกเรยนขอมลทไดเปนประโยชนตอการบรหารจดการวคซนหลายประการ
เชน ใชประมาณการจ�านวนวคซนทตองใชในการใหบรการครงตอไป ใชในการค�านวณอตรา
หมวดเนอหาท 4การจดท�าทะเบยนรายงาน
ทเกยวของกบการใหบรการวคซน
101หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
สญเสยวคซนแตละชนดเปนตนปจจบนกระทรวงสาธารณสขก�าหนดใหสถานบรการจดเกบ
ขอมลเปนรายบคคล (individual record) ผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐานของ
ส�านกนโยบายและยทธศาสตร (สนย.) ซงสถานบรการมการใชโปรแกรมคอมพวเตอร
ทหลากหลายสงส�าคญในการจดท�าทะเบยนน คอสถานบรการตองตรวจสอบรหสวคซน
ทใชใหตรงกบรหสมาตรฐานท สนย. ก�าหนด และ key in ผ รบวคซนทกรายใหถกตอง
ในโปรแกรมคอมพวเตอร
การจดท�าทะเบยนดงกลาวขางตนมประโยชนในการประเมนผลงานสรางเสรมภมคมกนโรคดงน
1. การประเมนผลความครอบคลมของการไดรบวคซน เปนการประเมนกลมเปาหมายเฉพาะ
ในพนททสถานบรการรบผดชอบวาไดรบวคซนแตละชนดครบชดตามเกณฑอายทก�าหนด
หรอไมทงนไมค�านงวากลมเปาหมายไดรบวคซนจากสถานบรการใดขอมลทเจาหนาทน�ามา
ประเมนความครอบคลมของการไดรบวคซนไดจากทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของ
กลมเปาหมายในพนททรบผดชอบ
2. การประเมนผลความครอบคลมของการใหบรการวคซนเปนการประเมนการใหบรการของ
เจาหนาทวาไดใหวคซนแตละชนดแกผรบบรการเทาใด โดยไมค�านงวาผรบบรการจะเปน
ผอาศยในหรอนอกพนทรบผดชอบของสถานบรการ ขอมลทน�ามาประเมนความครอบคลม
ของการใหบรการวคซนไดจากทะเบยนการใหบรการ
102 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ตอนท 1การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
การใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคจ�าเปนตองมทะเบยนรายชอผรบบรการพรอมทงรายละเอยด
ของบรการเพอใชเปนหลกฐานในการตรวจสอบการไดรบวคซนประเมนปรมาณวคซนทใชและการตดตาม
กลมเปาหมายทไมมารบวคซนตามนดในการใหบรการวคซนมทะเบยนรายงานทเกยวของดงน
1.ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบ
2.ทะเบยนการใหบรการวคซน
1. ทะเบยนตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบ
เปนทะเบยนทใชในการตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนททสถานบรการรบผดชอบ
ทะเบยนนเจาหนาทตองส�ารวจไวลวงหนากอนทจะใหบรการซงขอมลควรตองท�าใหเปนปจจบนเพอให
เจาหนาททราบถงชอทอย อาย ชนดของวคซนและการไดรบวคซนครบตามเกณฑของกลมเปาหมาย
โดยไมค�านงวากลมเปาหมายจะไดรบวคซนจากสถานบรการใดหากกลมเปาหมายยงไมไดรบวคซนหรอ
ไดรบไมครบถวนตามเกณฑอายเจาหนาทจะไดตดตามใหกลมเปาหมายมารบวคซนใหครบถวนดงนน
ทะเบยนนจงเปนเครองมอส�าคญทจะท�าใหเจาหนาททราบวา กลมเปาหมายทอาศยในพนท
รบผดชอบของสถานบรการไดรบวคซนครบถวนแลวหรอไม
ทะเบยนตดตามทสถานบรการทกแหงจ�าเปนตองจดท�าคอ ทะเบยนตดตามการไดรบวคซน
ในเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ ซงสถานบรการบางแหงอาจจดท�าทะเบยนนโดยบนทก
ในสมด/กระดาษ (ภาพท 4.1 และ 4.2) หรอบางแหงอาจบนทกรายละเอยดของกล มเปาหมายใน
โปรแกรมคอมพวเตอรซงสามารถprintoutทะเบยนตดตามการรบวคซนของกลมเปาหมายได(ภาพท4.3)
103หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
แบบ0119รบ.1ก/3
ทะเบ
ยนตด
ตามใ
หบรก
ารสร
างเส
รมภม
คมกน
โรคส
�าหรบ
เดกก
อนวย
เรยน
หมทxxxxต�าบ
ลxxxxอ�าเภอ
xxxxจงหว
ดxxxx
ล�าดบ ท
ชอ-ส
กลวน
เดอน
ปเก
ดชอ มารด
า หร
อ ผป
กครอ
ง
ทอย
เดกอ
าย 1
ป
เดกอ
าย 1
.5 ป
เด
กอาย
3
ปเด
กอาย
4 ป
BCG
HBDT
P-HB
OPV
M/M
MR
DTP
OPV
JEJE
DTP
OPV
เขมท1
เขมท1
เขมท2
เขมท3
ครงท1
ครงท2
ครงท3
เขมท4
ครงท4
เขมท1
เขมท2
เขมท3
เขมท5
ครงท5
1ด.ญ.X
X18
ม.ค.49
XXXX
XX19
ม.ค.49
18
ม.ค.49
22
พ.ค.4
9 2
4 ก.ค.49
25
ก.ย.49
22
พ.ค.4
9 2
4 ก.ค.49
25
ก.ย.49
20
ธ.ค.50
22
ก.ย.51
22
ก.ย.51
22
ก.ย.51
25
ต.ค.51
27
ต.ค.52
25
ม.ค.53
25
ม.ค.53
2ด.ช.XX
3เม.ย.4
9XX
XXXX
4 เม.ย.4
93
เม.ย.49
22
ม.ย.49
24
ส.ค.49
25
ต.ค.49
22
ม.ย.49
24
ส.ค.49
25
ต.ค.49
ม.ค.50
25
ต.ค.51
25
ต.ค.51
25
ต.ค.51
22
พ.ย.5
124
พ.ย.5
222
เม.ย.5
222
เม.ย.5
2
3ด.ญ.X
X15
ม.ค.50
XXXX
XX16
ม.ค.50
15
ม.ค.50
23
พ.ค.5
026
ก.ค.50
24
ก.ย.50
23
พ.ค.5
026
ก.ค.50
24
ก.ย.50
20
ธ.ค.50
22
ก.ย.51
22
ก.ย.51
22
ก.ย.51
25
ต.ค.51
ต.ค.52
29
เม.ย.5
329
เม.ย.5
3
4ด.ญ.X
X22
ส.ค.50
XXXX
XX23
ส.ค.50
22
ส.ค.50
24
ต.ค.50
26
ธ.ค.50
28
ก.พ.5
124
ต.ค.50
26
ธ.ค.50
28
ก.พ.5
122
พ.ค.5
126
ก.พ.52
26
ก.พ.5
226
ก.พ.52
26
ม.ค.52
25
ม.ค.53
5ด.ช.XX
27
ม.ย.51
XXXX
XX28
ม.ย.51
27
ม.ย.51
28
ส.ค.51
30
ต.ค.51
25
ธ.ค.51
28
ส.ค.51
30
ต.ค.51
25
ธ.ค.51
23
เม.ย.5
224
ธ.ค.52
24
ธ.ค.52
24
ธ.ค.52
21
ม.ค.53
6ด.ช.XX
1 พ.ย.5
1XX
XXXX
2 พ.ย.5
11
พ.ย.5
122
ม.ค.52
26
ม.ค.52
28
พ.ค.5
222
ม.ค.52
26
ม.ค.52
28
พ.ค.5
227
ส.ค.52
27
พ.ค.5
327
พ.ค.5
327
พ.ค.5
324
ม.ย.53
7ด.ญ.X
X19
ม.ย.52
XXXX
XX20
ม.ย.52
19
ม.ย.52
27
ส.ค.52
22
ต.ค.52
24ธ.ค.52
27
ส.ค.52
22
ต.ค.52
24
ธ.ค.52
25
ม.ค.52
8ด.ช.XX
24
ก.ค.52
XXXX
XX25
ก.ค.52
24
ก.ค.52
24
ก.ย.52
26
พ.ย.5
221
ม.ค.53
24
ก.ย.52
26
พ.ย.5
221
ม.ค.53
22
เม.ย.5
3
9ด.ญ.X
X2
ต.ค.52
XXXX
XX3
ต.ค.52
2 ต.ค.52
24
ธ.ค.52
25
ก.พ.5
327
พ.ค.5
3ธ.ค.52
25
ก.พ.5
327
พ.ค.5
3
10
ด.ช.XX
3ต.ค.52
XXXX
XX4
ต.ค.52
3ต.ค.52
24
ธ.ค.52
25
ก.พ.5
327
พ.ค.5
324
ธ.ค.52
25
ก.พ.5
327
พ.ค.5
3
หมาย
เหต:
ขอม
ลณวนท
24ม.ย.2553 ภาพ
ท 4
.1ตวอ
ยางท
ะเบย
นตดต
ามใหบร
การสรางเสรมภ
มคมก
นโรค
104 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ทะเบ
ยนตด
ตามก
ารให
วคซน
dT/
TT ส
�าหรบ
หญงม
ครรภ
ในพน
ททรบ
ผดชอ
บ
ล�าดบ
ทชอ
-นาม
สกล
วนคร
บก�าห
นดคล
อดอา
ย(ป
)ทอ
ยปร
ะวตก
ารได
รบวค
ซนทม
สวนป
ระกอ
บของ
T (D
TP-H
B, D
TP, d
T, T
T)คร
งท1
ครงท
2คร
งท3
ครงท
4คร
งท5
ไมตอ
งฉดเนอ
งจาก
อยใน
ระยะ
คมคร
อง10ป
1.xxx
3เม.ย.5
225
xx1ก.พ.5
13ม.ค.51
3ก.ย.51
--
2.xxx
8ม.ย.52
29xx
21ก.ค.5
122ส.ค.5
125ก.พ.5
2-
-
3.xxx
13ส.ค.5
220
xx12ธ.ค.3
212ก.พ.3
216เม.ย.33
17ต.ค.3
430ก.ย.4
3
4.xxx
24ส.ค.5
222
xx5ก.ย.50
6ต.ค.50
9เม.ย
.52
--
5.xxx
5ม.ค.53
20xx
6ส.ค.52
6ก.ย.52
6ม.ค.53
--
6.xxx
21ก.พ.5
321
xx3ก.พ.5
17ม.ค.51
7ก.ย.51
--
7.xxx
31เม.ย.53
22xx
11ม.ค.5
111ก.พ.5
124ส.ค.5
2-
-
8.xxx
5ก.ค.53
28xx
8ก.พ.4
915ธ.ค.5
215ม.ย.5
3-
-
9.xxx
7ก.ย.53
26xx
1ก.พ.3
87ม.ค.38
7ก.ย.38
10ม.ค.5
3-
หมาย
เหต
เมอใหว
คซนแ
ลวบนท
กวน
เดอ
นป
ลงในชอ
งวคซ
นทให
ภาพ
ท 4
.2ตวอ
ยางท
ะเบย
นตดต
ามกา
รใหว
คซนdT/TT
105หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
รายช
อเดก
อาย
0-6
ป เข
ตทรบ
ผดชอ
บทได
รบวค
ซนชน
ดตาง
ๆ
สถาน
บรกา
ร:อโรคา
บาน
อโรค
าหม
ท1
วนทพ
มพรายง
าน15ก.ย.2557
หมาย
เหต:อาย
ไมเกน6ปบ
รบรณ
นบถง
วนท15ก.ย.2
557
วนทต
ดยอด
รายง
าน15ก.ย.2557
ล�า ดบชอ
สก
ลว.ด
.ป.เก
ดทอ
ยหม
อา
ยเด
อนBC
GHB
V1
HBV
2DH
B1OP
V1
DHB2
OPV
2DH
B3OP
V3
MM
R1DT
P4OP
V4
JE1
JE2
JE3
MM
R2DT
P5OP
V5
1.xxx
2ม.ย.57
xx1
43
ม.ย.57
2 ม.ย.57
25
ส.ค.57
25
ส.ค.57
2.xxx
20เม.ย.57
xx1
521
เม.ย.5
720
เม.ย.5
723
ม.ย.57
23
ม.ย.57
25
ส.ค.57
25
ส.ค.57
3.xxx
3ต.ค.56
xx1
125
ต.ค.56
3ต.ค.56
24
ธ.ค.56
24
ธ.ค.56
5 ก.พ.5
75
ก.พ.5
721
เม.ย.5
721
เม.ย.5
725
ส.ค.57
4.xxx
17พ
.ค.5
6xx
116
18
พ.ค.5
617
พ.ค.5
622
ก.ค.56
22
ก.ค.56
23
ก.ย.56
23
ก.ย.56
26
พ.ย.5
626
พ.ย.5
623
ม.ค.57
5.xxx
22ม.ค.5
6xx
118
23ม.ค.56
22
ม.ค.56
24
ม.ย.56
24
ม.ย.56
26
ส.ค.56
26
ส.ค.56
21
ต.ค.56
21
ต.ค.56
24
ธ.ค.56
6.xxx
20ม.ค.5
6xx
118
21ม.ค.56
20
ม.ค.56
24
ม.ย.56
24
ม.ย.56
26
ส.ค.56
26
ส.ค.56
21
ต.ค.56
21
ต.ค.56
24
ธ.ค.56
7.xxx
17ธ.ค.5
5xx
121
18
ธ.ค.55
17
ธ.ค.55
18
ก.พ.5
618
ก.พ.5
622
เม.ย.5
622
เม.ย.5
624
ม.ย.52
24
ม.ย.56
23
ก.ย.56
23
ม.ค.57
23
ม.ค.57
23
ม.ค.57
25เม.ย.5
7
8.xxx
31ส.ค.5
5xx
125
2 ก.ย.55
31
ส.ค.55
19
พ.ย.5
519
พ.ย.5
521
ม.ค.56
21
ม.ค.56
18
ม.ค.56
18
ม.ค.56
24
ม.ย.56
23
ม.ค.57
23
ม.ค.57
23
ม.ค.57
25เม.ย.5
7
9.xxx
29ม.ย.5
5xx
127
7 ก.ค.55
29
ม.ย.55
24
ก.ย.55
24
ก.ย.55
15
ธ.ค.55
15
ธ.ค.55
16
ก.พ.5
616
ก.พ.5
622
เม.ย.5
623
ก.พ.5
723
ก.พ.5
723
ก.พ.5
724
ม.ค.57
10.
xxx
24ม.ค.5
5xx
132
25
ม.ค.55
24
ม.ค.55
28
พ.ค.5
528
พ.ค.5
520
ส.ค.55
20
ส.ค.55
19
พ.ย.5
519
พ.ย.5
521
ม.ค.56
22
พ.ย.5
622
พ.ย.5
622
พ.ย.5
623
ธ.ค.56
ภาพ
ท 4
.3ตวอ
ยางท
ะเบย
นตดต
ามกา
รไดร
บวคซ
นของกล
มเปา
หมาย
ในพนท
ทรบผ
ดชอบ
จากโปร
แกรม
คอมพ
วเตอ
ร
106 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
วธการจดท�าทะเบยนตดตามการไดรบวคซนในเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ
เพอใหงายและสะดวกตอการตรวจสอบเดกหรอหญงมครรภทพลาดโอกาสการไดรบวคซน
มขอแนะน�าในการจดท�าทะเบยนตดตามฯดงน
1. กรณทจดท�าทะเบยนตดตามการไดรบวคซนในสมดหรอกระดาษ
• บนทกรายชอเดกกอนวยเรยน(อาย0-6ป)และหญงมครรภทกคนในพนทรบผดชอบ
เปนรายหมบาน
• บนทกชอเดกโดยเรยงล�าดบตามเดอนทเดกเกดส�าหรบหญงมครรภใหเรยงล�าดบตาม
วนครบก�าหนดคลอด
• บนทก “วน/เดอน/ปทไดรบวคซน”ก�ากบทกครง ไมวากลมเปาหมายจะไดรบวคซน
จากสถานบรการใดกตาม โดยบนทกดวยปากกาสน�าเงนหากกลมเปาหมายรบวคซน
จากสถานบรการทรบผดชอบและบนทกดวยสแดงหากกลมเปาหมายรบวคซนจาก
สถานบรการอนส�าหรบ“วนนดใหมารบวคซน”ใหบนทกดวยดนสอ
2. กรณทบนทกขอมลการรบวคซนในโปรแกรมคอมพวเตอรผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตาม
มาตรฐานของสนย.
• จดท�าฐานขอมลเดกอาย0-6ปและหญงมครรภทกคนทอยในพนทรบผดชอบในแฟม
บคคลใหเปนปจจบนอยเสมอ
• บนทกรายละเอยดขอมลการใหวคซนแกเดกอาย0-6ปและหญงมครรภทกคนทมารบ
บรการตามขอก�าหนดของสนย.
• ขอควรระวงคอ เจาหนาทตองบนทกสถานทรบวคซนใหตรงกบความเปนจรง ซงใน
โปรแกรมจะมชองใหเลอกวา รบบรการจาก“ทน”หรอ “ทอน”หากกลมเปาหมาย
ไดรบวคซนจากสถานบรการอนใหเลอกชองทระบ“ทอน”
• เมอบนทกขอมลการไดรบวคซนในโปรแกรมคอมพวเตอรเปนรายบคคลแลวเจาหนาท
ควร print out แบบรายงานการตดตามการไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนท
ทรบผดชอบตามตวอยางภาพท4.3แลวเกบไวทสถานบรการเชนเดยวกบการจดท�าใน
สมดหรอกระดาษเพอใชประโยชนในการตดตามการรบวคซนของกลมเปาหมายตอไป
ประโยชนของทะเบยนตดตามการรบวคซนของเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ
1. ใชเปนเครองมอในการตดตามการรบวคซนของเดกและหญงมครรภวา ไดรบวคซนครบถวน
ตามเกณฑหรอไมหากพบวามเดกและหญงมครรภทไมไดรบวคซนหรอไดรบวคซนไมครบถวน
ตามเกณฑทก�าหนด เจาหนาทตองหาวธตดตามใหกลมเปาหมายมารบวคซนใหครบถวน
โดยเรว
107หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
2. ใชในการตรวจสอบประวตการไดรบวคซนของเดกกอนเขาเรยนชน ป.1 เพอพจารณา
ความเหมาะสมในการใหวคซนBCG,dT,OPVและMMR/MRตอไป
3. ใชในการประเมนความครอบคลมของการไดรบวคซนแตละชนดครบชดในเดกกลมเปาหมาย
และการไดรบวคซนบาดทะยกครบชดในหญงมครรภ
2. ทะเบยนการใหบรการวคซน
เปนทะเบยนทเจาหนาทผใหบรการใชบนทกขอมลการใหวคซนในวนทใหบรการโดยไมค�านงวา
ผรบบรการจะเปนผอาศยในหรอนอกพนทรบผดชอบของสถานบรการหรอแมแตชาวตางชาตเพอใชเปน
หลกฐานแสดงขอมลทจ�าเปนของการใหบรการในแตละรายสถานบรการแตละแหงควรจดใหมทะเบยน
การใหวคซนซงมขอมลทส�าคญไดแกวนใหบรการชอ-นามสกลอายทอยชนดของวคซนทใหครงทของ
การใหวคซนแตละชนดLotnumberและล�าดบขวดของวคซนแตละชนด
ปจจบนกระทรวงสาธารณสขก�าหนดใหสถานบรการจดเกบขอมลเปนรายบคคลผานฐานขอมล
อเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.และใหสงขอมลรายบคคล(individualdata)ไปรวบรวมทคลงขอมล
ระดบจงหวด (Provincial data Center) เพอประมวลผลขอมลตามStandard Report ทก�าหนดขอมล
เปนตวเลขรวม(Summarydata)สงใหเขตบรการสขภาพและกระทรวงสาธารณสขตอไปอยางไรกตามขณะน
สถานบรการตางๆมวธการ key inขอมลการใหวคซนทหลากหลายบางแหงบนทกการใหบรการวคซน
ผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.ควบคกบการบนทกในสมดทะเบยนผใหบรการ
หรอการบนทกในfamilyfolderหรอOPDcardทงนขนกบการจดระบบการปฏบตงานของสถานบรการ
แตละแหง
ทะเบยนการใหบรการในงานสรางเสรมภมคมกนโรคจ�าแนกตามกลมเปาหมายของการรบวคซน
ได3กลมดงน
• ทะเบยนการใหบรการวคซนในกลมเดกกอนวยเรยน
• ทะเบยนการใหบรการวคซนแกหญงมครรภ
• ทะเบยนการใหวคซนแกเดกนกเรยน
วธการจดท�าทะเบยนการใหบรการวคซนในกลมเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ
เพอใหการจดท�าทะเบยนการใหวคซนในกลมเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภเกดประโยชนสงสด
จงมขอแนะน�าดงน
1. สถานบรการแตละแหงควรประสานกบหนวยงานทรบผดชอบเกยวกบการประมวลผลการ
ใหบรการผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.เพอตรวจสอบรหสวคซนทใช
ใหตรงกบรหสวคซนมาตรฐานซงปจจบนใชเลข3หลก(รายละเอยดในภาคผนวก)เชนวคซนรวม
DTP-HBครงท1รหสวคซน091ซงในอนาคตรหสวคซนอาจมการเพมเตมหรอเปลยนแปลงได
108 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
และเนองดวยมวคซนทสถานบรการภาคเอกชนรวมทงภาครฐบางแหงใหบรการแกกล ม
เปาหมาย โดยทยงไมอย ในแผนงานสรางเสรมภมค มกนโรคของประเทศ ดงนนเพอให
เจาหนาทสามารถบนทกขอมลการใหบรการวคซนดงกลาวได กระทรวงสาธารณสขจงได
ก�าหนดรหสวคซนทอยนอกแผนงานสรางเสรมภมคมกนโรคจ�านวน75รหส (รายละเอยดใน
ภาคผนวก)ทงนผรบผดชอบเกยวกบการดแลระบบขอมลของจงหวดและหนวยบรการสามารถ
download รหสมาตรฐานขอมลทwebsite ของศนยบรหารจดการฐานขอมลสขภาพระดบ
ปฐมภม (healthcaredata.moph.go.th)เพอปรบปรงฐานขอมลรหสวคซนใหเปนปจจบนซงจะ
ท�าใหการบนทกขอมลสอดคลองกบการปฏบตงานจรง
2. key in รายละเอยดของผรบบรการทกรายทงในและนอกเขตพนททรบผดชอบรวมทงกลม
เปาหมายชาวตางชาต ขอมลทจ�าเปน ไดแก ชอ-นามสกลอายทอย ชนดของวคซนทให
ครงทของการใหวคซนแตละชนดรวมทงLotnumberของวคซนแตละชนด
3. ตรวจสอบความถกตองในการ key in ผรบวคซนแตละรายกบแหลงขอมลทน�ามา key in
(อาจตรวจสอบกบสมดทะเบยนผรบบรการfamilyfolderหรอOPDcardขนกบการจดระบบ
ของสถานบรการ)
4. เมอบนทกขอมลการใหวคซนในแตละวนเรยบรอยแลว เจาหนาทผ key in ขอมลควรออก
รายงาน (print out)ผลการใหวคซนแลวเกบรายงานดงกลาวไวเปนหลกฐานทสถานบรการ
ตามตวอยางภาพท4.4,4.5และ4.6
109หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ทะเบ
ยนผร
บบรก
ารอน
ามยเ
ดกแล
ะสรา
งเสร
มภมค
มกนโ
รคชอ
สถาน
บรกา
รxxxxxxxปร
ะจ�าเดอ
นxxxพ.ศ.x
xx
ทะเบยน
ผรบบ
รการอน
ามยเดก
และส
รางเส
รมภม
คมกน
โรค
ชอสถ
านบร
การ
xx
xxxx
x
ประจา
เดอน
xx
x
พ.ศ.
xxx
ภาพท
. ตวอยางท
ะเบยนการให
บรการวค
ซน
xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
2 ด.
4 ด.
9 ด.
4 ด.
1 ½ ป
2 ด.
1 ป 0
ด.
6 ด.
4 ด.
2 ด.
3 ด.
1 ด.
2 ปครง
1 2 4 5 6 7 8 9 1 11 12 1
xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx xx
ภาพ
ท 4
.4 ตวอ
ยางท
ะเบย
นการใหบร
การวคซ
น
110 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ทะเบ
ยนผร
บบรก
ารอน
ามยเ
ดกแล
ะสรา
งเสร
มภมค
มกนโ
รคหน
วยงาน:xxx
วนทต
ดยอด
ทะเบยน
ระหว
างวน
ท1มก
ราคม
–31มก
ราคม
2555
หมาย
เหต:
รห
สวคซ
นตอ
งใชรหส
ตามม
าตรฐาน
ของโปร
แกรม
(ก�าห
นดคา
เรมต
นหว
ขอรหส
ยา)
วน
ทสงพ
มพ3กมภ
าพนธ
2555
ล�าดบ
วนท
บรกา
รชอ
-สกล
เลขท
บต
รรพ
.หล
กทอ
ยนน
.หลง
คลอด
ใน
24 ช
ม.
ดแล
ทารก
อาย
(ป/ด
/ว)
BCG
HBV
DTP
OPV
MM
RJE
(เชอ
ตาย)
DHB
ยา-เว
ชภณ
ฑ-จ�า
นวน
12
31
23
45
12
34
51
23
12
3
15ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx2/7/14
YPA
RACT
AMLCSY
R1
25ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx2/7/24
YPA
RACT
AMLCSY
R1
35ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx0/9/9
YPA
RACT
AMLCSY
R1
45ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx2/6/8
YPA
RACT
AMLCSY
R1
55ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx0/9/10
YPA
RACT
AMLCSY
R1
65ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx0/6/11
YY
PARA
CTAM
LCSY
R1
75ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx1/7/14
YPA
RACT
AMLCSY
R1
85ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx3/11/4
YY
PARA
CTAM
LCSY
R1
95ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx1/9/14
YY
YPA
RACT
AMLCSY
R1
105ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx1/7/7
YPA
RACT
AMLCSY
R1
115ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx1/6/5
YY
YPA
RACT
AMLCSY
R1
125ม.ค.55
xxx
xxx
xxx
xx4/0/16
YY
PARA
CTAM
LCSY
R1
ภาพ
ท 4
.5ตวอ
ยางท
ะเบย
นการใหบร
การวคซ
นแกเดก
กอนว
ยเรยนจา
กโปร
แกรม
คอมพ
วเตอ
ร
111หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ทะเบ
ยนผร
บบรก
ารอน
ามยม
ารดา
ชอหน
วยงานโรงพ
ยาบา
ลXX
XXX
อ�า
เภอXX
XXX
จงหว
ดXX
XXXX
X
วนทส
งพมพ
:14กน
ยายน
2555
วน
ทตดย
อดทะ
เบยน
วนท
:31ส.ค.2555
ล�าดบ
วนรบ
บรกา
รชอ
-สกล
อาย
(ป)
ทอย
(บาน
เลขท
/หมท
ต�า
บล อ
�าเภอ
จงหว
ด)วค
ซนบา
ดทะย
กสข
ภาพป
ากแล
ะฟน
กอนค
ลอด
(ครง
ท 1,
2,
3หรอ
4
คลอด
หลงค
ลอด
(ครง
ท 1,
2 หร
อ 3
ยา/
เวชภน
ฑ-จ�า
นวน
สทธฯ
เลขท
บต
รฯตร
วจฟน
ครงแรก
ฟนผ
ยงไม
อด(ซ
)เหงอก
อกเสบ
หนน�า
ลาย
ผท�า
คลอด
ผลกา
รคล
อด
119
/8/55
xxxxxxx
35x
xxxxx
xxxxx
dT3
0ไมพบ
ไมพบ
2xxx
xxxxxx
219
/8/55
xxxxxxx
23x
xxxxx
xxxxx
dT1
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
319
/8/55
xxxxxxx
31x
xxxxx
xxxxx
dT4
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
419
/8/55
xxxxxxx
25x
xxxxx
xxxxx
dT1
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
519
/8/55
xxxxxxx
29x
xxxxx
xxxxx
dT3
0ไมพบ
ไมพบ
3xxx
xxxxxx
619
/8/55
xxxxxxx
38x
xxxxx
xxxxx
dT1
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
719
/8/55
xxxxxxx
40x
xxxxx
xxxxx
dT4
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
819
/8/55
xxxxxxx
24x
xxxxx
xxxxx
dT1
0ไมพบ
ไมพบ
1xxx
xxxxxx
919
/8/55
xxxxxxx
28x
xxxxx
xxxxx
dT2
0ไมพบ
ไมพบ
2xxx
xxxxxx
ภาพ
ท 4
.6ตวอ
ยางท
ะเบย
นการใหวค
ซนdTแก
หญงม
ครรภ
จาก
โปรแกรมค
อมพวเตอ
ร
112 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ประโยชนของการจดท�าทะเบยนการใหบรการวคซนในเดกกอนวยเรยนและหญงมครรภ
1. ใชประมาณการจ�านวนวคซนทตองใชในการใหบรการครงตอไป
2. ใชในการประเมนผลความครอบคลมการใหบรการวคซนแตละชนด
3. ขอมลจ�านวนผรบวคซนสามารถน�ามาค�านวณอตราการสญเสยวคซนแตละชนด
4. ขอมลจ�านวนผรบวคซนแตละชนดสามารถใชเปนฐานในการค�านวณอตราการเกดอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
วธการจดท�าทะเบยนการใหวคซนในเดกวยเรยน
ในการใหบรการวคซนแกเดกนกเรยนมความแตกตางจากการใหวคซนในเดกกอนวยเรยนและหญง
มครรภกลาวคอเจาหนาทจ�าเปนตองส�ารวจและสอบถามประวตการไดรบวคซนในอดตของเดกลวงหนา
กอนเพอเปนขอมลในการประมาณการวคซนทใชรวมทงพจารณาชนดของวคซนทใหแกเดกอยางเหมาะสม
การด�าเนนงานจงควรมขนตอนดงน
• การเตรยมฐานขอมลเดกนกเรยน1. สถานบรการประสานกบโรงเรยนกอนวนใหวคซนเพอขอรายชอเดกนกเรยนชนป.1และป.6
ทกคนทงในและนอกพนทรบผดชอบพรอมทงเลขประจ�าตวประชาชน(ID)13หลก
2. น�ารายชอเดกนกเรยนแตละชนมาจดท�าทะเบยนการใหวคซนตามตวอยางภาพท 4.7 เพอใช
บนทกในวนใหวคซนทโรงเรยน
3. ตรวจสอบประวตการไดรบวคซนในอดตของเดกนกเรยนชนป.1เพอพจารณาความเหมาะสม
ในการใหวคซนBCG,dT,OPVและMMR/MR
4. จดท�าฐานขอมลเดกนกเรยนชน ป.1 และป.6 ในโปรแกรมคอมพวเตอรผานฐานขอมล
อเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.
หมายเหต ปงบประมาณ2559เปนตนไปการใหบรการวคซนนกเรยนชนป.1สถานบรการจะตอง
ตรวจสอบประวตการไดรบวคซนในอดตของเดกนกเรยนชนป.1 เพอพจารณาความเหมาะสมในการให
วคซนMMRหรอMRเชนเดยวกบการตรวจสอบประวตของการไดรบวคซนBCG,dTและOPVดวยเพราะ
กระทรวงสาธารณสขไดเรมใหวคซนMMRครงท2ตงแตเดอนสงหาคม2557และในปงบประมาณ2558
กระทรวงฯไดมการรณรงคใหวคซนMRแกเดกทเกดระหวางวนท1มถนายน2551ถงวนท31มกราคม2555
• การบนทกการไดรบวคซน1. ภายหลงใหวคซนแกเดกนกเรยนแตละรายบนทกการใหวคซนเปนรายบคคลในบญชรายชอ
ผรบวคซนในนกเรยนตามตวอยางภาพท4.7โดยมขอมลทส�าคญไดแกชนดของวคซนทให
ครงทของการไดรบวคซนวนทใหวคซนLotnumberและล�าดบขวดวคซนทให
ในกรณทเดกปวยหรอขาดเรยนและไดรบวคซนในภายหลง เจาทผใหบรการตองบนทก
วนใหวคซน Lot number และล�าดบขวดวคซน ใหตรงกบความเปนจรง
113หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
2. บนทกขอมลตามขอ1 ในโปรแกรมคอมพวเตอรผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐาน
ของสนย.ดงภาพท4.8
3. ตรวจสอบความถกตองในการบนทกขอมลลงในโปรแกรมคอมพวเตอรเปรยบเทยบกบบญช
รายชอผรบวคซนในเดกนกเรยน
114 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ตวอย
างบญ
ชราย
ชอผร
บวคซ
นในน
กเรย
น (M
MR,
BCG
, dT
และ O
PV)
ชอส�า
นกงาน.....รพ
.สต.เจ
ดจรส.....ต�าบ
ล.....เจดจ
รส.....อ�าเภอ
.....เจดจ
รส.....จงห
วด.....นาอ
ย.....
ประจ
�าเดอ
น.....มถ
นายน
.....พ.ศ......2552.....โรงเรยน
.....นาเรยน.....ชน
ประถ
มศกษ
าปท.....1วน
ท4มถ
นายน
255
2.
ล�าดบ
ทชอ
-นาม
สกล
อาย
จ�านว
นครง
ทเคย
ไดรบ
วคซน
วคซน
ทให
หมาย
เหต
BCG
DTP
/OPV
MM
RBC
GdT
/OPV
dT
ป.1
ป.1
ป.1
ป.2
ป.6
ครงท
1คร
งท 2
ครงท
2คร
งท 3
1.
ด.ญ.ฟ
าใสใจด
71
5/5
4ม.ย.52�
--
--
--
2.
ด.ช.เกง
จรงจง
81
5/5
11ม.ย.5
2�
--
--
--
ขาดเรยน
3.
ด.ญ.ข
วญจรง
71
ไมทร
าบ4ม.ย.52�
มscar
4ม.ย.52�
/ �6ส.ค.52�
/ �-
10ม.ย.53�
/ �-
4.
ด.ญ.ไผมส
ข7
15/5
4ม.ย.52�
--
--
--
5.
ด.ญ.พ
มรกด
71
3/3
4ม.ย.52�
-4ม.ย.52�
/ �-
--
-
6.
ด.ช.กรขย
นจง
61
5/5
11ม.ย.5
2-
--
--
-ขา
ดเรยน
7.
ด.ญ.ก
งเกงน
ก7
15/5
4ม.ย.52�
--
--
--
8.
ด.ช.กอง
จรงใจ
71
ไมทร
าบ4ม.ย.52�
มscar
4ม.ย.52�
/ �6ส.ค.52 �
/ �-
10ม.ย53�
/ �-
9.
ด.ช.วาน
เสย
งด
81
4/4
4ม.ย.52�
-4ม.ย.52�
/ �-
--
-
10.
ด.ญ.น
ชเรวร
71
5/5
4ม.ย.52�
--
--
--
11.
ด.ญ.ฝ
ายสด
71
5/5
4ม.ย.52�
-4ม.ย.52�
/ �-
--
-
12.
ด.ช.จอม
ดแส
น7
11/1
4ม.ย.52�
-4ม.ย.52�
/ �-
-10ม.ย.53�
/ �-
13.
ด.ญ.เพญมบญ
71
4/4
4ม.ย52 �
-4ม.ย.52�
/ �-
--
-
วนท 4
ม.ย
. 52
วนท 6
ส.ค
. 52
วคซน
MMR
Lotn
o8425
หมดอ
าย10ธน
วาคม
2552
ขวดท
1-2
วคซน
dT
Lotn
o3751
หมดอ
าย12มก
ราคม
2553
ขวดท
1วค
ซนdT
Lotn
o3751
หมดอ
าย12มก
ราคม
2553
ขวดท
1วค
ซนO
PV
Lotn
o2256
หมดอ
าย9กมภ
าพนธ
2553
ขวดท
1
วคซน
OPV
Lotno2256
หมดอ
าย9กมภ
าพนธ
2553
ขวดท
1
วนท 1
0 ม.ย
. 53
วนท 1
1 ม.ย
. 52
วคซน
dT
Lotn
o3789
หมดอ
าย24มก
ราคม
2554
ขวดท
1วค
ซนM
MR
Lotn
o8436
หมดอ
าย18มน
าคม2553
ขวดท
1
วคซน
OPV
Lotn
o2365
หมดอ
าย3เมษ
ายน2554
ขวดท
1
ภาพ
ท 4
.7 ตวอ
ยางบ
ญชราย
ชอกา
รใหว
คซนแ
กนกเรยน
115หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ภาพท 4.8 ตวอยางหนาจอคอมพวเตอรส�าหรบบนทกขอมลการใหวคซนแกนกเรยน
ประโยชนของการจดท�าทะเบยนการใหวคซนในนกเรยน
1. ใชในการประเมนผลความครอบคลมการไดรบวคซนของเดกนกเรยนในแตละโรงเรยน
2. ขอมลจ�านวนเดกทรบวคซนสามารถน�ามาค�านวณอตราการสญเสยวคซนแตละชนด
3. ขอมลจ�านวนเดกทรบวคซนแตละชนดสามารถใชเปนฐานในการค�านวณอตราการเกดอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
116 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ตอนท 2การประเมนผลความครอบคลมของงานสรางเสรมภมคมกนโรค
การประเมนผลงานสรางเสรมภมคมกนโรคสามารถด�าเนนการไดหลายวธ ตามวตถประสงคของ
การประเมนเชนการประเมนระดบภมคมกนตอโรคทปองกนไดดวยวคซนการประเมนผลกระทบตอโรค
การประเมนผลกระทบของวคซนทางดานเศรษฐศาสตรสาธารณสขการประเมนอตราการสญเสยของวคซน
และการประเมนความครอบคลมของการไดรบวคซนเปนตน
การประเมนผลงานสรางเสรมภมคมกนโรคทด�าเนนการเปนประจ�าไดแก
1)การประเมนผลความครอบคลมของการไดรบวคซน
2)การประเมนผลความครอบคลมของการใหบรการวคซน
1. การประเมนผลความครอบคลมของการไดรบวคซน
เปนการประเมนกลมเปาหมายเฉพาะในพนททสถานบรการรบผดชอบวาไดรบวคซนแตละชนด
ครบชดตามเกณฑอายทก�าหนดหรอไม ทงนไมค�านงวากลมเปาหมายไดรบวคซนจากสถานบรการใด
มสตรค�านวณดงน
อตราความครอบคลมของการไดรบวคซนครบชด (รอยละ)=จ�านวนกลมเปาหมายในพนททไดรบวคซนครบชดX100
จ�านวนกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบทงหมดทอาศยอยจรง
ตวอยาง รพ.สต.ก กไกมเดกอายครบ 1 ปในพนทรบผดชอบทอาศยอย จรงรวม 25 คน ในจ�านวนนไดรบวคซนรวมDTP-HBครบ3ครงจากรพ.สต.กกไก16คนไดรบวคซนรวมDTP-HBครบ
3ครงจากรพ.สต.ไขดาว8คน
ดงนนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนรวมDTP-HBครบ3ครง(รอยละ)
= (16+8)X100
25
= รอยละ96
117หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ส�าหรบการค�านวณอตราความครอบคลมในกลมนกเรยนเนองจากสถานบรการมการใหวคซนใน
โรงเรยนทรบผดชอบดงนนจ�านวนกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบทงหมดทอาศยอยจรงใหใชจ�านวน
นกเรยนทงหมดทมอยจรงในโรงเรยนทสถานบรการรบผดชอบ (ซงอาจมเดกนอกพนทรบผดชอบมาเรยน
ในโรงเรยนดงกลาว)และจ�านวนกลมเปาหมายในพนททไดรบวคซนใหใชจ�านวนนกเรยนในโรงเรยนทได
รบวคซนโดยใชสตร
ความครอบคลมของการไดรบวคซนในนกเรยน=จ�านวนนกเรยนกลมเปาหมายทไดรบวคซนทงหมดX100
จ�านวนนกเรยนกลมเปาหมายในโรงเรยนทงหมด
ดงตวอยางรพ.สต.ก กไก ใหบรการวคซนในโรงเรยน A ซงมนกเรยนชน ป.1 ทงหมด จ�านวน 80 คน
เปนนกเรยนทอย ในพนทรบผดชอบของ รพ.สต.ก กไก จ�านวน 72 คน มาจากนอกพนท 8 คน
เจาหนาทไดใหวคซนMMRแกนกเรยนทงหมดจ�านวน76คน
ดงนนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนMMRในนกเรยนชนป.1ของโรงเรยนA(รอยละ)
= 76X100
(72+8)
= รอยละ95
เกณฑการประเมนปจจบนกรมควบคมโรคก�าหนดเปาหมายอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนในพนท
รบผดชอบจ�าแนกตามกลมเปาหมายดงน
1.1 หญงมครรภ:อตราความครอบคลมของการไดรบวคซนdTครบชดไมนอยกวารอยละ90
เปนรายพนท(หมบาน,ต�าบล/เทศบาล)
1.2 เดกกลมเดกวยกอนเรยน: อตราความครอบคลมของการไดรบวคซนแตละชนดครบชด
ไมนอยกวารอยละ90ยกเวนMMRในเดกอาย1ปและ2ปครงตองไมนอยกวารอยละ95
เปนรายพนท(หมบาน,ต�าบล/เทศบาล)ดงน
1.2.1 กลมอายครบ 1ป อตราความครอบคลมของการไดรบวคซน BCG, DTP-HB
ครงท3,OPVครงท3และMMRครงท1
1.2.2 กลมอายครบ2ปอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนDTPครงท4,OPV
ครงท4และJE(เชอตาย)ครงท2หรอJE(เชอเปน)ครงท1
1.2.3 กล มอายครบ 3 ป อตราความครอบคลมของการไดรบวคซน JE (เชอตาย)
ครงท3หรอJE(เชอเปน)ครงท2และMMRครงท2
1.2.4 กลมอายครบ5ปอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนDTPครงท5และ
OPVครงท5
118 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
1.3 เดกวยเรยน:อตราความครอบคลมของการไดรบวคซนdTในนกเรยนชนป.6ไมนอยกวา
รอยละ95เปนรายโรงเรยน
รายละเอยดในการประเมนดงตารางท4.1,4.2และ4.3
ตารางท 4.1 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซน dT/TT ในหญงมครรภ
กลมเปาหมายทประเมน
เกณฑการพจารณาการไดรบวคซนบาดทะยกครบชด (dT/TT)
ในหญงมครรภ
วน เดอน ปเกด ของเดกทน�ามา
ประเมนตวอยาง
เดกเกดใหมเพอ
พจารณาการปองกน
โรคจากการไดรบ
วคซนบาดทะยก
ครบชด(dT/TT)ขณะท
มารดาตงครรภทงน
ลกตองอาศยอยจรงใน
พนทรบผดชอบแมวา
มารดาจะไมอยในพนท
ดงกลาวกตาม
1.ในระหวางตงครรภมารดาไดรบวคซน
dT/TTอยางนอย2ครงโดยมระยะ
หางตามก�าหนด
2.ในระหวางตงครรภมารดาไมไดรบ
วคซนdT/TTแตมประวตการไดรบ
วคซนทมสวนประกอบของบาดทะยก
(DTP-HB/DTP/dT/TT)ในอดตมาแลว
2ครงโดยครงสดทายหางจากวนเกด
ของลกคนนไมเกน3ป
3.ในระหวางตงครรภมารดาไมไดรบ
วคซนdT/TTแตมประวตการไดรบ
วคซนทมสวนประกอบของบาดทะยก
(DTP-HB/DTP/dT/TT)ในอดตมาแลว
3ครงโดยครงสดทายหางจากวนเกด
ของลกคนนไมเกน10ป
4.มารดามประวตการไดรบวคซนทม
สวนประกอบของบาดทะยกในอดต
มาแลว2ครง(DTP-HB/DTP/dT/TT)
แตครงสดทายหางจากวนเกดของ
ลกคนนเกน3ปในระหวางตงครรภน
แมตองไดรบวคซนdT1ครง
5.มารดามประวตการไดรบวคซนทมสวน
ประกอบของบาดทะยก(DTP-HB/DTP/
dT/TT)ในอดตมาแลว3ครงแตครง
สดทายหางจากวนเกดของลกคนนเกน
10ปในระหวางตงครรภนแมตองได
รบวคซนdT1ครง
เดกทเกดในงวด
ทรายงาน
ท�ารายงานงวด2
ปงบประมาณ2553
ตองประเมนจากเดกท
เกดวนท1ม.ค.-31
ม.ค.53ทอยในพนท
รบผดชอบทงหมดทงน
ลกตองอาศยอยจรง
ในพนทรบผดชอบ
แมวามารดาจะไมอย
ในพนทดงกลาวกตาม
119หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ตารางท 4.2 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนในเดกวยกอนเรยน
กลมเปาหมายทประเมน
ชนดวคซน Fully Immunization วน เดอน ปเกดของเดกทน�ามาประเมน ตวอยาง
เดกอายครบ1ป
BCGDTP-HBครงท3OPVครงท3MMRครงท1
เดกทไดวคซนBCG1ครงDTP-HBครบ3ครงOPVครบ3ครงและMMR1ครง
เดกทเกดในงวดทรายงานเมอปพ.ศ.ทผานมา
ท�ารายงานงวด2ปงบประมาณ2553ตองประเมนจากเดกทเกดวนท1ม.ค.–31ม.ค.52ทอยในพนทรบผดชอบทงหมด
เดกอายครบ2ป
DTPครงท4OPVครงท4JE(เชอตาย)ครงท2หรอJE(เชอเปน)ครงท1
เดกทไดวคซนBCG1ครงDTP–HBครบ3ครงMMR1ครง DTPครงท4OPVครงท4และJE(เชอตาย)2ครงหรอJE(เชอเปน)1ครง
เดกทเกดในงวดทรายงานเมอ2ปพ.ศ.ทผานมา
ท�ารายงานงวด2ปงบประมาณ2553ตองประเมนจากเดกทเกดวนท1ม.ค.–31ม.ค.51ทอยในพนทรบผดชอบทงหมด
เดกอายครบ3ป
JE(เชอตาย)ครงท3หรอJE(เชอเปน)ครงท2MMRครงท2
เดกทไดวคซนBCG1ครงDTP–HBครบ3ครงMMRครบ2ครง DTPครงท4OPVครงท4และJE(เชอตาย)ครบ3ครงหรอJE(เชอเปน)ครบ2ครงในกรณทเดกไดรบวคซนJEตางชนดกนใหใชเกณฑการประเมนความครบถวนตามทกรมควบคมโรคก�าหนด*
เดกทเกดในงวดทรายงานเมอ3ปพ.ศ.ทผานมา
ท�ารายงานงวด2ปงบประมาณ2553ตองประเมนจากเดกทเกดวนท1ม.ค.–31ม.ค.50ทอยในพนทรบผดชอบทงหมด
เดกอายครบ5ป
DTPครงท5OPVครงท5
เดกทไดวคซนBCG1ครงDTP–HBครบ3ครงMMRครบ2ครง DTPครบ5ครงOPVครบ5ครงและ JE(เชอตาย)ครบ3ครงหรอJE(เชอเปน)ครบ2ครง
เดกทเกดในงวดทรายงานเมอ5ปพ.ศ.ทผานมา
ท�ารายงานงวด2ปงบประมาณ2553ตองประเมนจากเดกทเกดวนท1ม.ค.–31ม.ค.48ทอยในพนทรบผดชอบทงหมด
หมายเหต *ในเดกอายครบ2ปถาไดรบวคซนJE(เชอตาย)1ครงและตอดวยJE(เชอเปน)1ครงหรอไดรบวคซนJE(เชอเปน)1ครงแลวตอดวยJE(เชอตาย)1ครงถอวาผานเกณฑและ
ในเดกอายครบ3หรอ5ปถาไดรบวคซนJE(เชอตาย)2ครงและตอดวยJE(เชอเปน)
1ครงหรอไดรบวคซนJE(เชอตาย)1ครงและตอดวยJE(เชอเปน)2ครงถอวาผานเกณฑ
120 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ตารางท 4.3 เกณฑการประเมนอตราความครอบคลมของการไดรบวคซนในเดกนกเรยน
กลมเปาหมายทประเมน
ชนดวคซน การประเมน ตวอยาง
นกเรยนชนป.6 dT ประเมนนกเรยนชนป.6
เปนรายโรงเรยน
รพ.สต.กกไกใหวคซนdTแกนกเรยนชนป.6
ในโรงเรยนAจ�านวน46คนโรงเรยนนมนกเรยน
ชนป.6ทงหมด48คนความครอบคลมการไดรบ
วคซนdTของโรงเรยนA=46X100/48=95.8%
2. การประเมนผลความครอบคลมของการใหบรการวคซน
เปนการประเมนการใหบรการของเจาหนาทวา ไดใหวคซนแตละชนดแกผ รบบรการเทาใด
โดยไมค�านงวาผ รบบรการจะเปนผ อาศยในหรอนอกพนทรบผดชอบของสถานบรการ หรอแมแต
ชาวตางชาตทเจาหนาทไดใหบรการกสามารถน�ามารวมเปนผลงานการใหบรการวคซนทงสนเชนกน
ขอมลทเจาหนาทน�ามาประเมนความครอบคลมของการใหบรการวคซนไดจากสมดทะเบยน
การใหบรการหรอจากโปรแกรมคอมพวเตอรผานฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.
มสตรค�านวณดงน
อตราความครอบคลมของการใหบรการวคซนแตละครงในชวงเวลาทก�าหนด (รอยละ)=จ�านวนกลมเปาหมายทเจาหนาทใหบรการวคซนแตละครงในชวงเวลาทก�าหนดX100
*จ�านวนกลมเปาหมายในพนททรบผดชอบทงหมดในชวงเวลา
* ปจจบนสถานบรการแตละแหงใชฐานขอมลอเลกทรอนกสตามมาตรฐานของสนย.เปนฐานขอมล ในการด�าเนนงานดงนนขอใหใชจ�านวนประชากรกลมเปาหมายจากฐานขอมลดงกลาวในการค�านวณ
ความครอบคลมของการใหบรการวคซน
ตวอยาง ในเดอนมกราคม2553 รพ.สต.กกไก มเดกอาย 0-1ป ในฐานขอมลอเลกทรอนกส ตามมาตรฐานของสนย.จ�านวน25คนเจาหนาทไดใหวคซนรวมDTP-HBครงท3แกเดกดงกลาวจ�านวน
22คนและไดใหวคซนรวมDTP-HBครงท3แกเดกนอกพนทอก10คน
ดงนนอตราความครอบคลมของการใหวคซนรวมDTP-HBครบ3ครง(รอยละ)
= (22+10)X100
25
= รอยละ128
121หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
จะเหนไดวาอตราความครอบคลมของการใหบรการวคซนเมอเปรยบเทยบกบจ�านวนเดกใน
ทะเบยนราษฎรอาจเกนรอยละ100ไดเนองจากมกลมเปาหมายนอกพนทมารบบรการเปนจ�านวนมาก
แสดงใหเหนถงความนยมของประชาชนทงในและนอกพนท
ตารางท 4.4 การเปรยบเทยบความแตกตางระหวางความครอบคลมของการไดรบวคซนและ ความครอบคลมของการใหวคซน
หวขอ ความครอบคลมของการไดรบวคซน ความครอบคลมของการใหวคซน
กลมเปาหมายทใช
ในการค�านวณ
ประเมนจากกลมเปาหมายในพนท
ทรบผดชอบ
ประเมนจากกลมเปาหมายทเจาหนาท
ใหบรการ
อตราความครอบคลม
(รอยละ)
ไมเกน100 อาจนอยกวาหรอมากกวา100ได
ประโยชนของขอมล ใชในการประเมนระดบภมคมกนของชมชน
เปนประโยชนในการปองกนและควบคมโรค
ใชในการประเมนปรมาณวคซนทใชรวมทง
อปกรณในการใหบรการอตราการสญเสย
ของวคซน
122 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
เอกสารอางอง
1. ปรชา เปรมปร และกนกทพยทพยรตน,บรรณาธการ. การเฝาระวงและสอบสวนอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค.กรงเทพฯ:โรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;
2551.
2. พรศกด อยเจรญ,บรรณาธการ.คมอการปฏบตงาน“การสรางเสรมภมคมกนโรคส�าหรบ
เจาหนาทสาธารณสข”.กรงเทพฯ:ส�านกงานกจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;
2547
3. ส�านกนโยบายและยทธศาสตร ส�านกงานปลดกระทรวงสาธารณสข กระทรวงสาธารณสข.
สรปผลการด�าเนนงานการปฏรประบบขอมลสขภาพกระทรวงสาธารณสข ระยะเรงดวน
(มถนายน-30กนยายน2557).
123หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดตอไปนไมใชประโยชนของทะเบยน
การใหบรการ
ก. หาอตราการสญเสยของวคซน
ข. ตดตามเดกทไมมารบวคซนตามเกณฑก�าหนด
ค. ตรวจสอบผไดรบวคซนรวมขวดรวมLotเดยวกนง. ใชในการดworkloadของเจาหนาท
2. ขอใดเปนการประเมนอตราความครอบคลม
ของการไดรบวคซนของกลมเปาหมายใน
พนททรบผดชอบไมถกตอง
ก. ประเมนเฉพาะกลมเปาหมายทไดรบวคซนในภาครฐเทานนข. เดกทยายออกจากพนทไปแลวไมตองน�ามารวมเปนตวหารค. การประเมนความครอบคลมของการไดรบวคซน
บาดทะยกในหญงมครรภใหประเมนจากเดกทมอาย
ไมเกน1เดอนในพนทแมแมไมอยในพนทกตองน�า
มารวมเปนตวหารดวย
ง. การประเมนความครอบคลมของการไดรบวคซนในนกเรยนใหประเมนจากนกเรยนกลมเปาหมายทอยใน
โรงเรยนทงหมด
3. ถาตองการประเมนการไดรบวคซนJE
(เชอตาย)ครบ2ครงหรอJE(เชอเปน)
1ครงในเดกอายครบ2ปณเดอน
ม.ค.57ทานตองประเมนเดกทเกดเมอใด
ก. วนท1ม.ค.55-31ม.ค.55ข. วนท1ม.ค.56-31ม.ค.56ค. วนท31ม.ค.56ง. วนท31ม.ค.55
4. การประเมนความครอบคลมของการไดรบ
วคซนในเดกกอนวยเรยนทานจะประเมน
เดกในกลมใด
ก. เดกทอาศยเฉพาะในพนทรบผดชอบของทานข. เดกทอาศยเฉพาะนอกพนทรบผดชอบของทานค. เดกทอาศยทงในและนอกพนทรบผดชอบของทานง. ถกทกขอ
5. การประเมนความครอบคลมของการให
วคซนในเดกกอนวยเรยนทานจะประเมน
เดกในกลมใด
ก. เดกทอาศยเฉพาะในพนทรบผดชอบของทานข. เดกทอาศยเฉพาะนอกพนทรบผดชอบของทานค. เดกทอาศยทงในและนอกพนทรบผดชอบของทานง. ไมมขอใดถก
6. ขอใดไมถกตองในการจดท�าทะเบยนตดตาม
การไดรบวคซนของกลมเปาหมายในพนท
ทรบผดชอบ
ก. รพ.สต.“เปยมสข”ใหอสม.แจงการยายเขายายออกของเดกเปนประจ�าทกเดอน
ข. รพ.สต.“ทกขไมม”keyin“วน/เดอน/ปทไดรบวคซน”ในทะเบยนตดตามการไดรบวคซนเฉพาะเดกทมารบ
วคซนทสถานอนามยน
ค. รพ.สต. “ชวเปนสข” ใชประโยชนจากทะเบยนนในการตดตามกลมเปาหมายใหมารบวคซนใหครบถวนตามเกณฑ
ง. รพ.สต.“ทกขมลาย”keyin“วน/เดอน/ป”ทด.ช.จกไปรบวคซนทคลนกใกลบานในทะเบยนตดตามการได
รบวคซนของเดกในพนทรบผดชอบในชอง“ทอน”
124 หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. ในเดอนธนวาคม2552รพ.สต.มสขมเดก
อาย 1-2 ป จากฐานขอมลอเลกทรอนกส
ตามมาตรฐานของสนย.กระทรวงสาธารณสข
จ�านวน20คนเจาหนาทไดใหวคซนDTPครงท4
แกเดกในพนทรบผดชอบจ�านวน15คนและได
ใหวคซนDTPครงท4แกเดกนอกพนทอก10คน
ความครอบคลมการใหบรการวคซนDTPครงท4
คดเปนรอยละเทาใด
ก. 50.0ข. 75.0
ค. 100.0ง. 125.0
8. ในเดอนสงหาคม2552รพ.สต.สมหวงมเดก
อายครบ 5ป ทมอยจรงในพนทรบผดชอบ
จ�านวน20คนเจาหนาทไดใหวคซนOPVครง
ท5แกเดกดงกลาวจ�านวน17คนและไดให
วคซนOPVครงท5แกเดกนอกพนทอก2คน
มเดกในพนทรบผดชอบไดรบวคซนจากคลนก
1คนความครอบคลมการไดรบวคซนOPV
ครงท5คดเปนรอยละเทาใด
ก. 90.0ข. 95.0
ค. 100.0ง. ไมมขอใดถก
9. ทานจะน�ามารดารายใดมาค�านวณหา
อตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
บาดทะยกครบถวนตามเกณฑ
ก. นางผนและลกยายไปอยทอนแตขณะตงครรภ
มารบวคซนdTทสถานบรการของทาน
ข. นางผาดขณะนอยในพนทรบผดชอบของทาน
แตลกไปอยกบพอทอน
ค. นางวาดขณะนยายไปอยทอนแตลกยงอยในพนท
รบผดชอบของทาน
ง. นางแหวนขณะนอยในพนทรบผดชอบของทาน
แตไดแทงไปตงแตอายครรภได6เดอน
10. รพ.สต.“ไรทกข”ใหวคซนdTในนกเรยนป.6
ของโรงเรยนแสนหรรษาจ�านวน18คนเปนเดก
ทอยในพนทรบผดชอบ15คนเดกนอกพนท3
คนผปกครองไมอนญาตใหเดกรบวคซน2คน
โรงเรยนนมนกเรยนชนป.6ทงหมด20คน
ความครอบคลมการไดรบวคซนdTในนกเรยน
ป.6ของโรงเรยนนมรอยละเทาใด
ก. 75.0ข. 90.0
ค. 100.0ง. 83.3
125หมวดเนอหาท 4: การจดทำ ทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 5
วคซนและระบบลกโซความเยน
127
แผนการสอนหมวดเนอหาท 5วคซนและระบบลกโซความเยน
เรอง วคซนและระบบลกโซความเยน
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2.5ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. ระบปจจยทมผลกระทบตอคณภาพของวคซนแตละชนด
2. อธบายถงความส�าคญของระบบลกโซความเยน
3. สาธตวธการจดเรยงวคซนในอปกรณทใชในระบบลกโซความเยน
และสามารถอธบายการดแลรกษาอปกรณ
4. ยกตวอยางเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน (Cold chain
breakdown)และสามารถก�าหนดแนวทางการปองกน
กจกรรมการสอน1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. กจกรรมกลม(การจดเรยงวคซนในตเยนและกระตกวคซน)
3. กจกรรมกลม(เหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยนการวเคราะห
สาเหตของการปองกนและการจดการเมอเกดเหตการณ)
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(Handoutpowerpoint)
2. packageอปกรณการจดตเยนไดแกตเยนจ�าลองขวดวคซนแตละ
ชนดใสถงซปใสหรอบตรภาพกลองบรรจวคซนแตละชนดแผนภาพ
เทอรโมมเตอรแผนภาพไอซแพคและขวดน�าเปนตนใบเฉลยและ
ใบสรปความร
3. packageอปกรณการจดเกบวคซนในหบเยน/กลองโฟมและกระตก
วคซนใบเฉลยและใบสรปความร
4. ใบงานเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน4-5ขอกระดาษ
Flipchartปากกาเคมพรอมใบเฉลยและใบสรปความร
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมในระหวางเรยน
128 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ปจจยใดทมผลกระทบตอคณภาพวคซน ก. ความรอนข. ความเยนจดค. แสงจากหลอดไฟและแสงจากดวงอาทตยง. ถกทกขอ
2. ขอความใดถกตองเกยวกบคณสมบตของ
วคซน
ก. วคซนบางชนดไวตอความรอนข. วคซนบางชนดไวตอความเยนจดค. วคซนทกชนดไวตอแสงง. วคซนทกชนดไวตอความชน
3. วคซนใดหามแชแขง ก. วคซนรวมดทพ-ตบอกเสบบ(DTP-HB)ข. วคซนรวมหดคางทมและหดเยอรมน(MMR)
ค. วคซนบซจง. ถกทกขอ
4. การจดเกบวคซนและน�ายาละลายในตเยน
ขอใดถกตอง
ก. OPV,MR,MMR,JE(เชอเปน)และBCG
รวมทงน�ายาละลายเกบในชองแชแขง
ข. OPV,MR,MMR,JE(เชอเปน)และBCG
เกบในชองธรรมดา(+2°oCถง+8°oC)
ค. HB,DTP-HB,DTP,dTและJE(เชอตาย) เกบในชองแชแขง
ง. HB,DTP-HB,DTP,dTและJE(เชอตาย) เกบในชองธรรมดา(+2°oCถง+8°oC)
5. ควรใชอะไรเพอท�าใหเกดความเยนในกระตก
วคซน
ก. น�าแขงข. น�าแขงแหง(dry-ice)ค. Icepackทเพงน�าออกมาจากชองแชแขงง. Icepackทเขยาแลวไดยนเสยงน�า
6. วธการจดเรยงวคซนในกระตกขนาดเลก
(ความจประมาณ1.7ลตร)ขอใดถกตอง
ก. ใสIcepackทงดานลางดานบนและดานขาง ทง4ดาน
ข. ใสIcepackดานลางและดานขางทง4ดานค. ใสIcepackดานบนและดานขางทง4ดานง. ใสIcepackเฉพาะดานขางทง4ดาน
129หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. การดแลตเยนทใชเกบวคซนขอใดถกตอง ก. ใชผาคลมตเยนเพอปองกนไมใหฝนจบข. ปลอยใหน�าแขงเกาะหนาในชองแชแขงเพอท�าให
อณหภมในชองธรรมดาเยนมากขน
ค. ใสขวดน�ามฝาปดในชองเกบผกเพอชวยเกบรกษา ความเยนในตเยน
ง. ปรบอณหภมในชองธรรมดาใหต�ากวา+2°oCเพอไมให
สงกวา+8°oCในตอนกลางวน
8. การก�ากบอณหภมในตเยนขอใดถกตอง ก. บนทกอณหภมวนละ1ครงทกเชาเวนวนหยดราชการ
ข. บนทกอณหภมวนละ1ครงทกเยนเวนวนหยดราชการ
ค. บนทกอณหภมวนละ2ครงเวนวนหยดราชการ
ง. บนทกอณหภมวนละ2ครงไมเวนวนหยดราชการ
9. ค�าแนะน�าในการปรบThermostatในตเยน
ขอใดถกตอง
ก. ปรบทกครงหลงไฟฟาดบข. ปรบทกครงกอนรบวคซนเขาตเยนค. ปรบทกครงถาอณหภมสงเกน+8°oC(หลงตรวจสอบ
สาเหตแลว)
ง. ถกทกขอ
10. ขอใดถกตองเกยวกบการเตรยมความพรอม
กรณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
ก. ก�าหนดใหมผรบผดชอบเฉพาะข. จดเตรยมอปกรณส�ารองใหพรอมใชงาน
ค. ก�าหนดขนตอนในการปฏบตเมอเกดเหตการณฉกเฉน
ง. ถกทกขอ
130 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
หมวดเนอหาท 5วคซนและระบบลกโซความเยน
สาระสงเขป
วคซนเปนชววตถทไวตอการเปลยนแปลงของอณหภมทงความรอนความเยนจดและแสงมผล
ตอคณภาพวคซนเพราะท�าใหวคซนเสอมสภาพและอาจท�าใหเกดอาการภายหลงการไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรคไดดวยจงตองจดเกบและขนสงวคซนในอปกรณทไดมาตรฐานและในอณหภมทเหมาะสม
โดยจดเกบวคซนOPVทไวตอความรอนมากทสดไวในชองแชแขงวคซนเชอเปนชนดผงแหงไดแกBCG,
MMR,MRและJE(เชอเปน)ซงไวตอความรอนรองลงมาจากวคซนOPVนนองคการอนามยโลกแนะน�า
วาไมจ�าเปนตองเกบในชองแชแขงแตใหเกบในอณหภม+2°oCถง+8°oCทงในระดบคลงและสถานบรการ
ส�าหรบวคซนเชอตายไดแกHB,DTP-HB,DTP,dT,JE(เชอตาย),HPV,IPV,Inf luenzaและRabiesใหเกบใน
อณหภม+2°oCถง+8°oCเทานน(หามแชแขง)ส�าหรบน�ายาละลายวคซนหามแชแขงเชนกนโดยสถานบรการ
ตองเกบทอณหภม+2°oCถง+8°oCสวนในระดบคลงถาตเยนชองธรรมดามพนทไมเพยงพอใหเกบไวนอก
ตเยนไดเมอจะน�าไปละลายวคซนผงแหงตองเกบไวในอณหภม+2°oCถง+8°oCประมาณ24ชวโมงกอนใช
ในการรกษาคณภาพของวคซนจ�าเปนตองมอปกรณทใชในการจดเกบและขนสงวคซนทได
มาตรฐานเชน
• ตเยนในระดบคลงควรเปนตเยนฝาประตทบแสงชนด2ประตแยกชองแชแขงและชองธรรมดา
ขนาดความจไมต�ากวา18คว
• หบเยนหรอกระตกวคซนใบใหญควรมขนาดใหญเพยงพอในการจดเกบวคซนเมอมไฟฟาดบ
หรอตเยนเสยและสามารถเกบความเยนไดนานอยางนอย24ชวโมง
• กระตกวคซนควรมซองน�าแขง(Icepack)ทมขนาดพอดกบกระตกและสามารถเกบความเยน
ไดนานอยางนอย24ชวโมง
• เทอรโมมเตอรทวดอณหภมไดทงคาบวกและคาลบและตองมการสอบเทยบหรอเทยบเคยงกบ
เทอรโมมเตอรทสอบเทยบแลว เพอใชในการตรวจสอบอณหภมในระหวางจดเกบหรอขนสง
วคซนไดอยางถกตองเหมาะสม
อปกรณดงกลาวขางตนจะสามารถจดเกบวคซนใหอยในอณหภมทเหมาะสมและใชงานไดนาน
ตองมการดแลรกษาอปกรณเชนการตดตงตเยนในทแสงแดดสองไมถงและวางหางจากผนงหองไมต�ากวา
6นวการท�าความสะอาดหบเยนหรอกระตกและเกบในทรมเพอปองกนการแตกราวเปนตน
นอกจากน ควรมการเตรยมความพรอมกรณเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
โดยมผงการเตรยมความพรอมฯตดไวใหเหนอยางชดเจนมบคลากรทรบผดชอบโดยเฉพาะพรอมทง
ซกซอมความเขาใจเจาหนาททเกยวของ เพอใหสามารถจดการแกไขไดอยางถกตองทงในกรณไฟฟาดบ
หรอตเยนเสยและควรมวธปองกนไมใหเกดเหตการณฉกเฉนกบตเยนทใชเกบวคซนดวย
131หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
1. ปจจยทมผลกระทบตอคณภาพของวคซน
วคซน เปนผลตภณฑทผลตจากสงทมชวตหรอทไดจากการสงเคราะหหรอกระบวนการอนใด
ทน�ามาใชในการกระตนระบบภมคมกนโรคของมนษย เพอปองกน รกษาหรอลดความรนแรงของโรค
แตวคซนเปนชววตถทไวตอการเปลยนแปลงของอณหภม และเสอมสภาพไดในอณหภมทรอนหรอเยนจด
จนท�าใหวคซนแขงตวจงตองเกบวคซนไวในอณหภมทเหมาะสมตลอดเวลาตงแตผผลตจนถงผใช
เพอใหวคซนคงคณภาพและสามารถกระตนการสรางเสรมภมคมกนโรคไดดเจาหนาทควรทราบ
และตระหนกถงปจจยส�าคญทมผลตอคณภาพของวคซนดงน
1.1 ความรอน: วคซนทกชนดจะสญเสยคณภาพถาสมผสกบความรอน แตวคซนชนดตางๆ
จะไวตอความรอนไมเทากนโดยสามารถเรยงล�าดบความไวตอความรอน(Heatsensitivity)ไดดงน
นอกจากน ควรมการเตรยมความพรอมกรณเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน โดยมผงการเตรยมความพรอมฯ ตดไวใหเหนอยางชดเจน มบคลากรทรบผดชอบโดยเฉพาะ พรอมทงซกซอมความเขาใจเจาหนาททเกยวของ เพอใหสามารถจดการแกไขไดอยางถกตองทงในกรณไฟฟาดบหรอต เยนเสย และควรมวธปองกนไมใหเกดเหตการณฉกเฉนกบต เยนทใชเกบวคซนดวย 1. ปจจยทมผลกระทบตอคณภาพของวคซน
วคซน เปนผลตภณฑทผลตจากสงทมชวตหรอทไดจากการสงเคราะหหรอกระบวนการอนใด ทนามาใชในการกระต นระบบภมค มกนโรคของมนษย เพอปองกน รกษา หรอลดความรนแรงของโรค แตวคซนเปนชววตถทไวตอการเปลยนแปลงของอณหภม และเสอมสภาพไดในอณหภมทรอนหรอเยนจดจนทาใหวคซนแขงตว จงตองเกบวคซนไวในอณหภมทเหมาะสมตลอดเวลา ตงแตผผลตจนถงผใช
เพอใหวคซนคงคณภาพ และสามารถกระตนการสรางเสรมภมคมกนโรคไดด เจาหนาทควรทราบและตระหนกถงปจจยสาคญทมผลตอคณภาพของวคซน ดงน
1.1 ความรอน : วคซนทกชนดจะสญเสยคณภาพถาสมผสกบความรอน แตวคซนชนดตางๆ จะไวตอความรอนไมเทากน โดยสามารถเรยงลาดบความไวตอความรอน (Heat sensitivity) ไดดงน
ความไวตอความรอน• OPV• Influenza(inact. split)• IPV, JE(live)• MR, MMR, Rota(liquid)• DTwP, DTwP-HB, , DTwP-HB-Hib• BCG• HPV• Hib (liquid)• DT, dT • HB, Rabies
ไวมากทสด
ไวนอยทสด
ภาพท 5.1 การเรยงลาดบของวคซนตามความไวตอความรอน (Heat sensitivity)
1.2 ความเยนจด : วคซนบางชนดนอกจากไวตอความรอนแลวยงไวตอความเยนจดดวย โดยในอณหภมทตากวา °c จะทาใหวคซนเหลานแขงตว สญเสยความแรงและเสอมสภาพทนท ไมสามารถกระตนใหเกดภมคมกนโรคได โดยสามารถเรยงลาดบความไวตอความเยนจด (Freeze sensitivity) ไดดงน
ภาพท 5.1 การเรยงล�าดบของวคซนตามความไวตอความรอน(Heatsensitivity)
1.2 ความเยนจด: วคซนบางชนดนอกจากไวตอความรอนแลวยงไวตอความเยนจดดวย โดยในอณหภมทต�ากวา0oCจะท�าใหวคซนเหลานแขงตวสญเสยความแรงและเสอมสภาพทนทไมสามารถ
กระตนใหเกดภมคมกนโรคไดโดยสามารถเรยงล�าดบความไวตอความเยนจด(Freezesensitivity)ไดดงน
ความไวตอความเยนจด• HB
• HPV , DTwP-HB-Hib
• DTP, DTaP-HB
• DT, dT
• IPV
• Hib (liquid)
• Influenza(inact. split)
• Rota(liquid)
ไวมากทสด
ไวนอยทสด
ภาพท 5.2 การเรยงลาดบของวคซนตามความไวตอความเยนจด (Freeze sensitivity)
ตารางท 5.1 สรปผลกระทบของอณหภมทมตอวคซนเชอตาย และวคซนเชอเปนออนฤทธ
วคซนเชอตาย (Inactivated vaccine)
วคซนชนดเชอเปนออนฤทธ (Live attenuated vaccine)
1. เสอมสภาพทนทเมออยในอณหภมตาจนทาใหวคซนแขงตว . อยในอณหภมหองไดในชวงระยะเวลาหนง
. ทนตอการแชแขงหรอความเยนจด . อยในอณหภมหองไดไมนาน
1.3 แสง : วคซนเชอเปนชนดผงแหง (Freeze dried vaccine) ไดแก วคซน BCG, MMR, MR และJE (เชอเปน) และวคซน Rota (ชนดนา) วคซนเหลานนอกจากไวตอความรอนแลว ยงไวตอแสงดวย ทงแสงจากดวงอาทตยและแสงจากหลอดฟลออเรสเซนส โดยมความไวตอแสง (Light sensitivity) ไมแตกตางกน จงตองเกบวคซนเหลานไวในกลองใหพนแสงตลอดเวลา โดยเฉพาะเวลาทผสมนายาละลาย (diluent) แลวจะยงเสอมสภาพไดเรวขน . ระบบลกโซความเยน (Cold chain system) และความสาคญ
ดวยเหตทวคซนไวตอการเปลยนแปลงของอณหภม ทาใหเสอมคณภาพไดงาย จงตองมระบบทถกออกแบบใหวคซนอยในอณหภมทถกตองเหมาะสมตลอดเวลา ทงในขณะจดเกบและขนสงวคซน ตงแตผ ผลตวคซนจนถงผ รบบรการสรางเสรมภมคมกนโรค ซงเรยกวา ระบบลกโซความเยน (Cold chain system) ดงภาพท 5.3
ภาพท 5.2 การเรยงล�าดบของวคซนตามความไวตอความเยนจด(Freezesensitivity)
132 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ตารางท 5.1 สรปผลกระทบของอณหภมทมตอวคซนเชอตาย และวคซนเชอเปนออนฤทธ
วคซนเชอตาย(Inactivated vaccine)
วคซนเชอเปนออนฤทธ(Live attenuated vaccine)
1.เสอมสภาพทนทเมออยในอณหภมต�าจนท�าใหวคซนแขงตว
2.อยในอณหภมหองไดในชวงระยะเวลาหนง
1.ทนตอการแชแขงหรอความเยนจด
2.อยในอณหภมหองไดไมนาน
1.3 แสง: วคซนเชอเปนชนดผงแหง (Freeze dried vaccine) ไดแก วคซนBCG,MMR,MR,
JE (เชอเปน) และวคซน Rota (ชนดน�า) วคซนเหลานนอกจากไวตอความรอนแลว ยงไวตอแสงดวย
ทงแสงจากดวงอาทตยและแสงจากหลอดฟลออเรสเซนส โดยมความไวตอแสง (Light sensitivity)
ไมแตกตางกนจงตองเกบวคซนเหลานไวในกลองใหพนแสงตลอดเวลาโดยเฉพาะเวลาทผสมน�ายาละลาย
(diluent)แลวจะยงเสอมสภาพไดเรวขน
2. ระบบลกโซความเยน (Cold chain system) และความส�าคญ
ดวยเหตทวคซนไวตอการเปลยนแปลงของอณหภม ท�าใหเสอมคณภาพไดงายจงตองมระบบ
ทถกออกแบบใหวคซนอยในอณหภมทถกตองเหมาะสมตลอดเวลา ทงในขณะจดเกบและขนสงวคซน
ตงแตผผลตวคซนจนถงผรบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคซงเรยกวา ระบบลกโซความเยน (Cold chain
system)ดงภาพท5.3
Vaccine manufacturer
Cold room (+oc to +8oc) and freezer room (-oc to -oc)
Refrigerators (+oc to +8oc) and freezers (-oc to -oc)
Health Center
Vaccines
National airportNational StoreRegional Store
Provincial StoreDistrict Store
International transport
Transit storage facilities (+oc to +8oc)
Cold room (+oc to +8oc) and freezer (-oc to -oc)
Refrigerators (+oc to +8oc) and cold boxesRefrigerators (+oc to +8oc) and cold boxes or vaccine carriers
Child and mother
ภาพท 5.3 ระบบลกโซความเยน
ระบบลกโซความเยน จงมความสาคญดวยเหตผลดงตอไปน 1. วคซนเสอมสภาพไดงาย เมอเวลาผานไปความแรง (potency) ของวคซนจะลดลง 2. อณหภมทสงขนจะทาใหความแรงของวคซนลดลงเรวขน 3. วคซนบางชนดจะสญ เสยความแรงทนท ถาอย ในอณหภม ท ทาใหแขงตว (freezing temperature) 4. เมอวคซนเสอมสภาพ ผ รบบรการไมไดรบการปองกนโรค 5. วคซนทเสอมสภาพจาก freezing ฉดแลวจะเกดเปนไตแขง โดยสรป การจดเกบและการขนสงวคซนทไมเหมาะสม ทาใหเกดความเสยงตอผ รบบรการ ทจะไมไดรบการปองกนจากโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน และอาจเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค (Adverse Event Following Immunization: AEFI) ไดดวย . อปกรณทใชในการจดเกบและขนสงวคซนและการดแลรกษาอปกรณ
.1 ต เยน ในปจจบนคลงวคซนระดบอาเภอและสถานบรการสวนใหญใชต เยนบาน (Domestic Refrigerator) ซงจะตองไดมาตรฐานอตสาหกรรม (มอก.) โดยในระดบคลงควรเปนต เยนฝาประตทบแสงชนด ประต แยกชองแชแขง (freezing compartment) และชองธรรมดา (refrigerator compartment) ขนาดความจไมตากวา 1 คว ดงภาพท 5.4 แตในสถานบรการ เชน รพ.สต. อาจใชชนดประตเดยว ขนาดความจไมตากวา 5 คว
ภาพท 5.3 ระบบลกโซความเยน
133หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ระบบลกโซความเยน จงมความส�าคญดวยเหตผลดงตอไปน1. วคซนเสอมสภาพไดงายเมอเวลาผานไปความแรง(potency)ของวคซนจะลดลง
2. อณหภมทสงขนจะท�าใหความแรงของวคซนลดลงเรวขน
3. วคซนบางชนดจะสญเสยความแรงทนทถาอยในอณหภมทท�าใหแขงตว(freezingtemperature)
4. เมอวคซนเสอมสภาพผรบบรการไมไดรบการปองกนโรค
5. วคซนทเสอมสภาพจากfreezingฉดแลวจะเกดเปนไตแขง
โดยสรปการจดเกบและการขนสงวคซนทไมเหมาะสมท�าใหเกดความเสยงตอผรบบรการทจะ
ไมไดรบการปองกนจากโรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและอาจเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรค(AdverseEventFollowingImmunization:AEFI)ไดดวย
3. อปกรณทใชในการจดเกบและขนสงวคซนและการดแลรกษาอปกรณ
3.1 ตเยนในปจจบนคลงวคซนระดบอ�าเภอและสถานบรการสวนใหญใชตเยนบาน(Domestic
Refrigerator)ซงจะตองไดมาตรฐานอตสาหกรรม (มอก.) โดยในระดบคลงควรเปนตเยนฝาประตทบแสง
ชนด2ประตแยกชองแชแขง(freezingcompartment)และชองธรรมดา(refrigeratorcompartment)ขนาด
ความจไมต�ากวา18ควดงภาพท5.4แตในสถานบรการเชนรพ.สต.อาจใชชนดประตเดยวขนาดความจ
ไมต�ากวา5คว
ภาพท 5.4 ตเยนส�าหรบเกบรกษาวคซน
คณสมบตของตเยนทใชเกบวคซน1. สามารถรกษาอณหภมไดคงทตลอดทงป
2. เกบรกษาความเยนไวไดนานเมอไฟฟาดบ
3. มอายการใชงานนอยกวา10ป
4. มความจในการเกบวคซนไดอยางนอย1เดอน
5. ใชในการจดเกบวคซนเพยงอยางเดยว
134 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
การดแลตเยนทใชเกบวคซน1. ปรบอณหภมในชองแชแขงใหต�ากวา-15o°C
2. ปรบอณหภมในชองธรรมดาใหอยในชวง+2o°Cถง+8o°Cและเพอปองกนไมใหวคซนทไวตอ
ความเยนจดแขงตวควรปรบThermostatใหได+2°o°Cถง+4o°Cในชวงเวลาทเยนทสด
3. ตรวจสอบอณหภมทง2ชองวนละ2ครงและบนทกทกวนถาอณหภมเบยงเบนออกไปจาก
คาทก�าหนดตองมการด�าเนนการตามแนวทางทก�าหนดไว
4. ใสIcepackในชองแชแขงและขวดใสน�ามฝาปดวางไวชนลาง(ใหเตมชองเกบผก)ของตเยน
เพอเพมอายความเยน(Coldlife)ท�าใหเกบรกษาความเยนไดคงทในกรณเปดตเยนบอยและ
กรณไฟดบ
5. ตดตงในทแสงแดดสองไมถงและใหผนงตทง3ดานหางจากฝาผนงหองหรออปกรณอนไมต�า
กวา6นวเพอใหตเยนระบายความรอนไดด
6. ท�าความสะอาดขอบยางและปองกนไมใหเชอราเกาะ โดยใชน�าอนผสมน�าสบเชดถใหทว
ใชผาชบน�าเชดจนสะอาด ใชผาแหงเชดน�าออกใหแหง แลวใชผงฟหรอเบกกงโซดาผสมกบ
น�าเปลาเชดตามขอบตเยนอกครงเพอเปนการปองกนการเกดเชอราหรอเอาผาชบน�าสมสายช
เชดถบรเวณขอบยางทเปนรา
7. ตดตงในบรเวณทมระบบไฟฟาส�ารองมาถงเสยบปลกและใชเทปพนปลกใหแนน
8. ถามน�าแขงเกาะหนาในชองแชแขงเกน5มม.ควรละลายน�าแขงออกใหหมด เพราะน�าแขง
ทเกาะหนาไมไดท�าใหตเยนเยนขนแตอาจไปอดกนไมใหความเยนไหลลงชองธรรมดาท�าให
อณหภมในชองธรรมดาสงขน
การเกบรกษาวคซนในคลงและสถานบรการการเกบวคซนแตละชนดในคลงและสถานบรการใหด�าเนนการดงน
1. วคซนโปลโอชนดรบประทาน(OPV)ใหเกบไวทอณหภม-15°o°Cถง-25o°Cทงในระดบคลงและ
ในสถานบรการ
2. วคซนเชอเปนชนดผงแหง ไดแก BCG,MMR,MRและ JE (เชอเปน)องคการอนามยโลก
แนะน�าวาไมจ�าเปนตองเกบในชองแชแขง แตใหเกบในอณหภม +2°o°C ถง +8°o°C ไดทงใน
ระดบคลงและในสถานบรการและควรเกบในกลองเพอปองกนแสงตลอดเวลา
3. วคซนเชอตายไดแกHB,DTP,DTP-HB,dT,JE(เชอตาย),HPV,IPV,Hib(ชนดน�า)Influenza
และRabiesใหเกบในอณหภม+2°o°Cถง+8°o°Cเทานน (หามแชแขง) ทงในระดบคลงและใน
สถานบรการ
4. น�ายาละลายวคซนหามแชแขง ในสถานบรการใหเกบในอณหภม+2°o°Cถง+8°o°Cในระดบคลง
ถาตเยนชองธรรมดามพนทไมเพยงพอใหเกบไวนอกตเยนได แตถาจะน�าไปละลายวคซน
ผงแหงตองเกบไวในอณหภม+2°o°Cถง+8°o°Cประมาณ24ชวโมงกอนใช
135หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ดงนนจงควรจดเรยงวคซนในตเยนดงภาพท 5.5 โดยควรจดเกบวคซนไวในตะกราโปรงเพอให
ความเยนไหลเวยนไดทวถง วคซนทไวตอแสงใหใสไวในกลองหรอภาชนะทปองกนแสง และวางวคซนท
ไวตอความเยนจดไวตรงกลางของชองธรรมดา(refrigeratorcompartment)พรอมเทอรโมมเตอรเพอก�ากบ
ตดตามอณหภมไมใหต�ากวา+2°o°Cและตดปายชอทชนวางวคซนเพอปองกนการหยบวคซนผด
ภาพท 5.5 การเกบรกษาวคซนในตเยน
3.2 หบเยน (Vaccine cold box)หรอกระตกวคซนใบใหญเปนอปกรณทใชเกบวคซนใน
ระหวางการขนสงหรอเมอมไฟฟาดบนาน/ตเยนเสยหรอในระหวางการละลายน�าแขงในชองแชแขงซงม
ขนาดใหญพอทจะใชในการขนสงวคซนในแตละเดอนโดยมIcepackวางไวโดยรอบทกดานและควรเกบ
ความเยนไดอยางนอย24ชวโมง
3.3 กระตกวคซน (Vaccine carrier) เปนอปกรณทใชในการขนสงหรอเกบวคซนไวชวคราว
เหมอนหบเยนแตมขนาดเลกกวาและเกบความเยนไดไมนานเทาหบเยนกระตกวคซนทดควรเกบความเยน
ไดนานอยางนอย24ชวโมงและควรมIcepackทมขนาดพอดทจะจดเรยงลงในกระตกโดยไมเคลอนไปมา
ภาพท 5.6 หบเยน ภาพท 5.7 กระตกวคซนแบบมาตรฐาน
136 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
การจดเรยงวคซนลงในกระตกหรอหบเยน1. วาง Icepackทเรมละลายแลว (Conditioned icepack) ในดานขางทง 4ดานและดานลาง
ในกรณทเปนหบเยนหรอกระตกขนาดใหญ
2. หอวคซนแลววางไวกลางกระตกและวางIcepackบนหอวคซนกอนปดฝาในกรณทเปนหบเยน
หรอกระตกขนาดใหญ
3. ปดฝาใหสนทและวางไวในทรม
4. ถามแผนฟองน�า (foampad)วางใตฝาปดจะชวยกนความรอนไดและถามขวดวคซนทเปด
ใชแลวใหเสยบขวดวคซนไวทแผนฟองน�า จะท�าใหวคซนไมปนเปอนเมอวางแชอยในน�า
ทละลายจากIcepackบรเวณกนกระตกในกรณทแผนฟองน�าช�ารดใหตดฟองน�า/โฟมใสแทน
4. ถามแผนฟองนา (foam pad) วางใตฝาปด จะชวยกนความรอนได และถามขวดวคซนทเปดใชแลวใหเสยบขวดวคซนไวทแผนฟองนา จะทาใหวคซนไมปนเปอนเมอวางแชอยในนาทละลายจาก Icepack บรเวณกนกระตก ในกรณทแผนฟองนาชารด ใหตดฟองนา/ โฟมใสแทน
ภาพท 5.6 หบเยน ภาพท 5.7 กระตกวคซนแบบมาตรฐาน
45
การจดเกบวคซนในหบเยน
ภาพท 5.8 (A)การจดเกบวคซนในหบเยน
137หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ดานหนา กอนใสดานหลง หลงใส
ภาพท 5.8 (B) การบรรจวคซนลงในกระตก
กระตกวคซน
ใสกระดาษหนา/แผนพลาสตก
ปองกนไมให Icepack ตดกบขวดวคซน
หอวคซนเพอไมใหแตกราว
และฉลากเปยกน�า
ตรวจสอบฝากระตกวาปดไดสนท
ใส Icepack ทเรมละลายแลว
(Conditioned Icepack)
วางเทอรโมมเตอรเพอวดอณหภม
ใหอยในชวง +2oC ถง +8oC กอนใสวคซน
น�าหอวคซนใสกระตกและวางฟองน�า
กอนปดฝา
อยในสภาพทพรอมขนสง
หรอน�าวคซนไปใหบรการ
1
3
5
7
2
4
6
8
138 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
การดแลหบเยนและกระตกวคซน
1. หลงการใชงานท�าความสะอาดแลวเปดฝาวางทงไวใหแหงเพอปองกนเชอรา
2. เกบในทรมเพอปองกนการแตกราว
3. หามโยนหรอเคาะหบเยน/กระตกและน�าสงของอนไปวางทบเพราะจะท�าใหแตกไดไมควรผงแดด
เพราะอาจท�าใหกรอบและแตกราว
3.4 ซองน�าแขง (Icepack) คอซองพลาสตกมฝาปดทใสน�าถงระดบทบงชและน�าไปแชแขง ในการแชแขงใหเรยง Icepack ในแนวตงใหฝาปดอยดานบน โดยมชองวางระหวางแผน เพอใหแขงตว
ไดทวถงในกรณทความสงของชองแชแขงไมมากพอใหวางตงบนสนดานขางแทนกอนน�ามาใชบรรจวคซน
ทไวตอความเยนจดองคการอนามยโลกแนะน�าใหท�าConditioning Icepack คอการน�าIcepackออกมาวาง
ในอณหภมหองในชวงเวลาหนงเพอท�าใหน�าแขงทอยในIcepackมอณหภมกลบมาท0องศาเซลเซยสดงน
• วางIcepackบนโตะ/เคานเตอรเรยงเปนแถวเดยวแตไมควรมากกวา2แถว
• วางIcepackใหมพนทวางรอบๆแตละกอนประมาณ5ซม.
• เขยาIcepackแตละกอนทก2-3นาทรอจนกระทงมน�าจ�านวนเลกนอยซงจะใชเวลาประมาณ
1ชวโมงในอณหภม 20องศาเซลเซยสและใชเวลานอยลงในอณหภมทสงกวาน�าแขงใน
Icepackจะมอณหภมกลบมาท0องศาเซลเซยสทนททน�าแขงเรมเคลอนไหวไดเลกนอย
ในระหวางใหบรการหามน�าวคซนไปวางบน Icepackแตควรวางเสยบในแผนฟองน�าทปดอยบน
กระตกวคซนดงภาพท5.9และไมควรใชน�าแขงแทนIcepack
นอกจากนควรมการดแลIcepackเพอใหใชงานไดนานดงน
• เกบในชองแชแขง เพอหมนเวยนออกไปใช เมอน�ากลบมาเกบ ใหตรวจสอบรอยแตกราว/
รวซม
• ระดบน�าใน Icepackตองไมมากกวาระดบทก�าหนดเพราะน�าทแขงตวจะขยายออกจนท�าให
แตกราวได
. หลงการใชงาน ทาความสะอาดแลวเปดฝาวางทงไวใหแหง เพอปองกนเชอรา . เกบในทรม เพอปองกนการแตกราว . หามโยนหรอเคาะหบเยน/กระตก และนาสงของอนไปวางทบ เพราะจะทาใหแตกได ไมควรผงแดด เพราะอาจทาใหกรอบและแตกราว
.4 ซองนาแขง (Icepack) คอ ซองพลาสตกมฝาปดทใสนาถงระดบทบงชและนาไปแชแขง ในการแชแขงใหเรยง Icepack ในแนวตงใหฝาปดอยดานบน โดยมชองวางระหวางแผน เพอใหแขงตวไดทวถง ในกรณทความสงของชองแชแขงไมมากพอ ใหวางตงบนสนดานขางแทน กอนนามาใชบรรจวคซนทไวตอความเยนจด องคการอนามยโลกแนะนาใหทา Conditioning Icepack คอการนา Icepack ออกมาวางในอณหภมหองในชวงเวลาหนง เพอทาใหนาแขงทอยใน Icepack มอณหภมกลบมาท องศาเซลเซยส ดงน
วาง Icepack บนโตะ/เคานเตอร เรยงเปนแถวเดยว แตไมควรมากกวา แถว วาง Icepack ใหมพนทวางรอบๆ แตละกอนประมาณ ซม. เขยา Icepack แตละกอนทก - นาท รอจนกระทงมนาจานวนเลกนอย ซงจะใชเวลา
ประมาณ 1 ชวโมงในอณหภม องศาเซลเซยส และใชเวลานอยลงในอณหภมทสงกวา นาแขงใน Icepack จะมอณหภมกลบมาท องศาเซลเซยส ทนททนาแขงเรมเคลอนไหวไดเลกนอย
ในระหวางใหบรการหามนาวคซนไปวางบน Icepack แตควรวางเสยบในแผนฟองนาทปดอยบนกระตกวคซนดงภาพท . และไมควรใชนาแขงแทน Icepack
นอกจากน ควรมการดแล Icepack เพอใหใชงานไดนานดงน - เกบในชองแชแขง เพอหมนเวยนออกไปใช เมอนากลบมาเกบ ใหตรวจสอบรอยแตกราว/รวซม - ระดบใน Icepack ตองไมมากกวาระดบทกาหนด เพราะนาทแขงตวจะขยายออกจนทาให
แตกราวได
Vaccine carrier with foam-pad
แผนฟองนา (foam pad) คอฝากระตกชวคราว
วางใตฝาปดชวยกนความรอน
ขวดวคซนทเปดใชแลว เสยบไวทแผนฟองนา
ทาใหขวดวคซนไมปนเปอนจากการแชในนาบรเวณกนกระตก
ภาพท .9 กระตกวคซนชนดมฟองนาใตฝาปด
ภาพท 5.9 กระตกวคซนชนดมฟองน�าใตฝาปด
139หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
3.5 อปกรณควบคมก�ากบอณหภม3.5.1 Vaccine Vial Monitor (VVM) เปนเครองหมายทท�าจากวสดไวตอความรอน
ชนดirreversibleอยบนฉลากของขวดวคซนซงใชชบงวาวคซนสมผสกบความรอน
มาในชวงระยะเวลาตงแตออกจากโรงงานผลตวคซนจนถงผใชการเปลยนแปลง
ของเครองหมายVVMจะเตอนใหเจาหนาททราบวาวคซนไดสมผสกบอณหภม
ทสงมาระยะเวลาหนงจนมผลตอคณภาพของวคซนโดยสงเกตการเปลยนแปลงของ
สในสเหลยมวาเขมขนหรอไม ถาสในสเหลยมมความเขมเทากบหรอมากกวา
สในวงกลมแสดงวาวคซนไดสมผสกบความรอนมามากจนท�าใหวคซน
เสอมสภาพและไมสามารถกระตนภมคมกนได ดงภาพท 5.10 แต VVM
ไมไดชบงเรองการสมผสกบอณหภมทเยนจด(freezingtemperature)
ภาพท 5.10 การแปลผลเครองหมายVaccineVialMonitorหรอVVM
3.5.2 Freeze watch (FW) เปนอปกรณชนดirreversibleทใชในการก�ากบตดตาม
อณหภมในระหวางการจดเกบหรอขนสงวคซนซงม2ชนดคอชนด0° Cหรอ-4° Cเพอ
เตอนวาวคซนสมผสกบอณหภมทเยนจดโดยวางFWไวในตเยนหบเยนหรอกระตก
วคซนถาFWสมผสกบอณหภมทต�ากวา0° C(Subzerotemperature)สน�าเงนท
อยในกระเปาะจะแตกออกมาเปอนแผนสขาวทรองอยดงภาพท 5.11FWจงเปน
140 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
อปกรณทชบงวาวคซนอาจกระทบกบจดเยอกแขง แตการตดสนใจวาจะใชวคซน
ทไวตอความเยนจดนนไดหรอไมตองท�าการทดสอบคณภาพของวคซนโดยการท�า
Shaketest
ภาพท 5.11 Freezewatch
การทดสอบคณภาพของวคซนทสงสยวาผานการแชแขง (Shake test)วคซนชนดน�าทม AlumซงเปนAdjuvant (สารเพมการกระตนภมคมกน)ผสมอย ไดแก วคซน
HB,DTP,DTP-HB,DTP-Hb-HibและdTจะเสอมสภาพหรอสญเสยความแรงไดถาอยในอณหภมทท�าให
แขงตวดงนนถาสงสยวาวคซนอาจถกแชแขง ใหท�าการทดสอบโดยการสงเกตลกษณะทางกายภาพของ
วคซนดงตอไปน
• แชแขงวคซน1ขวดเพอเปนControl(Lot.no.เดยวกน,ผผลตเดยวกน)
• เมอวคซนแชแขงเตมทแลวน�าออกมาวางนอกตเยนใหละลาย
• เมอละลายแลวเขยาดการตกตะกอนเปรยบเทยบกบวคซนขวดทสงสยวาถกแชแขง
ภาพท . Freeze watch
การทดสอบคณภาพของวคซนทสงสยวาผานการแชแขง (Shake test) วคซนชนดนาทม Alum ซงเปน Adjuvant (สารเพมการกระตนภมคมกน) ผสมอย ไดแก วคซน
HB, DTP, DTP-HB, DTP-Hb-Hib และ dT จะเสอมสภาพหรอสญเสยความแรงไดถาอยในอณหภมททาใหแขงตว ดงนนถาสงสยวาวคซนอาจถกแชแขง ใหทาการทดสอบโดยการสงเกตลกษณะทางกายภาพของวคซนดงตอไปน
แชแขงวคซน 1 ขวด เพอเปน Control (Lot.no. เดยวกน, ผผลตเดยวกน) เมอวคซนแชแขงเตมทแลว นาออกมาวางนอกต เยนใหละลาย เมอละลายแลว เขยาดการตกตะกอนเปรยบเทยบกบวคซนขวดทสงสยวาถกแชแขง
พบวคซนชนดน าสงสยผานการแชแขงพบวคซนชนดน า
สงสยผานการแชแขงเหนแขงตวชดเจนเหนแขงตวชดเจน ทงวคซนขวดนนทงวคซนขวดนน
เขยาขวดวคซนเขยาขวดวคซน
วคซนไมกระจายเปนเน อเดยวกนวคซนไมกระจายเปนเน อเดยวกน
ทงวคซนขวดนนทงวคซนขวดนน ดการตกตะกอนเปรยบเทยบกบขวด control
ดการตกตะกอนเปรยบเทยบกบขวด control
อตราเดยวกนหรอเรวกวาขวด control
อตราเดยวกนหรอเรวกวาขวด control วคซนนาไปใชไดวคซนนาไปใชได
SHAKE TEST
ใช
ใชไมใช
ไมใช
ใช ทงวคซนขวดนนทงวคซนขวดนน
ไมใช
ภาพท . แนวทางการพจารณาคณภาพวคซนทสงสยผานการแชแขง ภาพท 5.12 แนวทางการพจารณาคณภาพวคซนทสงสยผานการแชแขง
141หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ภาพท 5.13 แสดงการท�าShaketest
ตารางท 5.2 ลกษณะทางกายภาพของวคซน dT, DTP, DTP-HB ทบงชวาวคซนอาจเสอมคณภาพ
ลกษณะปกต ลกษณะผดปกตทเกดจากการเกบไว ในอณหภมทท�าใหแขงตว
•สวนใหญลกษณะตะกอนเบาเหมอนวนสขาวอาจม
ตะกอนทมลกษณะคอนขางเหนยวจบกนเปนกอน
สขาวหรอขาวครมเมอตงทงไวนานหลายเดอน
•เมอเขยาจะกระจายเปนเนอเดยวกน
•หลงเขยาเมอตงทงไวจะใชเวลาในการตกตะกอน
นานประมาณครงชวโมง
•มตะกอนทมลกษณะเหมอนผงชอลกปนอย
•เมอเขยาจะไมเปนเนอเดยวกน
•หลงเขยาเมอตงทงไวตะกอนจะตกเรวมาก
โดยเฉพาะสวนทมลกษณะเหมอนผงชอลก
3.5.3 Data logger คออปกรณทใชบนทกอณหภม ซงมโปรแกรมทใชก�าหนดการ
ท�างานโดยมSensorทใชวดและบนทกอณหภมในชวงประมาณ-40oCถง+85oC
และสามารถตงคาการท�างานใหบนทกอณหภมไดเปนวนาท/นาท/ชวโมงสามารถ
บนทกอณหภมไดเปนรอย/พน/หมนครง (แลวแตรน)แสดงผลเปนกราฟวน/เวลา
และอณหภมทบนทกและขอมลทางสถตเชนคาสงสดต�าสดและคาเฉลย
-
ภาพท 5.14 DataLogger
142 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
3.5.4 เทอรโมมเตอร (Thermometer) คออปกรณทใชวดอณหภมซงควรเปนชนดท
วดอณหภมไดทงคาบวกคาลบ(ประมาณ-30oCถง+50oC)ไดแกBimetalvaccine
thermometer,DialthermometerและStemthermometerโดยBimetalvaccine
thermometer และDial Thermometer จะมความแมนย�า (accuracy) ลดลงเมอ
เวลาผานไปจงควรน�าไปสอบเทยบ (calibration) โดยหนวยงานมาตรฐาน เชน
ศนยวศวกรรมการแพทยหรอเทยบเคยงกบเทอรโมมเตอรทสอบเทยบแลวหรอกบ
StemThermometerโดยการน�าไปวางไวดวยกนเพอวดอณหภมทงในและนอกตเยน
ซงควรท�าอยางนอยปละครง
ภาพท 5.15 Thermometer
3.5.5 Digital Thermometer เปนเทอรโมมเตอรทมจอแสดงคาทวดไดบางรนจะแสดงอณหภมสงสด/ต�าสดและมสญญาณเตอน (alarm)ทดงขนตามคาทตงไว
บางรนม probe เปนสายยาวทน�าไปใสในตเยน แลวสามารถอานอณหภมจาก
หนาจอของเทอรโมมเตอรทวางอยนอกตเยนได
ภาพท 5.16 DigitalThermometer
Stem Thermometer
Dial Thermometer
Digital thermometer with standard probe
Digital thermometer with bio-safe liquid-encased probe
143หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
การควบคมก�ากบอณหภมในตเยนคลงวคซนและสถานบรการควรมเทอรโมมเตอรวางไวในตเยนโดยเฉพาะในชองธรรมดา เพอ
ตรวจสอบและบนทกอณหภมในตาราง/แผนภมทกวนๆละ2ครงเชาและเยน(ไมเวนวนหยด)โดยปรบตง
Thermostatใหมอณหภมอยในชวง+2oCถง+8°oCเพอใหมนใจวาวคซนอยในอณหภมทเหมาะสมตลอดเวลา
และเกบตาราง/แผนภมทบนทกอณหภมไวไมนอยกวา 6 เดอน เพอตรวจสอบการท�างานของตเยนวา
สามารถรกษาอณหภมใหอยในชวงทก�าหนดหรอมความผดปกตเกดขนหรอไม
ภาพท 5.17 ตวอยางแบบบนทกอณหภมแบบ1เดอน
ภาพท 5.18 ตวอยางแบบบนทกอณหภมแบบ1ป
144 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ภาพท .9 แผนภมบนทกอณหภมทแสดงการเปลยนแปลงของอณหภม
แนวทางการปรบอณหภมในตเยน ในกรณทพบวาอณหภมตาหรอสงกวาทกาหนด 1. ถาอณหภมตากวา +°C ปรบป ม Thermostat ทตงไวเดมเพอทาใหอณหภมสงขน หากอณหภมตากวา °C ใหตรวจสอบลกษณะทางกายภาพของวคซนทไวตอความเยนจดวา
มการเปลยนแปลงททาใหวคซนเสอมสภาพจากการแชแขงหรอไม โดยการทา Shake test 2. ถาอณหภมสงกวา +°C ตรวจดวาต เยนยงทางาน หรอมกระแสไฟฟาเขาต เยนหรอไม ตรวจสอบประตวาปดสนทดหรอไม ขอบยางเสอมสภาพหรอไม ตรวจสอบชองแชแขงวามนาแขงหนาเกนกวา มม.หรอทอกระจายความเยนอดตนหรอไม ปรบป ม Thermostat ทตงไวเดมเพอทาใหอณหภมตาลง และตดตามดอณหภมไมใหตากวา +°C ระหวางซอมต เยนหรอทาการละลายนาแขง ใหยายวคซนไปเกบไวในต เยนอน หรอหบเยน/
กระตกวคซน คาเตอน หามปรบ Thermostat ใหอณหภมตาลง ในกรณตอไปน
หลงไฟฟาดบ ใหรอจนกระแสไฟฟากลบเขาสภาวะปกตและอณหภมกลบมาคงทแลว จงคอยปรบ Thermostat ตามความเหมาะสม
เมอนาวคซนทเบกมาใหมเขาต เยน (เพราะอาจทาใหอณหภมลดตาเกนไป)
ภาพท 5.19 แผนภมบนทกอณหภมทแสดงการเปลยนแปลงของอณหภม
แนวทางการปรบอณหภมในตเยน ในกรณทพบวาอณหภมต�าหรอสงกวาทก�าหนด1. ถาอณหภมต�ากวา+2°oC
• ปรบปมThermostatทตงไวเดมเพอท�าใหอณหภมสงขน
• หากอณหภมต�ากวา0°oCใหตรวจสอบลกษณะทางกายภาพของวคซนทไวตอความเยนจด
วามการเปลยนแปลงทท�าใหวคซนเสอมสภาพจากการแชแขงหรอไม โดยการท�า
Shaketest
2. ถาอณหภมสงกวา+8°oC
• ตรวจดวาตเยนยงท�างานหรอมกระแสไฟฟาเขาตเยนหรอไม
• ตรวจสอบประตวาปดสนทดหรอไมขอบยางเสอมสภาพหรอไม
• ตรวจสอบชองแชแขงวามน�าแขงหนาเกนกวา 5มม.หรอทอกระจายความเยนอดตน
หรอไม
• ปรบปม Thermostatทตงไวเดมเพอท�าใหอณหภมต�าลงและตดตามดอณหภมไมให
ต�ากวา+2°oC
• ระหวางซอมตเยนหรอท�าการละลายน�าแขงใหยายวคซนไปเกบไวในตเยนอนหรอหบเยน/
กระตกวคซน
ค�าเตอนหามปรบThermostatใหอณหภมต�าลงในกรณตอไปน
• หลงไฟฟาดบ ใหรอจนกระแสไฟฟากลบเขาสภาวะปกตและอณหภมกลบมาคงทแลว
จงคอยปรบThermostatตามความเหมาะสม
• เมอน�าวคซนทเบกมาใหมเขาตเยน(เพราะอาจท�าใหอณหภมลดต�าเกนไป)
145หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
4. เหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน (Cold chain break down)
เหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยนเกดขนไดจากหลายสาเหต เชน ไฟฟาดบตเยนเสย
ปลกตเยนหลด/หลวมซงท�าใหอณหภมสงผดปกตหรอตเยนเยนจดจนอณหภมในชองธรรมดาต�ากวา0oC
จงควรก�าหนดใหมเจาหนาทรบผดชอบเฉพาะเพอรองรบเหตการณฉกเฉนทอาจเกดขนจดเตรยมอปกรณ
ทเกยวของใหพรอมใชงานและก�าหนดขนตอนในการปฏบตหรอผงการเตรยมความพรอมกรณฉกเฉน
ในระบบลกโซความเยน(ดงตวอยางในภาพท5.20)ตดไวใหมองเหนไดงายพรอมทงซกซอมความเขาใจ
เจาหนาททเกยวของและเพอใหมกระแสไฟฟาเขาตเยนตลอดเวลาควรด�าเนนการดงตอไปน
• ตดปาย“หามดงปลกตเยน”หรอ“หามปดสวทชBreakerของตเยน”
• ปลกตเยนควรมเตาเสยบแยกตางหาก และพนเทปกาวใหปลกตเยนตดแนน เพอปองกน
การดงผดปลกถามหลายเตาเสยบใหใชเทปปดเตาเสยบทเหลอเพอไมใหเสยบเครองใชไฟฟา
ชนดอน(ทอาจท�าใหกระแสไฟฟาเขาตเยนไมสม�าเสมอ)และปองกนการดงผดปลก
ภาพท 5.20 ผงการเตรยมความพรอมกรณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
146 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
5. แนวทางการจดการเมอเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน (Cold chain break down management) ของตเยน
เมอเกดไฟฟาดบนาน ตเยนเสย ปลกตเยนหลด/หลวมหรอขอบยางเสอมท�าใหประตต เยน
ปดไมสนทและท�าใหอณหภมในตเยนสงขนมากขอใหยายวคซนไปเกบในตเยนอนหรอหบเยน/กระตกวคซน
ทมอณหภม+2oCถง+8°oCและตรวจสอบขอมลความคงตว(stabilitydata)ของวคซนแตละชนดจากผผลต/
ผน�าเขาหรอส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรคเพอตดสนใจวาจะใชวคซนนนหรอไมโดยตรวจสอบ
ขอมลทเกยวของดงตอไปน
1. อณหภมทพบเปนเทาใดและเหตการณเกดขนนานกชวโมง/วน
2. มวคซนชนดใดบางชอผผลต/ผน�าเขาLotno.วนหมดอายและจ�านวนทมอยในตเยนนน
3. วคซนทมเครองหมายVVMมการเปลยนแปลงอยางไรยงใชไดหรอไม
กรณทตองการสอบถามความคงตวของวคซนจากส�านกโรคตดตอทวไป ใหบนทกขอมลลงใน “แบบรายงานเมอเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน” และสงทางโทรสารหมายเลข02-591-7716
หรอ 02-590-3196-9ตอ 104ถาวคซนไมสามารถใชตอได ใหตดออกจากทะเบยนรบ-จาย และท�าลาย
แบบขยะตดเชอ
แบบรายงานเมอเกดเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
ชอหนวยงาน..................................................................................................................................................
สาเหตของเหตการณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
¨ตเยนเสย¨กระแสไฟฟาขดของ¨อนๆ(ระบ)...........................................................................
อณหภมในตเยน(ทนททตรวจพบ).............................................................................................................°oC
ระยะเวลาทเกดเหตการณฉกเฉน........................................................................................................ชวโมง
หลงตรวจพบอณหภมสงกวามาตรฐานเกบวคซนไวใน.........................................อณหภม........................°oC
ชอวคซน ชอบรษททผลต/น�าเขา Lot no. วนหมดอาย การเปลยนแปลงของ
เครองหมาย VVM(ถาม)จ�านวนทเหลอ ในตเยน (โดส)
ผรายงาน........................................................................................................................................................
โทรศพท..............................................................................โทรสาร................................................................
วน/เดอน/ปทรายงาน......................................................................................................................................
147หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
เอกสารอางอง
1. ศรรตนเตชะธวช,ปนดดาลสถาพรวงศา,ธนพฒนเลาวหตานนทและวรรณภาสกลพราหม,
บรรณาธการ.คมอการบรหารจดการวคซนและระบบลกโซความเยนป2554.กรงเทพฯ:บรษท
ศรเมองการพมพจ�ากด;2554
2. WorldHealthOrganization,DepartmentofImmunization,VaccinesandBiologicals,Familyand
CommunityHealth.TrainingforMidLevelManagers(MLM)Module1.Coldchain,Vaccines
andsafe–injectionequipmentmanagement.Switzerland;2008.
3. WHO,DepartmentofVaccinesandBiologicals.ProductInformationSheets;2000.
4.WorldHealthOrganizationandPATH.TemperatureSensitivityofVaccines;March2014.
5. ศรรตน เตชะธวช,บรรณาธการ.มาตรฐานการด�าเนนงานดานคลงและการเกบรกษาวคซน;
2556
148 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ปจจยใดไมมผลกระทบตอคณภาพวคซน ก. ความรอนข. ความเยนจดค. ความชนง. แสงจากหลอดไฟและแสงจากดวงอาทตย
2. ขอความใดไมถกตองเกยวกบคณสมบตของ
วคซน
ก. วคซนทกชนดไวตอความรอนข. วคซนทกชนดไวตอแสงค. วคซนบางชนดไวตอแสงง. วคซนบางชนดไวตอความเยนจด
3. วคซนในแผนงานสรางเสรมภมคมกนโรค
ชนดใดเมอแชแขงแลวเสอมสภาพทนท
ก. วคซนเชอตายทกชนดข. วคซนเชอเปนชนดผงแหงทกชนดค. วคซนเชอเปนชนดน�าทกชนดง. ถกทกขอ
4. การจดเกบวคซนและน�ายาละลายในตเยน
ขอใดไมถกตอง
ก. OPVเกบในชองแชแขงข. HB,DTP-HB,DTP,dTและJE(เชอตาย)
เกบในชองแชแขง
ค. HB,DTP-HB,DTP,dTและJE(เชอตาย) เกบในชองธรรมดา(+2°oCถง+8°oC)
ง. MR,MMR,BCG,JE(เชอเปน)และน�ายาละลาย
เกบในชองธรรมดา(+2°oCถง+8°oC)
5. หามใชอะไรเพอท�าใหเกดความเยนใน
กระตกวคซน
ก. น�าแขงข. น�าแขงแหง(dry-ice)ค. Icepackทเพงน�าออกมาจากชองแชแขงง. ถกทกขอ
6. วธการจดเรยงวคซนในกระตกขนาดเลก
(ความจประมาณ1.7ลตร)ขอใดผด
ก. ใสIcepackทงดานลางดานบนและดานขาง ทง4ดาน
ข. ใสIcepackดานลางและดานขางทง4ดานค. ใสIcepackดานบนและดานขางทง4ดานง. ผดทกขอ
149หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. การดแลตเยนทใชเกบวคซนขอใดผด ก. อยาใหน�าแขงเกาะหนาในชองแชแขงเกน5มม.ข. ใชเตาเสยบรวมกบเครองใชไฟฟาอนไดค. ปรบอณหภมในชองธรรมดาใหได+2°oCถง+4oC
ในชวงเวลาทเยนทสด
ง. ใสขวดน�ามฝาปดในชองเกบผกเพอชวยเกบรกษา ความเยนในตเยน
8. การก�ากบอณหภมในตเยนขอใดผด ก. บนทกอณหภมวนละ1ครงทกเชาไมเวนวนหยด
ราชการ
ข. บนทกอณหภมวนละ1ครงทกเชาเวนวนหยดราชการ
ค. บนทกอณหภมวนละ2ครงเวนวนหยดราชการ
ง. ผดทกขอ
9. ค�าแนะน�าในการปรบThermostatในตเยน
ขอใดไมถกตอง
ก. ปรบทกครงหลงไฟฟาดบข. ปรบทกครงถาอณหภมสงเกน+8°oC(หลงตรวจสอบ
สาเหตแลว)
ค. ปรบทกครงกอนรบวคซนเขาตเยนง. ทงขอก.และค.
10. ขอใดไมถกตองเกยวกบการเตรยมความ
พรอมกรณฉกเฉนในระบบลกโซความเยน
ก. จดเตรยมอปกรณส�ารองใหพรอมใชงาน
ข. ก�าหนดขนตอนในการปฏบตเมอเกดเหตการณฉกเฉน
ค. เจาหนาททกคนเปนผรบผดชอบง. ซกซอมความพรอมของเจาหนาททเกยวของ
150 หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 6
การเตรยมการและการใหบรการวคซน
151
แผนการสอนหมวดเนอหาท 6การเตรยมการและการใหบรการวคซน
เรอง การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. อธบายการเตรยมสถานทและวสดอปกรณเพอใหบรการวคซน
ไดอยางเหมาะสม
2. ประเมนความพรอมของผรบวคซนและคดกรองผทมภาวะเสยง
ไดอยางถกตอง
3. อธบายการตรวจสอบและแสดงการเตรยมวคซนไดถกตอง
4. แสดงวธการเตรยมเดกและจดทาเดกในการใหวคซนไดอยางถกตอง
แสดงการใหวคซนรปแบบตางๆไดอยางถกตอง
กจกรรมการสอน1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. กจกรรมกลม (การแสดงบทบาทสมมตของกลมยอย เกยวกบ
การประเมนความพรอมของผรบบรการในการรบวคซนประมาณ
5-6สถานการณ)
3. สาธตและฝกปฏบตการฉดวคซน
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(HandoutPowerpointทใชบรรยาย)
2. ใบงานสถานการณจ�าลอง เพอแสดงบทบาทสมมตของกลมยอย
เกยวกบการประเมนความพรอมของผรบบรการในการรบวคซน
ประมาณ5-6สถานการณพรอมใบเฉลยและสรปความร
3. VCDแสดงการใหวคซนแตละทาง
4. อปกรณการท�ากจกรรมฐาน “ฉดวคซน” ไดแก ขวดวคซน เขม
Syringe กระปกส�าล หนเดกและแผนหนงจ�าลองหรออาจผลต
simulationmodel เปนชนสวนของอวยวะบรเวณทใชในการฉดยา
มไฟโชววาฉดถกหรอผด
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมระหวางเรยน
152 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอมลส�าคญทควรซกประวตเพอใชใน
การพจารณาใหวคซนคอขอใด
ก. ประวตการคลอดข. ประวตการมโรคตดตอทางพนธกรรมค. ประวตการเจบปวยง. การเอกซเรยใน1เดอนทผานมา
2. ขอใดเปนหลกการทถกตองในการจด
เตรยมสถานททใหบรการวคซน
ก. ควรแยกทใหบรการวคซนออกจากบรเวณทรกษาเดกปวย
ข. ควรเตรยมวคซนทจะฉดไวบนicepackใหมากพอทจะใหบรการ
ค. สถานททฉดควรเปนสถานทเปดโลงมลมและแสงแดด
สองถงเพอลดโอกาสตดเชอ
ง. ตองมทางเขาและออกคนละทางเทานน
3. ขอใดไมจ�าเปนในขนตอนการเตรยม
กอนใหวคซน
ก. การตรวจรางกายข. การใหค�าแนะน�าเกยวกบวคซนค. การตรวจสอบวนผลตของวคซนง. การตรวจสอบจ�านวนผมาใชบรการ
4. ค�าแนะน�าในขอใดถกตองและเปนไป
ตามหลกการใหวคซนแกผทไมมาตาม
นด
ก. บอยอาย4เดอนตรวจไมพบBCGscarควรแนะน�า ใหฉดซ�า
ข. บวอาย9เดอนไมไดมาตามนดครงทแลวควรแนะน�าใหฉดDTPและกนOPVและเรมตนนบใหมเปนโดสแรก
ค. แบมอาย6ปไดรบวคซนBCGตงแตแรกเกดและแม ไมไดพามารบวคซนอกเลยตามนดควรแนะน�าใหไดรบ
วคซนDTP-HB1,OPV1,MMR1ในทนททพบ
ง. บอาย8ปมารบวคซนครงสดทายเมออาย2ปครง ควรใหไดรบวคซนDTP5,OPV5,MMRในทนททพบ
5. การปฏบตในการเตรยมน�ายาวคซนเพอ
ใหบรการขอใดถกตอง
ก. ควรเตรยมทละโดสข. สามารถเตรยมดดไวในsyringeหลายๆโดสไดแตตอง
เกบไวในถงแชวคซน
ค. การผสมตวท�าละลายกบยาทเปนผงควรดดตวท�าละลายในปรมาณทพอดกบโดสของวคซนไมตองดดหมดหากม
ปรมาณมากเกน
ง. ส�าหรบผรบบรการทไดรบวคซนพนฐานมากกวา1ชนดเขมทใชดดน�ายาสามารถใชเขมเดยวกนไดและตองเปลยน
เมอใชกบคนตอไป
153หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
6. ขอใดเปนปฏกรยาตอวคซนทงระบบ
ชนดไมรนแรง
ก. มผนขนทงตวปากบวมข. ซมเบออาหารไขต�าค. มอาการบวมแดงและคนง. มเลอดซมบรเวณทฉดรวมกบไขสงมากกวา39°°oC
7. การฉดวคซนใหกบเดกอาย4ป
ขอใดเหมาะสม
ก. ควรจดทาใหเดกนงบนหนาขาผปกครองสวนขาของเดกใหผปกครองใชขาทงสองขางหนบไวจะท�าใหเดกอยกบท
ข. ควรใหความรแกเดกและใหเดกท�าความคนเคยกบอปกรณ
การฉดวคซนกอนฉดเพอลดปฏกรยาตอตานและเปนการ
ยดหลกatraumaticcare
ค. ควรพจารณาฉดวคซนทบรเวณหนาขามากกวาตนแขน
โดยเฉพาะในเดกทผอมมาก
ง. ไมจ�าเปนตองใหยาลดไขในเดกเพราะมความตานทาน
ตอการเกดปฏกรยาของวคซนไดดกวาเดกเลกๆ
8. ขอใดเปนการฉดวคซนเขากลามเนอ
ทถกตอง
ก. ถาฉดบรเวณตนแขนจะใชบรเวณtricepsของแขน
ข. ถาฉดบรเวณหนาขาท�าการวดโดยแบงบรเวณตงแตปม
กระดกใหญของกระดกตนขาถงปมกระดกบรเวณหวเขา
เปน3สวนและฉดสวนท1
ค. แทงเขมท�ามม90องศาบรเวณกลามเนอหนาขา
ง. ถาฉดบรเวณตนแขนใหแทงเขมท�ามม60องศา
9. วคซนทควรใหกบหญงตงครรภทม
ประวตไมแนนอนในการไดรบวคซน
ปองกนบาดทะยกคอขอใด
ก. ใหtetanustoxoidเขมเดยวและกระตนทก5ปข. ใหtetanustoxoid3เขมทระยะหาง0,1,3เดอน
ไมตองกระตน
ค. ใหtetanustoxoidเขมเดยวและกระตนทก10ป รวมทงใหMMR
ง. ใหtetanustoxoid3เขมทระยะหาง0,1,6เดอน และกระตนทก10ป
10. ในการพจารณาใหวคซนในกลมทม
ภาวะเสยงขอใดถกตอง
ก. การใหอมมโนโกลบลนพลาสมาหรอเลอดมาไมถง 3เดอนไมควรใหวคซนโปลโอชนดรบประทาน
ข. เดกทมประวตครอบครวเปนโรคชกและมประวตชกจากไขสงไมสามารถใหวคซนรวมคอตบ-ไอกรน-บาดทะยกได
ค. เดกทไดรบยากดภมคมกนสามารถใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธหากเดกหยดยากดภมคมกนมาแลวอยางนอย
3เดอน
ง. เดกทตดเชอเอชไอวไมควรใหวคซนปองกนโรคโปลโอ ชนดรบประทานเพราะอาจท�าใหปวยหรออาจมอาการ
อมพาตได
154 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
สาระสงเขป
ปจจบนการสรางเสรมภมคมกนโรคเปนความจ�าเปนพนฐานของการสาธารณสขเพอมงทจะปองกน
ประชาชนใหปลอดจากโรคทสามารถปองกนไดดวยวคซนแตการทจะท�าใหผรบบรการไดรบวคซนอยางม
ประสทธภาพและเกดประสทธผลในการปองกนโรคไดนนผใหบรการจ�าเปนตองใหความใสใจและเขาใจ
ในกระบวนการใหภมคมกนโรคตงแตการเตรยมการในเรองตางๆไมวาจะเปนการเตรยมสถานทวสดอปกรณ
ทจ�าเปนและทส�าคญคอการเตรยมความรความเขาใจทถกตองของผใหบรการทงในเรองความรเกยวกบ
วคซนชนดตางๆการประเมนสภาพการซกประวตและสงเกตอาการส�าคญของผรบบรการกอนใหวคซนและ
หลงไดรบวคซนรจกวธการเตรยมวคซนและเทคนควธการใหวคซนอยางถกตองการสงเกตความผดปกต
ของผรบบรการภายหลงไดรบวคซนกเปนสงส�าคญอกประการหนงของการบรการดงนนจงจ�าเปนอยางยง
ทผใหบรการวคซนตองทราบถงปฏกรยาทเกดขนในภาพรวมและในวคซนพนฐานแตละชนด
ส�าหรบการเตรยมการกอนใหวคซนจะหมายถงตงแตการประมาณการจ�านวนผมารบบรการ
เปนสงส�าคญเพอจะไดค�านวณปรมาณวคซนแตละชนดและอปกรณทใชไดถกตองและเพยงพอแกผรบบรการ
ซงในปจจบนมการน�าระบบคอมพวเตอรมาใชบนทกและสามารถประมวลผลไดวามผทไดรบการนดมารบ
บรการในแตละวนจ�านวนเทาใดกลมอายใดตองรบวคซนชนดใดซงเปนขอมลทเพยงพอส�าหรบเจาหนาท
ในการเตรยมวคซนเพอใหบรการ นอกจากนยงตองเตรยมวคซนเพมส�าหรบผรบบรการรายใหม เชน
เดกเกดใหมดวยแตถาถงวนนดแลวกลมเปาหมายไมมาตามนดเจาหนาทจะตองบนทกแกไขวนนดใหมจงจะ
สามารถใหวคซนไดครบทกคนตามเปาหมายเจาหนาทสามารถใชระบบคอมพวเตอรชวยในการประมวลผล
วามใครบางทไมไดมารบวคซนตามนดตองตดตามหรอสบคนเพอใหทราบวากลมเปาหมายอาจไปใช
บรการทสถานบรการอนถาไดไปใชบรการกใหลงบนทกไวในแฟมประวตเพอจ�าหนายออกจากการนดหมาย
การจดสถานททใหบรการวคซนเปนสวนหนงทจะเปนตวสะทอนกระบวนการใหวคซนการวางแผน
ในการจดสถานทอยางเหมาะสมจะชวยใหการด�าเนนงานในการใหวคซนเปนไปดวยความรวดเรวและ
เปนระบบส�าหรบการจดสถานทในการใหบรการควรพจารณาถงความครอบคลมของกระบวนการใหบรการ
ทกขนตอนสถานทควรจะเปนบรเวณทไมแออดสามารถรองรบผรบบรการไดเพยงพอและควรเปนสถานท
ทสะอาดสถานททใหบรการวคซนอาจจ�าแนกเปน2ลกษณะคอลกษณะทเปนหนวยบรการในสถานท
และหนวยบรการนอกสถานทส�าหรบสถานทฉดวคซนทจดเปนหนวยบรการในโรงพยาบาลหรอรพ.สต.นน
หมวดเนอหาท 6การเตรยมการและการใหบรการวคซน
155หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ควรแยกจากคลนกเดกปวยการจดสถานททใหบรการควรค�านงถงความสะดวกในการใหบรการไมวาจะ
เปนกระบวนการเตรยมหรอการฉดวคซนควรจดวางอปกรณทจ�าเปนในการใชงานไวภายในบรเวณทให
บรการเพอความสะดวกและรวดเรวในการปฏบตงานทงนรวมถงบรเวณทลางมอดวยและสถานททเหมาะสม
ควรเปนบรเวณทเงยบสงบเพอผใหบรการสามารถอธบายและใหค�าแนะน�าแกผรบบรการไดโดยสะดวก
ถาเปนไปไดควรจดใหหองฉดวคซนมทางเขาและออกคนละทางเพอไมใหเกดอบตเหตและไมสราง
ความตนตระหนกใหแกผทรอฉดวคซนในรายตอๆไปดวยแตถาจดไมไดควรใหผรบบรการเขามาทละราย
ไมควรใหรออยในหองทละหลายๆคนในกรณทตงหนวยรบบรการนอกสถานทควรตงอยในทรมไมควรอย
กลางแจงทมแสงแดดสองถงมลมหรอฝนพดผานมปายบอกจดบรการทชดเจนจดเตรยมบรเวณทางเขาออก
ใหสะดวกแกการบรการควรจดใหมสถานทนงรอทสะดวกสบายและสะอาดควรจดบรเวณทลางมอและวาง
อปกรณใชงานใหสามารถหยบใชไดงายและไมเกดการปนเปอน สงทควรค�านงถงอกอยางหนงในการ
ใหบรการนอกสถานทคอการจดเตรยมวสดอปกรณใหเพยงพอและการเกบรกษาวคซนใหอยในอณหภม
ทเหมาะสม
ขนตอนการใหบรการประกอบดวยขนตอนส�าคญ 3 ขนตอนดงน คอ 1. การซกประวตและ
การประเมนคดกรองผรบบรการ จะชวยใหผใหบรการทราบในเบองตนวา ผรบบรการมขอจ�ากดหรอ
ขอควรระวงในการทจะใหวคซนหรอไมสามารถใหไดในการมาครงนหรอไมจ�าเปนตองเลอนการรบวคซน
หรอไม และยงสามารถพจารณาไดอกดวยวาผรบบรการไดรบภมคมกนตามวยและตามเกณฑทควรจะ
ไดรบหรอไมรายละเอยดทจ�าเปนในการซกประวต ไดแก การถามถงความเจบปวยหรอสภาพรางกาย
ในปจจบนประวตในเรองการแพยาหรอสารอาหารตางๆประวตครอบครวเปนโรคชกและมประวตชกจาก
ไขสงประวตการไดรบเลอด/ยากดภมคมกนการตงครรภการทเคยไดรบวคซนDTPแลวมไขสง(เกน40.5°oC)
ประวตการมภมค มกนผดปกตแตก�าเนด นอกจากนการซกประวตยงควรตองถามหรอดเอกสารการ
ไดรบวคซนครงสดทายในสมดสขภาพดวยการใหวคซนหางเกนกวาก�าหนดไมไดท�าใหภมคมกนเกดนอยลง
แตในทางตรงกนขามการฉดวคซนทเรวกวาก�าหนดอาจท�าใหภมคมกนเกดขนไดนอยลงหรออยไมนาน
ตามก�าหนดดงนนถามาฉดวคซนเลยก�าหนดนดสามารถฉดเขมตอไปไดเลยโดยไมตองตงตนใหม2.การสงเกต
อาการกอนใหวคซนสงทผใหบรการควรสงเกตคอลกษณะทาทางการตอบสนองของเดกและตรวจรางกาย
เบองตนเพอประเมนความพรอมทจะรบวคซนใชหลกการตรวจรางกายพนฐานคอดคล�าเคาะฟงหากเดก
มเสมหะหรอน�ามกใหสงเกตลกษณะสกลนทผดปกตหากเกดรวมกบการมอณหภมรางกายมากกวา38°oC
กควรเลอนการฉดวคซนออกไปกอน และท�าความเขาใจกบผรบบรการวาการฉดวคซนทลาชาไปกวา
ก�าหนดไมไดมผลท�าใหภมคมกนในรางกายลดนอยลงนอกจากนหากสามารถใหเวลาในการประเมน
สภาพเดกตงแตศรษะจรดเทาจะท�าใหผใหบรการทราบถงภาวะสขภาพของเดกและอาจน�าไปสการสงตอ
หรอการดแลรกษาทถกตองตอไปสงส�าคญอกสงหนงทนอกเหนอจากการสงเกตอาการทางรางกายแลว
ยงตองพจารณาถงความพรอมทางดานจตใจอารมณการสงเกตลกษณะพนฐานอารมณของเดกจะท�าให
ผใหบรการค�านงถงการเตรยมเดกและการรบมอกบเดกได 3. การเตรยมการกอนใหวคซนการเตรยม
ทถกตองเปนสวนส�าคญทจะท�าใหการไดรบวคซนเปนไปอยางมประสทธภาพ ผใหบรการตองให
ความส�าคญตงแตการเลอกอปกรณการตรวจสอบวคซนและการเตรยมวคซนการเตรยมการขณะใหวคซน
วธการฉดวคซนการใหความส�าคญกบเทคนคการฉดทถกตอง
156 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
การฉดวคซนเขาในหนง (Intradermal)เปนการน�ายาผานเขาไปเพยงแคในหนงเทานนขนาดยาทฉดกมกจะมปรมาณนอยมกใชเขมเบอร26
ความยาว1/2นวและเนองจากวคซนทฉดเขาในหนงเปนวคซนชนดเชอเปนหากใชแอลกอฮอลเชดตอง
รอใหแหงกอนจงจะฉด กอนฉดตองจดทาเดกใหนงและมนคงทสด เพราะการฉดเขาในหนงตองอาศย
ความช�านาญและความนงมากทสด เทคนคการฉดควรดงหนงบรเวณทฉดใหตงคอยๆแทงเขมลงไป
ท�ามมประมาณ15องศาแลวดนยาเขาไปถาเทคนคถกตองจะเหนวาเมอดนยาเขาไปจะมตมนนขนมา
ใหเหนชดตองใหมอนงมากทสด เพราะยาอาจรวซมออกมาไดหากปลายเขมแทงทะลออกมานอกผวหนง
บรเวณทฉดวคซนBCGมกฉดเขาทหวไหลขางซาย
การฉดวคซนเขาใตชนผวหนง (Subcutaneous)เปนการน�ายาผานเขาไปใน fatty tissueอยใตชนผวหนงและอยเหนอชนกลามเนอปกตแลว
subcutaneous tissueพบไดทวรางกายส�าหรบเดกเลกบรเวณทนยมใหวคซนคอบรเวณหนาขาและ
ถาเปนเดกโตหรอผใหญกจะใชบรเวณupperouter tricepsของแขนกอนฉดเชดบรเวณผวหนงดวยส�าล
แอลกอฮอลพนทประมาณเสนผานศนยกลาง2–3นวแลวจงแทงเขมเขาไป
การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ (Intramuscular)เปนการน�ายาเขาสmuscletissueซงเปนชนเนอเยอทอยใตผวหนงและfattytissueบรเวณทใช
ในการฉดวคซนเขากลามเนอม2แหงคอบรเวณกลามเนอตนขาสวนหนา(vastuslateralis)และบรเวณ
กลามเนอตนแขน(deltoid)กลามเนอตนขาสวนหนา(vastuslateralis)ซงจะอยบรเวณตนขาหนาขาดานนอก
กอนฉดจะตองท�าการวดกอนโดยแบงบรเวณตงแตปมกระดกใหญของกระดกตนขา(greatertronchanter
offemur)ถงปมกระดกบรเวณหวเขา(lateralfemoralcondyle)เปน3สวนฉดสวนท2
ปกตแลวภายหลงจากฉดยาผใหบรการไมควรดงเขมจาก syringe เมอใหวคซนเรยบรอยแลว
ผใหบรการควรน�าsyringeทมเขมตดอยทงลงในถงพลาสตกหนาทเขมไมสามารถแทงทะลไดหรอเราเรยก
วาpunctureproofcontainersซงสามารน�ากลองพลาสตกหนาทมอยแลวมาใชไดนอกเหนอจากsyringe
และเขมแลวอปกรณอนๆทใชในการฉดวคซนเชนขวดยาทใชหมดแลวหรอvaccineหมดอายกตองจด
เปนขยะอนตรายหรอขยะตดเชอเชนเดยวกน
นอกจากนหลงจากการใหวคซนผใหบรการยงจ�าเปนตองใหค�าแนะน�าเพอสงเกตความผดปกต
ทอาจเกดขนจากการมผลขางเคยงปกตอาการขางเคยงทเกดขนนนกจะไมถงกบเปนสงคกคามชวตของ
ผรบวคซนปฏกรยาทเกดขนนอกเหนอจากทเดกจะมอาการงอแงจากความไมสขสบายแลวยงมทงปฏกรยา
ทเกดขนเฉพาะทปฏกรยาทงระบบชนดไมรนแรง และชนดรนแรง ซงจะอธบายลกษณะอาการรวมถง
การจดการเบองตนดงน
157หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
1. ปฏกรยาซงเกดขนเฉพาะท อาการและอาการแสดง ไดแกอาการบวมแดงคนบรเวณทฉดวคซนอาจมเลอดออกซม
เลกนอยและหยดในระยะเวลาอนสนอาการเหลานจะหายไปไดเอง การจดการเบองตน หรอค�าแนะน�าทวไป
• ไมแนะน�าใหสมผสกดแรงคลงหรอนวดบรเวณทฉดวคซน
• ดแลความสะอาดสงเกตอาการวามอาการปวดบวมแดง รอนบรเวณทฉดหรอไม
หรอมลกษณะผดปกตใดๆ เชนมเลอดออกมามตมหนองมอาการไขสงมากใหรบมา
พบแพทย
• สามารถประคบเยนเพอลดอาการปวดไดหรอรบประทานยาแกปวดลดไข
• หากมไขรวมดวยสามารถเชดตวลดไขและใหยาลดไขโดยค�านวณจากน�าหนกตวคอ
10mg./น�าหนกตว1กโลกรม/ครง
2. ปฏกรยาทเกดขนทงระบบชนดไมรนแรงและชนดรนแรง อาการและอาการแสดงไมรนแรงไดแกมไขสงกวา39°oCซมเบออาหารรองกวนอาเจยน
หรอมผนขนตามตว
การจดการและการใหค�าแนะน�าทวไป• เชดตวลดไขพรอมกบใหยาลดไขทนท
• ใหเดกดมน�าดมนมใหมากๆ
• สงเกตอาการผดปกตทแสดงถงปฏกรยาทเกดขนทงระบบชนดรนแรง ไดแก อาการไข
แบบ anaphylaxis เชนหายใจล�าบากหายใจมเสยงวดมผนขนทงตวมอ เทาหนา
ปากบวมหรอมอาการผดปกตทางสมองเชซมออนแรงภาวะรสตเปลยนแปลงมอาการ
ชกหากพบอาการผดปกตชนดรนแรงใหพามาพบแพทยโดยทนทหรอหากพบอาการ
เบองตนเปนอาการและอาการแสดงชนดไมรนแรงแตเมอใหการดแลแลวอาการไมดขน
และมอาการแสดงทดเหมอนเดกแยลงใหพามาโรงพยาบาลทนท
158 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
บทน�า
ปจจบนการสรางเสรมภมคมกนโรคเปนงานสาธารณสขขนพนฐานของการสาธารณสขเพอมงทจะ
ปองกนประชาชนใหปลอดจากโรคทสามารถปองกนไดดวยวคซนแตการทจะท�าใหผรบบรการไดรบวคซน
อยางมประสทธภาพและเกดประสทธผลในการปองกนโรคไดนนผใหบรการจ�าเปนตองใหความใสใจและ
เขาใจในการเตรยมการเพอใหวคซนตงแตการเตรยมกลมเปาหมายสถานทวคซนวสดอปกรณทจ�าเปน
และทส�าคญคอการเตรยมความรความเขาใจทถกตองของผใหบรการทงในเรองความรเกยวกบวคซน
ชนดตางๆการประเมนสภาพการซกประวตและสงเกตอาการส�าคญของผรบบรการกอนใหวคซนและ
หลงไดรบวคซนทงนเพอใหเกดประสทธผลสงสดในการใหบรการวคซนผใหบรการตองรจกวธการเตรยม
วคซนอยางถกตอง เมอถงขนตอนการฉดวคซนกควรใหความส�าคญกบเทคนควธการใหวคซนดวยเชนกน
นอกจากนการก�าจดอปกรณทใชแลวอยางถกตองมความส�าคญมากอกประการหนงเนองจากเปนการลด
ความเสยงตอการแพรกระจายเชอของผทใหบรการถงแมวาการก�าจดอปกรณทใชแลวจะเปนเรองททราบ
กนทวไป ใชหลกการเดยวกบการดแลเพอปองกนการตดเชออยแลว แตในการปฏบตจรงผใหบรการมก
ละเลยทจะใหความส�าคญอยางมากจงจ�าเปนตองท�าความเขาใจในวธการทถกตอง
การสงเกตความผดปกตของผ รบบรการภายหลงไดรบวคซนกเปนสงส�าคญอกประการหนง
ของการบรการถงแมวาวคซนจะเปนสญลกษณของการสรางภมคมกน แตตววคซนเองกไดชอวาเปน
สวนประกอบของเชอโรค เมอถกใสเขาไปในรางกายกอาจท�าใหรางกายเกดปฏกรยาตอวคซนชนดนนๆ
ซงถาเกดปฏกรยาทไมรนแรงกถอวายงมความปลอดภยแตหากมปฏกรยาทงระบบแบบรนแรงหรอม
ภาวะแทรกซอนใดๆทอาจเกดอนตรายถงชวตหรอท�าใหเกดความพการไดกจะเกดผลเสยอยางประมาณ
คาไมได ดงนนจงจ�าเปนอยางยงทผใหบรการวคซนตองทราบถงปฏกรยาหรออาการขางเคยงของวคซน
แตละชนด เพอใหสามารถปองกนสงเกตอาการ ใหค�าแนะน�า และชวยเหลอแกไขไดอยางทนทวงท
จะเหนวาขนตอนการใหบรการตงแตผรบบรการเดนเขามาจนกระทงใหบรการเสรจสนลวนมความส�าคญ
และเปนสงทผใหบรการไมควรละเลยหรอใชความเคยชนในการใหบรการเพราะจะท�าใหเกดความผดพลาด
ไดงายและท�าใหภมคมกนโรคไมเกดประสทธผลตามทควรจะเปน และอาจจะเปนเหตของการระบาดของ
โรคทปองกนไดดวยวคซนขนอกในประเทศไทย
1. การเตรยมการกอนใหวคซน
1.1 การเตรยมกลมเปาหมายผรบบรการ การประมาณการจ�านวนผมารบบรการเปนสงส�าคญเพอจะไดค�านวณปรมาณวคซนแตละ
ชนดและอปกรณทใชไดถกตองและเพยงพอแกผรบบรการซงในปจจบนมการน�าระบบคอมพวเตอรมาใช
บนทกแทนทะเบยนผมารบบรการซงจะมการลงบนทกวนนดใหบรการครงตอไปซงระบบคอมพวเตอรน
สามารถประมวลผลไดวามผทไดรบการนดมารบบรการในแตละวนจ�านวนเทาใดกลมอายใดตองรบวคซน
ชนดใดซงเปนขอมลทเพยงพอส�าหรบเจาหนาทในการเตรยมวคซนเพอใหบรการนอกจากนยงตองเตรยม
159หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
วคซนเพมส�าหรบผรบบรการรายใหมเชนเดกเกดใหมดวย
แตถาถงวนนดแลวกลมเปาหมายไมมาตามนด เจาหนาทจะตองบนทกแกไขวนนดใหม
จงจะรวมเปาหมายไดทกคนขนตอนนถาปรบแกไมสมบรณกจะท�าใหจ�านวนเปาหมายทจะมารบบรการ
ทถกบนทกในระบบคอมพวเตอรนอยกวาความเปนจรงท�าใหการเตรยมวคซนเพอใหบรการไมเพยงพอตอ
กลมเปาหมายทจะมารบบรการ
นอกจากนในการใหบรการฉดวคซนแตละครงจะตองตรวจสอบในแฟมประวตหรอสมด
บนทกสขภาพวากลมเปาหมายไดรบวคซนครบทกชนดตามก�าหนดอายหรอตามชวงเวลาทควรจะเปน
หรอไม เนองจากกลมเปาหมายบางคนอาจมารบวคซนลาชา เจาหนาทจะตองนดหมายใหไดรบวคซน
จนครบตามแผนการสรางเสรมภมคมกนโรคของกระทรวงสาธารณสข
การทกลมเปาหมายไดรบวคซนลาชามผลท�าใหรางกายมระดบภมค มกนทไมสงพอท
จะตอสกบเชอโรคได ท�าใหมโอกาสเกดโรคตดตอทสามารถปองกนดวยวคซนได ซงเปนอนตรายตอ
ตวกลมเปาหมายเองและยงอาจกลายเปนแหลงแพรเชอโรคในชมชนนนดวยซงจะกอใหเกดปญหาและ
การสญเสยทรพยากรอกมากมายทตองใชในการรกษาและควบคมปองกนการแพรระบาด
ดงนนการตดตามกลมเปาหมายทไมมารบวคซนตามนดจงเปนสงส�าคญหนวยงานอาจ
พจารณาจากระบบเดมทใชกนอยวามประสทธภาพมากนอยเพยงใดมความคมคาคมทนตอบผลการ
ปฏบตตามทคาดหวงไดหรอไม การจดระบบในเรองของระยะการตดตามและวธการตดตามนนขนอย
กบหนวยงานปจจบนทมการน�าโปรแกรมคอมพวเตอรมาใชในการบนทกฐานขอมลของกลมประชากรท
อยในพนทรบผดชอบของรพ.สต.หรอสถานบรการสาธารณสขตางๆซงถาหากมการเกบรวบรวมขอมล
อยางครบถวนและถกตองจะเปนประโยชนกบเจาหนาทอยางมากทจะสามารถใชระบบคอมพวเตอรชวย
ในการประมวลผลวามใครบางทไมไดมารบวคซนตามนด เจาหนาทกจะมฐานขอมลกลมเปาหมายทตอง
ตดตามไปเยยมบานเพอใหบรการวคซนใหครบตามก�าหนดหรอเพอทราบวากลมเปาหมายอาจไปใชบรการ
ทสถานบรการอนถาไดไปใชบรการกใหลงบนทกไวในแฟมประวตเพอจ�าหนายออกจากการนดหมาย
1.2 การเตรยมสถานท การวางแผนในการจดสถานทอยางเหมาะสมจะชวยใหการด�าเนนงานในการใหวคซน
เปนไปดวยความรวดเรวและเปนระบบส�าหรบการจดสถานทในการใหบรการควรพจารณาถงความครอบคลม
ของกระบวนการใหบรการไดแกสถานทลงทะเบยนรบบรการบรเวณชงน�าหนกวดความยาวหรอสวนสง
หองตรวจหรอสถานททใชซกประวตตรวจรางกายเพอประเมนสภาพผรบบรการกอนไดรบวคซนบรเวณ
ทฉดวคซน ใหค�าแนะน�าและสงเกตอาการ และค�านงถงการล�าดบจดรบบรการทไมย งยากซบซอน
เพอความสะดวกของผรบบรการนอกจากนสถานทควรจะเปนบรเวณทไมแออดสามารถรองรบผรบบรการ
ไดเพยงพอและควรเปนสถานททสะอาด
160 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
สถานททใหบรการวคซนอาจจ�าแนกเปน2รปแบบคอหนวยบรการในสถานทและหนวย
บรการนอกสถานทส�าหรบสถานทฉดวคซนทจดเปนหนวยบรการในโรงพยาบาลหรอรพ.สต.นนควรแยก
จากคลนกเดกปวย การจดสถานททใหบรการควรค�านงถงความสะดวกในการใหบรการไมวาจะเปน
กระบวนการเตรยมหรอการฉดวคซนควรจดวางอปกรณทจ�าเปนในการใชงานไวภายในบรเวณทใหบรการ
เพอความสะดวกและรวดเรวในการปฏบตงานตามภาพท6.1ทงนรวมถงบรเวณทลางมอดวยและสถานท
ทเหมาะสมควรเปนบรเวณทเงยบสงบเพอผใหบรการสามารถอธบายและใหค�าแนะน�าแกผรบบรการได
โดยสะดวก ถาเปนไปไดควรจดใหหองฉดวคซนมทางเขาและออกคนละทางเพอไมใหเกดอบตเหต
และไมสรางความตนตระหนกใหแกผทรอฉดวคซนดวยแตถาจดไมไดควรใหผรบบรการเขามาครงละคน
ไมควรใหรออยในหองครงละหลายๆคน
ในกรณทตงหนวยรบบรการนอกสถานทควรตงอยในทรม ไมควรอยกลางแจงทมแสงแดด
สองถงมลมหรอฝ นพดผาน มปายบอกจดบรการทชดเจน จดเตรยมบรเวณทางเขาออกใหสะดวก
แกการบรการควรจดใหมสถานทนงรอทสะดวกสบายสะอาดและมดชด เพอลดความตนตระหนกของ
ผทรอฉดวคซนควรจดบรเวณทลางมอ และวางอปกรณใชงานใหอยในบรเวณทหยบจบงายและไมเกด
การปนเปอนสงทควรค�านงถงอกอยางหนงในการใหบรการนอกสถานทคอการจดเตรยมวสดอปกรณให
เพยงพอและการเกบรกษาวคซนใหอยในอณหภมทเหมาะสม
เมอกลาวถงการเตรยมสถานทมกจ�าเปนตองกลาวถงการจดเตรยมอปกรณในการใหวคซน
ดวยเนองจากเปนจดบรการทส�าคญในจดบรการควรมโตะวางอปกรณตางๆ และเกาอส�าหรบผใหบรการ
และผรบบรการหรออาจมเตยง (ซงอาจมหรอไมมกได) กระตกเกบวคซนควรอยใกลบรเวณทใหบรการ
หรอหากหองใหบรการมตเยนเกบวคซนกจะดเพอจะไดไมตองน�าวคซนออกจากทเกบมาจ�านวนมากเกนไป
หากจ�าเปนตองใชวคซนเพมจะเกดความสะดวกและยงปองกนการเสอมคณภาพของวคซนอกดวย
161หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.1 ตวอยางการจดเตรยมสถานทและอปกรณในการใหบรการวคซน
1.3 การเตรยมอปกรณ อปกรณทใชประกอบดวย • โตะเกาอ
• ผาสะอาดปบนโตะเพอวางวคซน
• เขมเบอร21,25และ26
• กระบอกฉดยา(Syringe)ขนาด1,3และ5มล.
• กระปกส�าลแอลกอฮอล
• กระปกส�าลแหง
• พลาสเตอร
• กระตกวคซน,ซองน�าแขง(Icepack)ทเรมละลาย
• กลองส�าหรบเกบขวดวคซนทใชแลว(เกบในตเยน+2ถง+8oCเปนเวลา7วน)
• กลองใสเขมทใชแลวเปนถงพลาสตกหนา
• ถงขยะ(ขยะธรรมดา,ขยะตดเชอ,กลองทงขวดวคซน)
162 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
2. การใหบรการ
ขนตอนการใหบรการประกอบดวยขนตอนส�าคญ3ขนตอนดงน
2.1 การซกประวตและการประเมนคดกรองผรบบรการ การซกประวต และการประเมนคดกรองผรบบรการมความส�าคญเปนอยางยง ถอเปน
ขนตอนทตองท�าใหเกดการปฏบตในการท�างานจรงการซกประวต และการประเมนคดกรองจะชวยให
ผใหบรการทราบในเบองตนวาผรบบรการมขอจ�ากดหรอขอควรระวงในการทจะใหวคซนหรอไมสามารถ
ใหไดในการมาครงนหรอไม จ�าเปนตองเลอนการรบวคซนหรอไม และยงสามารถพจารณาไดอกดวยวา
ผรบบรการไดรบภมคมกนตามวยและตามเกณฑทควรจะไดรบหรอไม
ประวตการแพยาหรอสารตางๆในผรบบรการทจะมารบวคซนผใหบรการจ�าเปนตองประเมน
ระดบความรนแรงของอาการแพดวยหากมอาการแพรนแรงแบบAnaphylacticshockควรพจารณางดเวน
และพจารณาใชวคซนตวอนทดแทน
การพจารณาเรองไขสงควรวดอณหภมรางกายของเดกหากอณหภมมากกวา 38.5 oC
จะไมใหวคซนในครงนนและตองระวงเปนอยางมากในเดกทไดรบวคซนDTPเนองจากcommonsideeffect
ของวคซนชนดนจะท�าใหเกดไขสงไดจงจ�าเปนตองระมดระวงและใหความส�าคญกบการดแลเรองไขภายหลง
ไดรบวคซน
ประวตการเจบปวยดวยโรคเรอรงตาง ๆผใหบรการควรมการซกประวตหรอตรวจสอบ
ขอมลในประวตการรบการรกษาพรอมกบประเมนสภาพผรบบรการในเบองตนอยางละเอยดเรองนมกจะ
ถกละเลยในการใหบรการวคซนทโรงเรยนและการ screeningควรด�าเนนการพรอมกบการขอค�ายนยอม
จากผปกครองเดกควรระวงเปนอยางยงในการฉดวคซนเชอเปนชนดออนฤทธ
การประเมนคดกรองจ�าเปนตองดรายละเอยดในสมดสขภาพของเดกหากเปนเดกในโรงเรยน
ผใหบรการจ�าเปนตองศกษาขอมลประวตสขภาพและประวตการไดรบวคซนทโรงเรยนในแตละชวงอายของ
เดกจากทะเบยนนกเรยนดวย
จากการศกษาแนวทางของประเทศสหรฐอเมรกาซงแนะน�าใหใชในการคดกรองเบองตน
ส�าหรบผรบบรการโดยเฉพาะในเดกและวยรนทมารบวคซนซงเปนแบบ checklistทสามารถท�าไดงาย
อาจเปนเครองมอทชวยใหผ ใหบรการมแนวทางในการใหวคซนแกผ รบบรการอยางถกตองเหมาะสม
มากยงขนเครองมอนสามารถใหผรบบรการท�าดวยตนเองหรอบคลากรผใหบรการซกประวตตามขอค�าถาม
ในแบบคดกรองกไดตามรายละเอยดดงน
163หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
แบบคดกรองส�าหรบผทมารบวคซน
ค�าชแจง ส�าหรบผปกครอง/ผมารบวคซนค�าถามตอไปนจะชวยใหตดสนใจไดวาผมารบวคซนควรไดรบวคซนในวนนหรอไม ค�าตอบ“ใช”
ไมไดหมายความวาผรบบรการไมควรไดรบวคซน (หากทานท�าแบบคดกรองนดวยตนเองและมขอสงสย
ใหสอบถามเจาหนาทไดทนทในขอค�าถามทไมชดเจน)
ค�าถาม ใช ไมใช ไมทราบ
1. วนนผมารบวคซนมอาการเจบปวยใดๆหรอไม ¨ ¨ ¨
2. ผมารบวคซนเคยมประวตแพยาสารอาหารและแพวคซนตวใดบางหรอไม ¨ ¨ ¨
3. ในการไดรบวคซนครงทผานๆมาเคยมอาการรนแรงหรอมปฏกรยาของรางกาย
ใดๆตอวคซนบางหรอไม
¨ ¨ ¨
4. มโรคประจ�าตวเชนโรคหดโรคปอดโรคหวใจโรคไตโรคเมตาบอลก
หรอโรคเลอดบางหรอไม
¨ ¨ ¨
5. ใน1ปทผานมาแพทยหรอเจาหนาทอนามยเคยบอกทานวาบตรหลานของทาน
หายใจมเสยงดงวดเปนหดหรอไม(ส�าหรบเดกทไดรบวคซนในชวงอาย2-4ป)
¨ ¨ ¨
6. ผมารบวคซนเคยมประวตชกและมอาการแสดงถงความผดปกต
ทางระบบประสาทบางหรอไม
¨ ¨ ¨
7. ผมารบวคซนเคยไดรบการวนจฉยวาเปนโรคมะเรงมะเรงเมดเลอดขาว
เอดสหรอปญหาสขภาพทเกดความผดปกตของภมคมกนหรอไม
¨ ¨ ¨
8.ในชวง3เดอนทผานมาผมารบวคซนเคยไดรบยากลมสเตยรอยดยากด
ภมคมกนยาตานมะเรงหรอยาตานไวรสหรอไม
¨ ¨ ¨
9.ใน1ปทผานมาเคยไดรบเลอดผลตภณฑจากเลอดอมมโนโกลบลนหรอไม ¨ ¨ ¨
10.ผมารบวคซนเคยไดรบวคซนใดในรอบ1เดอนทผานมาหรอไม ¨ ¨ ¨
11.ผมารบวคซนก�าลงตงครรภหรอไม ¨ ¨ ¨
ดดแปลงจาก ScreeningQuestionnaireforchildandTeenImmunizationTechnicalcontent reviewedbytheCentersforDiseaseControlandPrevention(April,2009)
164 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
การใชค�าถามตามรายการทกลาวมาแลวขนตนจะชวยใหบคลากรทมสขภาพหรอผใหบรการ
มเกณฑในการตดสนใจทตรงตามหลกวชาการมากขนซงจะขออธบายรายละเอยดทจ�าเปนดงน
• การถามถงความเจบปวยหรอสภาพรางกายในปจจบน เปนเรองหนงทส�าคญถงแมวาจะไมม
หลกฐานเชงประจกษทแสดงวาการเจบปวยเฉยบพลนท�าใหประสทธภาพของวคซนลดลงหรอ
เพมความรนแรงของผลขางเคยง แตการเจบปวยรนแรงปานกลางถงมากมกจะเปนขอบงช
ในการงดการรบวคซนในครงนเชนผทก�าลงมไขสงควรเลอนก�าหนดการฉดวคซนออกไปจนกวา
ไขจะหายส�าหรบการเจบปวยหรอภาวะเบยงเบนทางสขภาพเพยงเลกนอย เชนหวด ไอ
ไขต�าๆสามารถใหวคซนไดถงแมจะรบประทานยาปฏชวนะอยกตาม
• ประวตในเรองการแพยาหรอสารอาหารตาง ๆ เปนสวนหนงทจะใชประกอบการตดสนใจเชนถาเดกมอาการหายใจล�าบากหายใจเสยงดงวดหรอเปนลมหมดสตหรอมอาการทางสมอง
(encephalopathy)จากการไดรบวคซนในครงทผานๆ มาตองมการระมดระวงในการใหวคซน
ครงนมากขน
• เดกทเคยไดรบวคซน DTP แลวมไขสง (เกน 40.5oC)ภายใน 48 ชวโมงหลงฉดวคซน
มอาการไขชกหรอชกไมมไขภายใน3วนกรดรองนานเกนกวา3ชวโมงภายใน48ชวโมง
การใหวคซนครงตอไปใหระมดระวงถามอาการทางสมอง (encephalopathy)ภายใน7วน
หลงฉดวคซนใหงดการรบวคซนทมสวนประกอบของDTP
• เดกทมประวตครอบครวเป นโรคชกและมประวตชกจากไขสง สามารถใหวคซนได ถาใหวคซนรวมคอตบ ไอกรนบาดทะยก ควรใหยาพาราเซตตามอล ขนาด 10mg/kg/dose
ทก4ชวโมงหลงฉดยาเปนเวลา24ชวโมงถาไดรบวคซนปองกนโรคหดอาจมไขในวนท
5-10หลงไดรบวคซนและอาจตองพจารณาใหยาลดไข
• การใหอมมโนโกลบลน พลาสมา หรอเลอดมาไมถง 3 เดอนไมควรใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธเชนวคซนรวมปองกนโรคหดคางทมและหดเยอรมนหากเดกมประวตไดรบอมมโนโกลบลน
ขนาดสงเขาหลอดเลอดตองเลอนวคซนชนดเชอเปนออนฤทธไปอกอยางนอย5–11เดอน
ยกเวนโปลโอชนดรบประทานหากเดกมประวตไดรบอมมโนโกลบลนพลาสมาหรอเลอด
หลงจากไดวคซนMMRไมถง2สปดาหจะตองฉดวคซนMMRซ�าใน3เดอนตอมาการให
อมมโนโกลบลนกบการใหวคซนชนดเชอตายสามารถใหไดโดยใหฉดคนละต�าแหนง
• ถาเดกมภมคมกนผดปกตแตก�าเนดไมควรใหวคซนเชอเปนออนฤทธและไมควรใหวคซนปองกนโรคโปลโอชนดรบประทานแกเดกปกตทมคนในบานเปนโรคขาดภมคมกนแตก�าเนดเพราะเชอไวรส
จากวคซนโปลโออาจท�าใหคนทมภมคมกนบกพรองปวยหรออาจมอาการอมพาตได
165หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
• เดกทไดรบยากดภมคมกนสามารถใหทอกซอยดและวคซนชนดเชอตายไดถงแมวาภมคมกนจะขนนอยกวาคนปกตแตกเพยงพอทจะปองกนโรคได หากตองไดรบวคซนชนดเชอเปน
ออนฤทธเดกตองหยดยากดภมคมกนแลวอยางนอย3เดอน
• หญงตงครรภ ใหฉดวคซนชนดเชอตายไดแตไมใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธ
• ผ ท ได รบวคซนชนดเชอเป นออนฤทธ ชนดใดชนดหนงแลวตองรออกอยางนอย 28 วน จงจะใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธอกได แตถาในครงเดยวกนเดกตองไดรบวคซนชนด
เชอเปนออนฤทธพรอมๆกนสามารถใหไดสวนวคซนชนดเชอตายสามารถใหไดโดยไมตอง
ค�านงถงระยะหาง
นอกจากนการซกประวตยงควรตองถามหรอดเอกสารการไดรบวคซนครงสดทายในสมดสขภาพ
ดวยการใหวคซนหางเกนกวาก�าหนดไมไดท�าใหภมคมกนเกดนอยลงแตในทางตรงกนขามการฉดวคซน
ทเรวกวาก�าหนดอาจท�าใหภมคมกนเกดขนไดนอยลงหรออยไมนานตามก�าหนดดงนนถามาฉดวคซน
เลยก�าหนดนดสามารถฉดเขมตอไปไดเลยโดยไมตองตงตนใหม
ส�าหรบเดกทเปนทารกคลอดกอนก�าหนด สามารถใหวคซนเหมอนเดกทเกดครบก�าหนดได
โดยไมตองพะวงถงอายกอนคลอด
เดกทตดเชอHIVหรอAIDS (CD4มากกวา 15%) ไมวาจะมหรอไมมอาการกสามารถใหวคซน
ทกชนดไดเหมอนเดกปกต (ยกเวนวคซนอสกอใสCD4ตองมากกวา25%)วคซนBCGใหไดเฉพาะเดก
ทตดเชอแตยงไมมอาการสวนวคซนOPVสามารถใหไดแมเดกจะมอาการของโรคเอดส (CD4ต�ากวา
15%)แลวกตาม
2.2 การสงเกตอาการกอนใหวคซน นอกเหนอจากการซกประวตแลวการสงเกตลกษณะทาทางและอาการแสดงของเดกกอน
ไดรบวคซนเปนสงส�าคญอกอยางหนง เนองจากการไดขอมลจากการซกประวตเพยงอยางเดยวอาจจะ
ยงไมนาเชอถอเพยงพอเทากบการมขอมลจากการสงเกตและตรวจรางกายมาประกอบการตดสนใจของ
ผใหบรการดงนนจงมแนวทางในการสงเกตและการตรวจรางกายผรบบรการดงน
2.2.1 ผใหบรการควรตองสงเกตลกษณะทวไปของผรบบรการ สงทผใหบรการควรสงเกตคอลกษณะทาทางการตอบสนองของเดกหากเดกซมดออนเพลยมากตองประเมนสภาพ
และซกประวตเพมเตมเพอหาสาเหตและตรวจรางกายเบองตน เพอประเมนความพรอม
ทจะรบวคซน
2.2.2 การสงเกตรอยทฉดวคซนเมอครงทผานมากจ�าเปนและน�ามาใชในการตดสนใจวาครงนจะฉดยาบรเวณใดขางใด
166 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
2.2.3 การตรวจร างกายหรอประเมนสภาพเพมเตม เพอยนยนความเปนปกต หรอการเกดอาการทผดปกตและเปนขอหามในการไดรบวคซน ไดแก การวดอณหภม
รางกายหากผปกครองใหขอมลวาเดกมไขหรอเปนหวดในชวงเวลาใกลๆกบการมารบวคซน
นอกจากนยงตองประเมนสภาพในระบบทางเดนหายใจการตรวจห คอจมกและปอด
ใชหลกการตรวจรางกายพนฐานคอดคล�าเคาะฟงหากเดกมเสมหะหรอน�ามกใหสงเกต
ลกษณะส กลนทผดปกตหากเกดรวมกบการมอณหภมรางกายมากกวา 38°oCกควร
เลอนการฉดวคซนออกไปกอนและท�าความเขาใจกบผรบบรการวาการฉดวคซนทลาชา
ไปกวาก�าหนดไมไดมผลท�าใหภมคมกนในรางกายลดนอยลงแตใหเนนย�าวาอาการทดขน
ในลกษณะใดทจะสามารถพาเดกมาฉดวคซนไดเชนมเพยงน�ามกใสๆไมมไขหรอมไขต�าๆ
หรอเมอหายจากอาการตางๆแลวกสามารถพาเดกมารบวคซนไดนอกจากนหากสามารถให
เวลาในการประเมนสภาพเดกตงแตศรษะจรดเทาจะท�าใหผใหบรการทราบถงภาวะสขภาพ
ของเดกและอาจน�าไปสการสงตอหรอการดแลรกษาทถกตองตอไป
2.2.4 การสงเกตความพรอมทางดานจตใจ อารมณของเดกจะท�าใหผใหบรการค�านง
ถงการเตรยมเดกและการรบมอกบเดก เปนเรองปกตทเดกจะมความกลวในการรบการ
ตรวจรางกายหรอฉดวคซน เพราะการฉดวคซนจะท�าใหเกดการบาดเจบของเนอเยอและ
ความรสกเจบผใหบรการจงตองค�านงถงหลกการของAtraumaticCareหรอการดแลทไมท�าให
เกดความทกขทรมานไดแกการเขาใจในพฒนาการตามวยของเดกเลอกวธการเขาหาเดก
หรอเตรยมเดกทท�าใหเดกไมเกดความกลวไมใชค�าพดขมขหรอแสดงทาทคกคามเดกมการ
พดคยสรางบรรยากาศฉดวคซนดวยเทคนควธการทถกตองรวดเรวและปลอดภยเปนตน
2.3 การเตรยมการกอนใหวคซน ในทนจะกลาวถงวธการเตรยมเพอทจะฉดวคซนการเลอกอปกรณการตรวจสอบวคซนและ
วธการเตรยมยา
2.3.1 การเตรยมการเพอลดการตดเชอการเตรยมทถกตองเปนสวนส�าคญทจะท�าใหการไดรบวคซนเปนไปอยางมประสทธภาพ
ซงควรค�านงถงเรองการควบคมการตดเชอเปนส�าคญไดแกการลางมอสวมถงมอการปองกน
เขมแทงการใชอปกรณชนดทใชครงเดยวแลวทง
• การลางมอ:เปนวธการปองกนการตดเชอหรอการปนเปอนทมประสทธภาพทสด วธการลางมอควรลางดวยสบและน�า หรอใชน�ายาลางมอแลวซบ
ใหแหงกอนเตรยมยา
• การปองกนการบาดเจบจากเขมแทง:ในขณะเตรยมหรอผสมยาผใหบรการ
ควรแนใจวาเขมฉดยาทใชตองไมมการปนเปอนและไมสมผสกบสงใดๆและ
ตองระมดระวงในการสวมปลอกเขมกลบเพอไมใหเกดการบาดเจบจากเขมแทง
และท�าใหเกดการปนเปอนและหลงจากฉดวคซนแลวไมควรสวมปลอกเขม
กลบหลงฉด เพอลดโอกาสเสยงตอการบาดเจบและการตดเชอจากการถก
167หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
เขมทใชแลวแทง
• การใชอปกรณทใชครงเดยวแลวทง: เขมทใชเสรจแลวใหทงในกลองใสเขมเพอไมใหน�าเขมกลบมาใชอกและเปนการปองกนการตดเชอผานเลอด
• ถงมอ: หากพบวาการใชวคซนครงนนเปนการเสยงตอการตดเชอ หรอใช เมอมแผลทมอทอาจสมผสกบน�าลายหรอสารคดหลงจากผรบวคซนแตหาก
ไมมภาวะเสยงใดๆกไมจ�าเปนตองใช
2.3.2 การเลอกอปกรณ• อปกรณทจะกลาวถงเปนอปกรณทใชส�าหรบการเตรยมจะฉดวคซนนนคอ
การเลอกsyringeและเขมฉดยาใหเหมาะสม(ภาพท6.2)การเลอกใช Syringe• Syringeทใชผสมวคซนอาจมขนาดบรรจ1,3และ5มล.และเขมเบอร21-25
โดยพจารณาขนาดเขมทใชใหเหมาะสมกบปรมาตรน�ายาท�าละลาย
• Syringeทใชฉดวคซนนนจะใชขนาดบรรจ1และ3มล.และเขมเบอร25
ความยาว1-1.5นวส�าหรบฉดเขากลามเนอสวนเขมเบอร26ความยาว
ครงนวส�าหรบฉดเขาชนใตหนง เขมฉดวคซนสามารถใชเขมขนาดเลกได
เนองจากวคซนเปนน�าใสไมหนดขน
• ควรเลอกใชSyringeขนาดบรรจ3มล.เพอบรรจวคซนทมdose0.5-1มล.
และเลอกใช Syringeขนาดบรรจ 1มล.แบบเปลยนหวเขมได เพอบรรจ
วคซนทมdoseนอยกวา0.5มล.เชนวคซนJEทใช0.25มล.การเลอกใชเขมส�าหรบการดดน�ายาวคซน• การใชเขมดดวคซนจากขวดวคซนปกตจะใชเขมเบอร21-25เนองจากวคซน
สวนใหญจะเปนmulti-dosesจงตองมการดดหลายครงอกทงอาจตองปลด
เขมดดยาทงบอยๆในกรณทผรบบรการมานานๆครงดงนนอาจเปนไปไดวา
ผฉดอาจจะลมทจะดงยาจากเขมออกมาซงจะท�าใหมปรมาณยาคางเขมได
หากมการเปลยนเขมดดบอยๆ กอาจจะท�าใหเสยปรมาณยาทคางใน
หลอดเขมจงไมนยมใชเบอร18
• ไมน�าSyringeชนดเปลยนหวเขมไมไดมาใชในการฉดวคซน
168 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.2 การเลอกอปกรณSyringeและเขมฉดยา
2.3.3 การตรวจสอบวคซนและการเตรยมวคซน การทผใหบรการจะฉดวคซนชนดใดใหแกผรบบรการนนตองพจารณาอยางละเอยด
วาวนนผรบบรการจะไดวคซนชนดใดการตรวจสอบขวดวคซนทจะใชเปนสงส�าคญผใหบรการ
ควรอานฉลากทขวดทกครง ไมควรอาศยความเคยชนหรอใชการจดจ�าสและลกษณะ
ของขวดควรตรวจสอบโดยการอานฉลากทกครง นอกเหนอจากการตรวจสอบชอวคซน
แลวสภาพของขวดวคซนควรอยในสภาพทสมบรณ ไมมรอยเปดและลกษณะของวคซน
ในขวดเมอเขยาขวดแลววคซนควรกระจายตวเปนเนอเดยวกนการน�าวคซนมาใชทกครงตอง
ตรวจสอบวนหมดอายของวคซนทระบไวทงทกลองและทขวด วคซนจะใชไดจนกระทงถง
วนเดอนปทระบไวกรณทระบเฉพาะเดอนปทหมดอายใหใชวคซนขวดนนไดถงวนสนเดอน
ถามเครองหมายVVMใหตรวจสอบลกษณะของVVMดวย
วคซนบางชนดจะมการบรรจหบหอพรอมกบมน�ายาท�าละลาย (diluents)มาให
เมอผสมวคซนผใหบรการตองใชน�ายาท�าละลายของวคซนชนดนน ๆ ไมควรใชน�ายา
ท�าละลาย ทเหลอจากวคซนหรอยาตวอน ๆ แลวน�ามาใชผสมกบวคซนโดยเดดขาด
นอกจากนนเมอผสมวคซนแลวตองปฏบตตามค�าแนะน�าในเอกสารก�ากบยาเสมอเพราะ
วคซนแตละชนดจะระบไววาควรใชหลงจากผสมแลวภายในกชวโมงวคซนบางตวถกแสงไมได
169หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ตองใชทนทเมอน�าออกมาสงตางๆ เหลานผใหบรการตองใหความใสใจในรายละเอยดดวย
นอกจากนยงมการปฏบตทไมถกตองแตเปนสงทพบเหนไดบอยอกประการหนงคอ
การดดวคซนไวใน Syringe เพอความสะดวกของผใหบรการถงแมวาผใหบรการจะแนใจ
และทราบวาวคซนทเตรยมไวเปนวคซนชนดใดแตการผดพลาดกมโอกาสเกดขนไดเสมอ
ดงนนไมควรประมาทและไมควรท�าการดดวคซนใส Syringe ไวลวงหนา เพราะนอกจาก
จะท�าใหเกดการสญเสยหากใชวคซนไมหมดวคซนอาจตกตะกอนในSyringeและยงมโอกาส
ปนเปอนเชอโรคไดมากทงนเนองจากSyringeถกผลตมาเพอใชเปนอปกรณในการฉดยา
ไมใชเพอการเกบยา
ผใหบรการควรตระหนกไวเสมอวาผทเตรยมยาใสSyringeควรจะเปนผฉดวคซน
นนดวยตนเองเพอปองกนความผดพลาดถงแมวาวธการนจะเปนหลกการบรหารยาพนฐาน
แตมกจะถกละเลยจากผปฏบตอยเสมอ
กรณการใชวคซนชนดบรรจขวดละหลายโดสตองสามารถระบไดวาผรบบรการ
คนใดไดรบวคซนขวดเดยวกน โดยใหก�าหนดเลขทของขวดวคซนทน�ามาใชเพมเตมจาก
Lotnumber
2.3.4 ขอปฏบตในการปองกนการผดพลาดในการใหวคซน (1) ผทใหบรการวคซนทกคนควรเปนผมความรทแทจรงเกยวกบวคซนทกชนด
ดงนนตองมการฝกอบรมเพอใหมความรความเขาใจทถกตอง
(2) ควรท�าตารางการใหวคซนไวในหนวยงาน เพอใหบคลากรไดใชอางอง
หากไมแนใจควรระบชวงอายทใชระยะหางของวคซนแตละชนดขนาดทให
และวธใชขนาดของเขมทใช
(3) ใหใชวคซนทใกลหมดอายกอน และหากพบวคซนหมดอาย หรอ VVM
ผดปกตใหทงวคซนขวดนน
(4) การเกบวคซนควรมฉลากหรอแยกวคซนแตละชนดเปนสดสวนเพอใหเกด
การผดพลาดนอยทสดเวลาน�ามาใช
(5) ใหวคซนทตนเองเปนผเตรยมเทานนใชหลก6Rในการใหวคซนคอถกคน
(Rightpatient)ถกชนด(Rightdrug)ถกทาง(Rightroute)ถกขนาด(Rightdose)
ถกเวลา(Righttime)และเทคนคถกตอง(Rightmethod)
(6) ใหขอมลแกผรบบรการทกครงวาจะไดรบวคซนชนดใดและอธบายผลขางเคยง
ทผปกครองตองสงเกต เมอใหวคซนแลวตองบนทกวนทใหชอผรบบรการ
ชนดและครงทใหวคซนLotnumberและเลขทของขวดวคซนในสมดทะเบยน
ผมารบบรการ
(7) ในการดดตวท�าละลายตองดดใหหมดขวด เพราะผผลตไดเตรยมมาให
พอดส�าหรบผสมวคซนแลวจะไดปรมาตรของวคซนทผสมแลวตามทก�าหนด
ขางขวด
170 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
2.3.5 การเตรยมวคซนขณะใหบรการ ในการเตรยมวคซนตอนใหบรการผใหบรการควรด�าเนนการดงน
(1) ตรวจสอบชนดของวคซนทจะใหกบใบสงการรกษา
(2) ตรวจสอบวนหมดอายและเครองหมายVVM(ถาม)ทขวดวคซนทจะใช
(3) ขวดยาทเปนvialขวดใหมทกขวดกอนใชจะแกะฝาพลาสตกออกตองใชส�าล
แอลกอฮอลเชดทจกยางและรอใหแหงกอนแทงเขมดดยาลงไปตามขนาด
การใชของวคซนแตละชนดโดยค�านงถงเทคนคปลอดเชออยางเครงครด
(4) ในขวดทวคซนใกลจะหมดหากดดวคซนออกมาแลวไมครบโดส ใหทงไป
แลวเตรยมใหมหามดดขวดใหมเพอเตมปรมาณใหครบโดส
(5) ในกรณทเปนวคซนชนดบรรจขวดละหลายโดสใชเขมเบอร21-25ดดวคซน
ใสSyringeตามปรมาณทตองการ(ในกรณวคซน2โดสการใชเขมใหญ
อาจท�าใหวคซนคางในเขมจนปรมาณไมพอฉด) และเปลยนเขมเปนเขม
ฉดกอนทจะฉดทกครงส�าหรบเขมทใชดดวคซนชนดใดแลวหามน�าไปใชดด
วคซนชนดอนๆโดยเดดขาด
(6) หากวคซนเปนชนดผงและผสมน�ายาท�าละลายควรดดน�ายาท�าละลายให
หมดขวดแลวผสมในขวดวคซนตองเขยาขวดใหแนใจวาน�ายาท�าละลาย
กบผงวคซนรวมเปนเนอเดยวกนจงคอยน�าวคซนมาใช
(7) การดดน�ายาท�าละลายวคซนMMRใหดดหมดขวดถงแมวาจะเกน0.5มล.
และเมอผสมกบผงวคซนอาจมปรมาณ0.6-0.7มล. เมอน�าวคซนฉดให
ผรบบรการตองใชใหหมดไมเชนนนจะท�าใหผรบบรการไดรบวคซนไมครบ
โดส
171หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.3 การเตรยมวคซนขณะใหบรการ
2.4 การเตรยมการขณะใหวคซน ในหวขอนจะกลาวถงการจดทาเดกและเทคนคการใหวคซน/วธการฉด
2.4.1 การจดทาเดกการจดทาเดกเปนสงส�าคญเพราะเปนการลดความเจบปวดของผรบวคซนได
ชวยใหการใหวคซนเปนไปดวยความเรยบรอยปองกนการเกดอบตเหต เชน เขมหก
การใหวคซนในเดกจ�าเปนตองมการจดทาเดกทเหมาะสมเนองจากเดกอาจกลวและดนหน
โดยเฉพาะเดกโตหากไมมการจดทาทดพอจะท�าใหเสยเวลาและเดกจะเจบมากยงขนได
แนะน�าใหจดทาเดกเลกและเดกโตดงน
ส�าหรบเดกเลก จะจดทาไดงายเพราะเดกตวเลกและมกจะไมดนหนรนแรง
การจดทาเดกเลกทเปนทารกขวบปแรกควรใหผปกครองกอดไวในทานงตามภาพท 6.4
โดยจบเดกใหนงบนหนาขาผปกครองและหลงพงแขนแลวแขนผปกครองโอบดานบน
ไว สวนขาของเดกใหผปกครองใชขาทงสองขางหนบไว และน�ามออกขางกดเขาจะท�าให
เดกอยกบท ส�าหรบในเดกอาย 1-2ป หากจดทาในทานงไดกจะเปนไปตามภาพท 6.5
172 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
หากเดกตวโตสามารถจดใหเดกอยในทานอนไดสวนในเดกนกเรยนควรจดหาทนงใหเดกนง
ไมควรใหยนเพราะหากเดกมอาการเปนลมจะไดไมเกดอนตราย
ภาพท 6.4 การจดทาส�าหรบเดกเลก ภาพท 6.5 การจดทาส�าหรบเดกโต
ในขณะทเตรยมจดทาเดกควรท�าความเขาใจกบผปกครองเกยวกบการไดรบ
วคซนของเดกในวนนการเลอกบรเวณทฉดการใหความมนใจในความปลอดภย รวมทง
การดแลภายหลงทไดรบวคซน เนองจากเมอเดกไดรบวคซนแลวจะรองไห งอแงท�าให
ผปกครองกงวลกบเดกขาดสมาธในการรบฟงขอมลตางๆทเปนประโยชน
จากการศกษาวจยในปจจบนพบวาการนวดคลงบรเวณทฉดกอนทจะฉดวคซน
การทายาชาการเบยงเบนความสนใจโดยใชของเลน การใหดดนมแม กอน ระหวาง
และหลงฉดการจดทาทเหมาะสมและอยใกลชดผปกครองและการฉดยาใหเรวโดยไมตอง
ทดสอบ (no aspiration) จะชวยใหระดบความเจบปวดของเดกลดลง และกรณทม
การฉดวคซนมากกวา1ชนดควรฉดวคซนทเจบมากทสดไวล�าดบสดทายเชนMMRเปนตน
ส�าหรบเดกโตทเปนเดกวยเรยนมกจะฉดทตนแขน ใหเดกนงเอาแขนแนบล�าตว
ตามภาพท6.6หากเปนไปไดควรจดสถานทใหมดชดและใหเดกเขามารบวคซนครงละคน
เพอลดความตนกลว
173หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.6 การจดทาส�าหรบเดกนกเรยน
2.4.2 วธการใหวคซน การใหวคซนเขารางกายม5วธซงในแตละวธจะมเทคนคทแตกตางกนดงน
(1) การกน (oral route)ใชในกรณทตองการกระตนภมคมกนเฉพาะทโดยมาก
ใชกบวคซนชนดเชอเปนเชนวคซนโปลโอวคซนทยฟอยดท�าใหเกดภมคมกนทงในล�าไส
และกระแสเลอด
การหยอดวคซนโปลโอ1.หากปลายหลอดพลาสตกสมผสกบปากหรอน�าลายเดก ใหเปลยนหลอด
พลาสตกกอนหยอดเดกรายตอไป
2.หากท�าการหยอดโปลโอแลว เดกพนออกมาหรออาเจยนออกมาภายใน
5-10 นาท และพจารณาแลววายาออกมาหมด สามารถหยอดซ�าได
แตหากพจาณาแลววายาทหยอดเขาไปมโอกาสดดซมผานเยอบภายใน
ชองปากแลวกไมจ�าเปนตองหยอดซ�า
(2) การพนเขาทางจมกเชนวคซนไขหวดใหญท�าใหเกดภมคมกนในทางเดนหายใจ
ดวย
(3) การฉดเขาในหนง (intradermal) วธการนใชเมอตองการลดแอนตเจนลง ท�าใหเกดภมคมกนไดดเพราะกระตนเซลลในผวหนงและดดซมไปยงทอน�าเหลองกระตน
ภมค มกนชนดเซลลเปนสอไดด ใชวคซนปรมาณนอย การฉดท�าไดยากตองอาศย
ความช�านาญวคซนทใหทางนไดแกวคซนBCGวคซนพษสนขบาเปนตน
การฉดBCG เขาชนในหนง (Intradermal injection; ID)ควรฉดบรเวณไหล
ดานซายเพอใหเปนแนวปฏบตเดยวกนจะท�าใหงายตอการตรวจสอบรอยBCGScarปจจบน
พบวามการฉดหลายต�าแหนงไมวาจะเปนไหลขางขวาหรอบรเวณกนโดยเฉพาะในบรเวณ
กนอาจมความเสยงทจะท�าใหเกดการตดเชอไดจากการหมกหมมของอจจาระและปสสาวะ
ทมโอกาสสมผสกบบรเวณทฉดวคซน
174 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
(4) การฉดเขาใตหนง (subcutaneous route) ใชกบวคซนทไมตองการให ดดซมเรวเกนไป เพราะอาจเกดปฏกรยารนแรงและเปนวคซนทไมมสารดดซบ (adjuvant)
เชนวคซนรวมหดคางทมและหดเยอรมน(MMR)วคซนทยฟอยดวคซนไขสมองอกเสบเจอ
(JE)เปนตน
ตารางท 6.1 การฉดวคซนเขาชนใตผวหนง (Subcutaneous fat)
อายเดก บรเวณทฉด ขนาดและความยาวของเขม
แรกเกด-12เดอน ชนไขมนบรเวณหนาขา
(Anterolateralthigh)
•เบอร26ขนไป
•ความยาวประมาณครงนว
•ไมจ�าเปนตองทดสอบกอนดน
วคซนเขาไป(noaspiration)1ปขนไป ชนไขมนบรเวณหนาขาหรอชนไขมน
บรเวณตนแขนดานนอก(upper
outertriceps)สามารถเลอกได
(5) การฉดเขากลามเนอ (intramuscular route) ใชเมอตองการใหการดดซมของวคซนดวคซนทมสารดดซบ(adjuvant)ตองฉดเขากลามเนอเสมอเพราะถาฉดเขาใน
หนงหรอใตหนงจะท�าใหเกดการอกเสบเปนไตแขงเฉพาะทไดการฉดเขากลามเนอมบรเวณ
ทเหมาะสมส�าหรบการฉดอย2ทคอบรเวณตนแขน(deltoid)ซงเปนบรเวณทมการดดซมด
ทสดเพราะไขมนไมมากเลอดเลยงดและแขนมการเคลอนไหวท�าใหการดดซมของยาดและ
บรเวณกงกลางตนขาดานหนาคอนไปดานนอก(midanterolateralthigh)บรเวณกลามเนอ
vastaslateralการฉดบรเวณหนาขามกนยมฉดในเดกเลกเนองจากแขนยงมกลามเนอนอย
ในเดกวยเรยนและผใหญจะฉดบรเวณตนแขนวคซนทใหทางกลามเนอไดแกวคซนรวมคอตบ
บาดทะยกไอกรน(DTP)วคซนตบอกเสบบ(HBV)และวคซนพษสนขบาเปนตน
ตารางท 6.2 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ จ�าเปนตองทดสอบกอนดนวคซนเขาไป (aspiration)
อายเดก บรเวณทฉด ขนาดและความยาวของเขม
ทารกแรกเกด(0-28วน) กลามเนอVastuslateralisอยบรเวณ
หนาขา(Anterolateralthigh)
•เขมเบอร25ยาว5/8นว
ทารก(1เดอน-1ป) กลามเนอVastuslateralis •เขมเบอร25ยาว1นว
วยเตาะแตะ(1-3ป)
175หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
อายเดก บรเวณทฉด ขนาดและความยาวของเขม
วยกอนเรยน(3-6ป) กลามเนอVastuslateralisหรอ
กลามเนอแขนDeltoid
เขมเบอร25ยาว1นวหรอ1นวครง
ใหพจารณาจากความอวนผอมของ
เดกและใหพจารณาฉดในบรเวณท
มการดดซมทดทสดเนองจากในเดก
การใชกลามเนอขาจะมากกวาแขน
ยามโอกาสดดซมไดดกวา
วยเรยนและวยผใหญ กลามเนอแขนDeltoid เขมเบอร25ยาว1นว
(6) หามฉดวคซนทสะโพก เพราะอาจฉดเขาชนไขมนใตหนงลงลกไมถงกลามเนอ นอกจากนเลอดยงไปเลยงสะโพกนอยกวาทตนแขนอกทงสะโพกมการเคลอนไหวนอยท�าให
ยาดดซมไดไมด และจะมผลใหการสรางภมตานทานไมดดวยและทส�าคญคออาจท�าให
เกดsciaticnerveinjury(เดนขาเปตลอดชพ)ท�าใหเกดความพการได
ในบทเรยนนจะมงเนนวคซนพนฐานซงหมายถงวคซนทไดรบการบรรจลงในแผน
เสรมสรางภมคมกนโรคของประเทศไดแกวคซนBCGวคซนตบอกเสบบ(HB)วคซนรวม
คอตบบาดทะยก ไอกรนและตบอกเสบบ (DTP-HB) วคซนโปลโอชนดรบประทาน (OPV)
วคซนรวมหดคางทมหดเยอรมน(MMR)วคซนไขสมองอกเสบเจอ(JE)วคซนรวมคอตบ
บาดทะยกไอกรน(DTP)และวคซนรวมคอตบบาดทะยก(dT)การอธบายในรายละเอยด
สวนนจะขอกลาวถงเทคนค วธการประกอบรปภาพ เพอใหเกดความเขาใจใหชดเจน
มากยงขน
2.4.3 เทคนคการฉดตามทไดกลาวมาแลววาการฉดวคซนม 3แบบคอ Intradermal (เขาชนในหนง),
subcutaneous(เขาชนใตหนง)และIntramuscular(เขาชนกลามเนอ)กอนทจะลงรายละเอยด
ถงเทคนควธการฉดนน อยากใหผ ใหบรการวคซนไดทราบวาวธ/เทคนควธการฉดนน
เปนปจจยส�าคญทจะท�าใหวคซนเขาสรางกายและมการดดซม รวมทงมการกระจายตว
ของวคซนท�าใหเกดการสรางภมคมกนอยางมประสทธผลสงสดหลกปฏบตโดยทวไปกอน
ทจะฉดตองยดหลกการบรหารวคซนอยางเครงครด เมอตรวจสอบทกอยางเรยบรอยแลว
กพรอมทจะฉดวคซนเขาสรางกายเทคนคการฉดแตละแบบมดงน
ตารางท 6.2 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ จ�าเปนตองทดสอบกอนดนวคซนเขาไป (aspiration) (ตอ)
176 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท .8 การวางตาแหนงเขมและความลกของการแทงเขม (สานกโรคตดตอทวไป กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข, 7)
() การฉดวคซนเขาในหนง (Intradermal)
เปนการนาวคซนผานเขาไปเพยงแคในหนงเทานน ขนาดวคซนทฉดมปรมาณนอย จงควรใชเขมเบอร 2 ความยาว ½ นว และเนองจากวคซนทฉดเขาในหนงเปนวคซนชนดเชอเปน หากใชแอลกอฮอลเชด ตองรอใหแหงกอนจงจะฉด โดยจดทาเดกใหนงและมนคงทสด เพราะการฉดเขาในหนงตองอาศยความชานาญและความนงมากทสด เทคนคการฉดควรดงหนงบรเวณทฉดใหตง คอย ๆ แทงเขมลงไปทามมประมาณ ๐ แลวดนวคซนเขาไป ถาเทคนคถกตองจะเหนวาเมอดนวคซนเขาไปจะมตมนนขนมาใหเหนชด ตองใหมอนงมากทสด เพราะวคซนอาจรวซมออกมาไดหากปลายเขมแทงทะลออกมานอกผวหนง บรเวณทฉดวคซน BCG มกฉดเขาทหวไหลขางซาย (ภาพท .9)
ภาพท .9 การวางตาแหนงเขมและความลกของการแทงเขมฉดเขาในหนง
() การฉดวคซนเขาใตชนผวหนง (Subcutaneous)
ภาพท 6.7 การวางต�าแหนงเขมและความลกของการแทงเขม
(ส�านกโรคตดตอทวไปกรมควบคมโรคกระทรวงสาธารณสข,2547)
(1) การฉดวคซนเขาในหนง (Intradermal) เปนการน�าวคซนผานเขาไปเพยงแคในหนงเทานนขนาดวคซนทฉดมปรมาณนอย
จงควรใชเขมเบอร 26ความยาว 1/2นว และเนองจากวคซนทฉดเขาในหนงเปนวคซน
ชนดเชอเปน หากใชแอลกอฮอลเชดตองรอใหแหงกอนจงจะฉด โดยจดทาเดกใหนง
และมนคงทสด เพราะการฉดเขาในหนงตองอาศยความช�านาญและความนงมากทสด
เทคนคการฉดควรดงหนงบรเวณทฉดใหตงคอยๆแทงเขมลงไปท�ามมประมาณ15 องศา
แลวดนวคซนเขาไปถาเทคนคถกตองจะเหนวาเมอดนวคซนเขาไปจะมตมนนขนมาใหเหนชด
ตองใหมอนงมากทสด เพราะวคซนอาจรวซมออกมาไดหากปลายเขมแทงทะลออกมา
นอกผวหนงบรเวณทฉดวคซนBCGมกฉดเขาทหวไหลขางซาย(ภาพท6.8)
ภาพท 6.8 การวางต�าแหนงเขมและความลกของการแทงเขมฉดเขาในหนง
177หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
(2) การฉดวคซนเขาใตชนผวหนง (Subcutaneous) เปนการน�าวคซนผานเขาไปใน fatty tissueอยใตชนผวหนงและอยเหนอชน
กลามเนอปกตแลวsubcutaneoustissueพบไดทวรางกายส�าหรบเดกเลกบรเวณทนยม
ใหวคซนคอบรเวณหนาขาและถาเปนเดกโตหรอผใหญกจะใชบรเวณupperoutertriceps
ของแขนกอนฉดเชดบรเวณผวหนงดวยแอลกอฮอลพนทประมาณเสนผานศนยกลาง2–3นว
แลวจงแทงเขมเขาไป
• ขนาดเขมและความยาวของเขม: ใชเขมเบอร26ความยาว1/2นว• เทคนค: ใชนวหวแมมอและนวชดงผวหนงขนมาจะรสกไดวาจบในสวน
ของชนไขมนขนมาแทงเขมท�ามม45 องศาและดนวคซนเขาไป(ซงกอนดนวคซนเขาไป
ทกครงควรตรวจสอบกอน โดยการดงกระบอกสบขนมา ถาไมมเลอดกดนวคซนเขาไป
ไดเลย)เมอฉดเสรจใหใชส�าลแหงกดเบาๆบรเวณทฉดสกครหรอใชส�าลแหงตดพลาสเตอร
บอกผปกครองวาทงไวสกครกสามารถดงออกไดแสดงดงภาพท6.9-6.11
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
เปนการนาวคซนผานเขาไปใน fatty tissue อยใตชนผวหนงและอยเหนอชนกลามเนอ ปกตแลว subcutaneous tissue พบไดทวรางกาย สาหรบเดกเลก บรเวณทนยมใหวคซน คอ บรเวณหนาขา และถาเปนเดกโตหรอผ ใหญกจะใชบรเวณ upper outer triceps ของแขน กอนฉดเชดบรเวณผวหนงดวยแอลกอฮอล พนทประมาณเสนผานศนยกลาง – นว แลวจงแทงเขมเขาไป
ขนาดเขมและความยาวของเขม : ใชเขมเบอร ความยาว ½ นว เทคนค : ใชนวหวแมมอและนวชดงผวหนงขนมา จะรสกไดวาจบในสวนของ
ชนไขมนขนมา แทงเขมทามม ๐ และดนวคซนเขาไป (ซงกอนดนวคซนเขาไปทกครงควรตรวจสอบกอน โดยการดงกระบอกสบขนมา ถาไมมเลอดกดนวคซนเขาไปไดเลย) เมอฉดเสรจใหใชสาลแหงกดเบา ๆ บรเวณทฉดสกคร หรอใชสาลแหงตด พลาสเตอร บอกผปกครองวาทงไวสกครกสามารถดงออกได (แสดงดงภาพท 6.1 – 6.12)
ภาพท .10 ตาแหนงของเขมและความลกของเขมในชนใตผวหนง (subcutaneous route)
ภาพท .11 บรเวณทฉดยาเขาในชนใตผวหนงบรเวณแขน
ภาพท 6.9 ต�าแหนงของเขมและความลกของเขมในชนใตผวหนง(subcutaneousroute)
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
เปนการนาวคซนผานเขาไปใน fatty tissue อยใตชนผวหนงและอยเหนอชนกลามเนอ ปกตแลว subcutaneous tissue พบไดทวรางกาย สาหรบเดกเลก บรเวณทนยมใหวคซน คอ บรเวณหนาขา และถาเปนเดกโตหรอผ ใหญกจะใชบรเวณ upper outer triceps ของแขน กอนฉดเชดบรเวณผวหนงดวยแอลกอฮอล พนทประมาณเสนผานศนยกลาง – นว แลวจงแทงเขมเขาไป
ขนาดเขมและความยาวของเขม : ใชเขมเบอร ความยาว ½ นว เทคนค : ใชนวหวแมมอและนวชดงผวหนงขนมา จะรสกไดวาจบในสวนของ
ชนไขมนขนมา แทงเขมทามม ๐ และดนวคซนเขาไป (ซงกอนดนวคซนเขาไปทกครงควรตรวจสอบกอน โดยการดงกระบอกสบขนมา ถาไมมเลอดกดนวคซนเขาไปไดเลย) เมอฉดเสรจใหใชสาลแหงกดเบา ๆ บรเวณทฉดสกคร หรอใชสาลแหงตด พลาสเตอร บอกผปกครองวาทงไวสกครกสามารถดงออกได (แสดงดงภาพท 6.1 – 6.12)
ภาพท .10 ตาแหนงของเขมและความลกของเขมในชนใตผวหนง (subcutaneous route)
ภาพท .11 บรเวณทฉดยาเขาในชนใตผวหนงบรเวณแขน
ภาพท 6.10 บรเวณทฉดยาเขาในชนใตผวหนงบรเวณแขน
178 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.11 การฉดเขาชนใตผวหนงบรเวณหนาขา
(3) การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ (Intramuscular) เปนการน�าวคซนเขาส muscle tissue ซงเปนชนเนอเยอทอย ใตผวหนง
และ fatty tissue ดงแสดงในภาพท 6.12 บรเวณทใชในการฉดวคซน เขากลามเนอ
ม2แหงคอบรเวณกลามเนอตนขาสวนหนา(vastuslateralis)และบรเวณกลามเนอตนแขน
(deltoid)
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท .13 ตาแหนงของเขมและความลกของเขมในชนกลามเนอ (Intramuscular route)
ก. สาหรบเดกเลก ตงแตแรกเกด หรอถงกอนเขาวยเรยน สามารถฉดวคซนบรเวณ กลามเนอตนขาสวนหนา( vastus lateralis) ซงจะอยบรเวณตนขาหนาขาดานนอก
กอนฉดจะตองทาการวดกอน โดยแบงบรเวณตงแตป มกระดกใหญของกระดกตนขา (greater tronchanter of femur) ถง ป มกระดกบรเวณหวเขา (lateral femoral condyle) เปน สวน ฉดสวนท (ดงภาพท 6.-6.)
ข. สาหรบเดกโตและผใหญ การใหวคซนเขาชนกลามเนอ มกจะฉดเขาบรเวณกลามเนอ ตนแขน (deltoid) ดงแสดงในภาพท 6.6
ขนาดเขมและความยาวของเขม : ใชเขมเบอร ความยาว – . นว ขนกบความหนาของผวหนงและชนไขมนของผ รบวคซน
เทคนค : เชดแอลกอฮอล ใชนวหวแมมอ และนวชกดบรเวณทฉดใหตง แทงเขม ทามม 9° และดนวคซนเขาไป (ควรทดสอบกอนดนวคซนเขาไปทกครง) การฉดเขาชนกลามเนอตองพจารณาขนาดความยาวของเขมใหแนใจวาเขาถงชนกลามเนอจรง ๆ ดงนนการพจารณาจะขนอยกบขนาดรปรางของผ รบวคซน เมอ ฉดวคซนเสรจใชสาลแหงกดบรเวณทฉด หรอใชพลาสเตอรปดโดยกดเลกนอย
ภาพท 6.12 ต�าแหนงของเขมและความลกของเขมในชนกลามเนอ(Intramuscularroute)
ก. ส�าหรบเดกเลกตงแตแรกเกดหรอถงกอนเขาวยเรยนสามารถฉดวคซนบรเวณกลามเนอตนขาสวนหนา (vastus lateralis) ซงจะอยบรเวณตนขาหนาขาดานนอกกอนฉด
จะตองท�าการวดกอน โดยแบงบรเวณตงแตปมกระดกใหญของกระดกตนขา (greater
tronchanteroffemur)ถงปมกระดกบรเวณหวเขา(lateralfemoralcondyle)เปน3สวน
ฉดสวนท2ดงภาพท6.13-6.15
ข. ส�าหรบเดกโตและผ ใหญ การใหวคซนเขาชนกลามเนอ มกจะฉดเขาบรเวณ
กลามเนอตนแขน(deltoid)ดงแสดงในภาพท6.16
179หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
• ขนาดเขมและความยาวของเขม: ใชเขมเบอร 25 ความยาว 1–1.5 นว ขนกบความหนาของผวหนงและชนไขมนของผรบวคซน
• เทคนค: เชดแอลกอฮอล ใชนวหวแมมอ และนวชกดบรเวณทฉดใหตง
แทงเขมท�ามม 90° องศาและดนวคซนเขาไป (ควรทดสอบกอนดนวคซนเขาไปทกครง)
การฉดเขาชนกลามเนอตองพจารณาขนาดความยาวของเขมใหแนใจวาเขาถงชนกลามเนอ
จรงๆดงนนการพจารณาจะขนอยกบขนาดรปรางของผรบวคซนเมอฉดวคซนเสรจใชส�าล
แหงกดบรเวณทฉดหรอใชพลาสเตอรปดโดยกดเลกนอย
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
รปท 3.9 แสดงบรเวณทฉดเขาชนกลามเนอ
ภาพท .14การวดกอนฉดวคซน ฉดสวนท คอสวนตรงกลาง
รปท 6.13 แสดงบรเวณทฉดเขาชนกลามเนอ
ภาพท 6.14 การวดกอนฉดวคซนฉดสวนท2คอสวนตรงกลาง
180 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.15 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท .15 การฉดวคซนเขาชนกลามเนอ
ภาพท .1 การฉดวคซนบรเวณกลามเนอแขน (deltoid)
ภาพท 6.16 การฉดวคซนบรเวณกลามเนอแขน(deltoid)
3. การก�าจดอปกรณทใชแลว
ปกตแลวภายหลงจากฉดวคซนผใหบรการไมควรดงเขมจากsyringe เมอใหวคซนเรยบรอยแลว
ผใหบรการควรน�า syringeทมเขมตดอยทงลงในถงพลาสตกหนาทเขมไมสามารถแทงทะลไดหรอเรา
เรยกวา punctureproof containersซงสามารถน�ากลองพลาสตกหนาทมอยแลวมาใชไดนอกเหนอจาก
syringeและเขมแลวอปกรณอนๆทใชในการฉดวคซนเชนขวดวคซนทใชหมดแลวหรอvaccineหมดอาย
กตองจดเปนขยะอนตรายหรอขยะตดเชอเชนเดยวกนดงแสดงในภาพท6.17
181หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ภาพท 6.17 การทงเขม
4. การสงเกตอาการภายหลงไดรบวคซน
วคซนเปนสวนประกอบของเชอโรคและสารเคมทจะเขาสรางกาย ซงจะกอใหเกดปฏกรยาหรอ
อาการขางเคยงทไมพงประสงคได การทจะลดความเสยงตอการเกดผลขางเคยงนน ผใหบรการวคซน
ตองคดกรองและซกประวตตงแตกอนทจะใหวคซนดงทกลาวไวในหวขอ2.1ถงแมวาจะผานการคดกรอง
เบองตนกชวยลดอนตรายหรอลดความเสยงไดสวนหนงแตไมทงหมด เพราะเมอไดรบวคซนแลวอาจม
ผลขางเคยงเกดขนไดเชนกนถงแมวาอาการขางเคยงทรนแรงมกพบไดนอยมากฉะนนจงตองสงเกตอาการ
ผรบบรการหลงไดรบวคซนอยางนอย30นาท
ปฏกรยาทอาจเกดขน จ�าแนกได 2ประเภท ไดแก ปฏกรยาทเกดขนเฉพาะท และปฏกรยา
ทเกดขนทงระบบดงน
1. ปฏกรยาทเกดขนเฉพาะท อาการและอาการแสดงไดแกอาการบวมแดงรอนคนบรเวณทฉดวคซนอาจมเลอดออกซม
เลกนอยและหยดในระยะเวลาอนสนอาการเหลานจะหายไปไดเอง
การจดการเบองตน หรอค�าแนะน�าทวไป• ไมแนะน�าใหสมผสกดแรงคลงนวดหรอใชยาทาบรเวณทฉดวคซน
• ดแลความสะอาดสงเกตอาการวามอาการปวดบวมแดงรอนบรเวณทฉดหรอไมหรอม
ลกษณะผดปกตใดๆ เชนมเลอดออกมามตมหนองมอาการไขสงมากใหรบมาพบแพทย
182 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
• หากมอาการปวดบวมแดงรอนมากสามารถประคบเยนเพอลดอาการปวดไดหรอ
รบประทานยาแกปวดลดไข
• หากมไขรวมดวยสามารถเชดตวลดไขและใหยาลดไขโดยค�านวณจากน�าหนกตวคอ
10mg./น�าหนกตว1กโลกรม/ครง
2. ปฏกรยาทเกดขนทงระบบชนดไมรนแรงและชนดรนแรง อาการและอาการแสดงชนดไมรนแรงไดแกมไขสงมากกวา39°oCซม เบออาหารรองกวน
อาเจยนหรอมผนขนตามตว
การจดการและการใหค�าแนะน�าทวไป • เชดตวลดไขพรอมกบใหยาลดไขทนท
• ใหเดกดมน�าดมนมใหมากๆ
• สงเกตอาการผดปกตทแสดงถงปฏกรยาทเกดขนทงระบบชนดรนแรงไดแกอาการไขแบบ
anaphylaxisเชนหายใจล�าบากหายใจมเสยงวดมผนขนทงตวมอเทาหนาปากบวม
หรอมอาการผดปกตทางสมอง เชนซมออนแรงภาวะรสตเปลยนแปลงมอาการชก
หากพบอาการผดปกตชนดรนแรงใหพามาพบแพทยโดยทนทหรอหากพบอาการเบองตน
เปนอาการและอาการแสดงชนดไมรนแรงแตเมอใหการดแลแลวอาการไมดขนหรอม
อาการทรดลงใหพามาโรงพยาบาลทนท
183หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
เอกสารอางอง
1. กลกญญา โชคไพบลยกจ, มกดาตฤษณานนท, ศภมตร ชณหสทธวฒน และปยนตย
ธรรมาภรณพลาศ,บรรณาธการ. ต�าราวคซนและการสรางเสรมภมคมกนโรคพ.ศ.2550.
กรงเทพฯ:ส�านกงานกจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;2550
2. ปยนตย ธรรมาภรณพลาศ และ เอมอร ราษฎรจ�าเรญสข, บรรณาธการ. การส�ารวจ
ความครอบคลมของการไดรบวคซนขนพนฐานและวคซนในนกเรยน.กรงเทพฯ:ส�านกงาน
กจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;2551.
3. พรศกด อยเจรญ,บรรณาธการ.คมอการปฏบตงาน“การสรางเสรมภมคมกนโรคส�าหรบ
เจาหนาทสาธารณสข”.กรงเทพฯ:ส�านกงานกจการโรงพมพองคการสงเคราะหทหารผานศก;
2547
4. โอฬารพรหมาลขต,ดสตสถาวร,ชษณพนธเจรญ,อษาทสยากรและสมศกดโลหเลขา.
คมอวคซน2008.กรงเทพฯ:บรษทธนาเพลสจ�ากด;2008.
5. AAP. Red Book: Report of the committee on Infectious Diseases Available from:
http://www.apredbook.org.
6. CDCGeneralrecommendationsonimmunization.Availablefrom:http://www.cdc.gov/vaccines/
pubs/acip-list.htm.
7. Centers for Disease Control and Prevention. (2011).General Recommendations on
ImmunizationRecommendations of theAdvisoryCommittee on ImmunizationPractices
(ACIP).MMWRMorbMortalWklyRep;60(RR-2):1-61.
8. Centers forDiseaseControl and Prevention. (2012). Vaccine administration guidelines.
AccessedDecember2014.Availableformhttp://www.cdc.gov/vaccines/recs/vac-admin/default.
htm
9. Taddio,A,AppletonM,BortolussiR,etal.(2010).Reducingthepainofchildhoodvaccination:
anevidence-basedclinicalpracticeguideline.CanMedAssocJ;182(18):E843-55.
184 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดเปนขอค�าถามทจ�าเปนส�าหรบผมารบ
วคซน
ก. น�าหนกแรกคลอดเทาไรข. ในครอบครวมโรคตดตอทางพนธกรรมหรอไมค. ใน1สปดาหทผานมามความผดปกตใดๆหรอไมง. เคยเอกซเรยใน1เดอนทผานมาหรอไม
2. สถานทฉดวคซนทถกตองตามหลกการคอขอใด ก. ควรเปนทเดยวกบหองรกษาเดกปวยเนองจาก จะมเครองมอในการตรวจและชวยเหลอ
ไดครอบคลม
ข. ควรเปนสถานทปราศจากเชอโรค(Sterileroom)ค. ควรจดใหมจดบรการครอบคลมทกกระบวนงาน
ในการใหบรการอยในสถานทเดยวกน
ง. วสดอปกรณทจ�าเปนจดอยในถาดเดยวกนเพอ
ความสะดวก
3. การเตรยมกอนใหวคซนขอใดส�าคญทสด ก. การสงเกตอาการและการตรวจรางกายผรบวคซนข. การนดหมายวคซนครงตอไปค. การนบจ�านวนวคซนทมอยและเบกในสวนทขาด
ใหเทากบจ�านวนเดกในพนทรบผดชอบ
ง. การใหสขศกษาเกยวกบอาหารแสลงหลงไดรบวคซน
4. ค�าแนะน�าทถกตองส�าหรบผปกครองเดกอาย
8ปทมารบวคซนในวนนมประวตไดวคซนครบ
ตามก�าหนดจนถงอาย2ปครงคอขอใด
ก. ใหเรมวคซนใหมตงแตตนเหมอนเดกแรกเกดยกเวนBCGไมจ�าเปนตองท�าซ�า
ข. ในการรบวคซนครงนจะไดรบวคซนdT,OPV และMMR2
ค. เดกไมจ�าเปนตองไดรบวคซนในชวงอายทหายไปจะเรมใหวคซนทเหมาะส�าหรบเดกวยเรยน
คอMMRและใหเพยงครงเดยว
ง. เดกจะไดรบการจดตารางวคซนใหมโดยจะตอง ไดรบวคซนทขาดไปใหครบภายในอายไมเกน12ป
5. การปฏบตในการเตรยมวคซนเพอใหบรการ
ขอใดไมถกตอง
ก. การดดวคซนควรดดทละครงเมอจะใหบรการข. วคซนทใกลหมดอายใหรบน�ามาใชทนททพบค. วคซนBCGทผสมแลวใชไดไมเกน2ชวโมงง. วคซนทกชนดสามารถใชเขมดดวคซนเขมเดยวกน
ได
185หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
6. ขอใดเปนปฏกรยาตอวคซนทงระบบชนดรนแรง ก. มผนขนทงตวปากบวมข. ซมเบออาหารไขต�าค. มอาการบวมแดงและคนง. มเลอดซมบรเวณทฉดรวมกบไขสงมากกวา39°oC
7. การฉดวคซนใหกบเดก9เดอน
ขอใดเหมาะสม
ก. ควรใชผาพนตวเพอท�าใหเดกอยกบทข. ควรใหความรแกผปกครองและใหเดก
ท�าความคนเคยกบอปกรณการฉดวคซนกอนฉด
เพอลดปฏกรยาตอตานและเปนการยดหลก
atraumaticcare
ค. ควรพจารณาฉดวคซนทบรเวณหนาขามากกวา
ตนแขน
ง. ไมจ�าเปนตองใหยาลดไขเพราะการเกดปฏกรยาของวคซนจะนอยลงเมออายมากขน
8. ขอใดเปนการฉดวคซนเขาชนใตหนงทถกตอง ก. ฉดบรเวณกงกลางตนขาดานหนาคอนไปดานใน
หรอบรเวณตนแขน
ข. ท�าการวดโดยแบงบรเวณตงแตปมกระดกใหญ
ของกระดกตนขาถงปมกระดกบรเวณหวเขาเปน
3สวนฉดสวนท1
ค. แทงเขมท�ามม45องศาง. ไมจ�าเปนตองดงกระบอกสบขนมากอนดนวคซน
เขาไป
9. วคซนทควรใหกบหญงตงครรภทมประวต
การไดรบวคซนปองกนบาดทะยกมา3เขม
มาแลว13ปคอขอใด
ก. ใหtetanustoxoidเขมเดยวและกระตนทก10ปข. ใหtetanustoxoid3เขมทระยะหาง0,1,3เดอน
ไมตองกระตน
ค. ใหtetanustoxoidเขมเดยวและไมตองกระตนง. ใหtetanustoxoid3เขมทระยะหาง0,1,6เดอน
กระตนทก10ป
10. ในการพจารณาใหวคซนในกลมทมภาวะเสยง
ขอใดไมถกตอง
ก. การใหอมมโนโกลบลนพลาสมาหรอเลอดมาไมถง3เดอนสามารถใหวคซนโปลโอชนดรบประทานได
ข. เดกทมประวตครอบครวเปนโรคชกและมประวตชกจากไขสงสามารถใหวคซนรวมคอตบไอกรน
บาดทะยกได
ค. เดกทไดรบยากดภมคมกนสามารถใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธโดยไมตองหยดยากดภมคมกนมา
กอน
ง. เดกทตดเชอเอชไอวสามารถใหวคซนปองกนโรคโปลโอชนดรบประทานได
186 หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 7
อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
187
เรอง อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ผเรยน เจาหนาทสาธารณสข/ผใหบรการวคซนทกระดบ
ก�าหนดการสอน 2ชวโมง
วตถประสงค เมอสนสดการเรยนการสอนผเรยนสามารถ
1. อธบายถงความส�าคญความหมายและสาเหตของการเกดอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
2. อธบายถงอาการผดปกตทส�าคญภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรคและวธการดแลรกษาทจ�าเปน
3. อธบายขนตอนในการเตรยมการใหบรการเพอรองรบกรณเกดอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมค มกนโรค และการด�าเนนการ
เมอพบผปวยAEFI
4. อธบายวธการตรวจสอบการไดรบวคซนรวมขวดและรวมlotnumber
เดยวกบผปวยAEFI
5. อธบายถงการสอสารเกยวกบอาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรค
กจกรรมการสอน1. บรรยายเนอหาตามวตถประสงค
2. กจกรรมกลม (การเตรยมการเพอรองรบกรณเกดAEFI และการ
แลกเปลยนประสบการณการสอบสวนโรคและแนวทางจดการตอ
เหตการณเมอมAEFIเกดขน)
สอการสอน 1. เอกสารประกอบการบรรยาย(HandoutPowerpointทใชบรรยาย)
2. อปกรณส�าหรบกจกรรมการเตรยมการเพอรองรบกรณเกดAEFI
• การล�าดบขวดวคซน (ขวดวคซนชนดตางๆ ปากกาเขยน
หมายเลขขวด)
• เกมนกสบ(ใบงานพรอมใบเฉลยและสรปความรและทะเบยน
ผรบบรการงานสรางเสรมภมคมกนโรค)
การประเมนผล 1. แบบทดสอบกอนและหลงการอบรม
2. การมสวนรวมในกจกรรมในระหวางเรยน
แผนการสอนหมวดเนอหาท 7อาการภายหลงไดรบ
การสรางเสรมภมคมกนโรค
188 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
แบบทดสอบความรกอนการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดไมถกตองเกยวกบอาการภายหลงไดรบ
การสรางเสรมภมคมกนโรค(AEFI)
ก. วคซนทขนทะเบยนแลวมความปลอดภยอยางแนนอนรบรองไดวาไมกอใหเกดอาการภายหลงไดรบการ
สรางเสรมภมคมกนโรค
ข. วคซนทรบรองวาปลอดภยกมโอกาสเกดอาการ ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคได
ค. หากเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรคผปกครองอาจจะปฏเสธในการ
พาบตรหลานไปรบวคซน
ง. หากเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรคอาจจะท�าใหอตราความครอบคลม
ของการไดรบวคซนลดลง
2. ขอใดเปนความหมายทถกตองทสดของ
อาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรค(AEFI)
ก. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนทนทหลงไดรบวคซน
ข. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายใน4สปดาหหลงไดรบวคซน
ค. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายใน4สปดาหหลงไดรบวคซนและสงสยวาภาวะนนเกดจากการได
รบวคซน
ง. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคและไมจ�าเปนตองมสาเหตจาก
การไดรบวคซนความผดปกตทเกดขนอาจเปนความรสก
ไมสบายหรอมการตรวจวเคราะหทางหองปฏบตการ
พบความผดปกตหรอมอาการแสดงของโรค
3. อาการปวดบวมแดงบรเวณทฉดจดวา
เปนอาการแบบใด
ก. systemicreactionข. localreactionค. seriousreactionง. rarereaction
4. อตราการพบไขภายหลงไดรบวคซนมากทสด
ในวคซนชนดใด
ก. HBข. MMR
ค. OPVง. DTP
5. อาการผนคนทเกดขนหลงไดรบวคซน
ไขหวดใหญทเตรยมจากไขโดยผใหบรการ
ไมไดซกประวตการแพของผปวย
สรปวาสาเหตของAEFIคอขอใด
ก. vaccinereactionข. programmaticerrorค. injectionreactionง. coincidentalevents
189หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
6. ขอใดไมใชอาการแพอยางรนแรง
(Anaphylaxis)
ก. มผนลมพษแดงนนคนหนาตาบวมข. ชพจรเรวมความดนโลหตต�าค. ซดมเหงอเยนชนง. หายใจมเสยงวด(wheezing)เสยงดง(stridor)
7. ขอใดไมถกตองในการดแลรกษาผปวย
ทมอาการAnaphylaxis
ก. ใหนอนราบข. ดแลเรองทางเดนหายใจ(Clearairway)ค. ใหออกซเจนง. ใหadrenaline1:1000ขนาด0.01mg/kg
8. ในการเตรยมความพรอมเพอรองรบปญหา
AEFIทอาจเกดขนไดขอใดไมถกตอง
ก. แจงผปกครองวาวคซนทฉดอาจมผลขางเคยงไดข. ซกประวตอาการปวยหลงไดรบวคซนครงทแลวค. บนทกLotnumberและล�าดบทขวดวคซนง. ไมใชวคซนทใกลหมดอาย
9. เมอเกดAEFIในพนทใหบรการ
ตองด�าเนนการอยางไรจงถกตองทสด
ก. ตดตามอาการผทไดรบวคซนขวดเดยวกน หรอLotnumberเดยวกบผปวย
ข. ตดตามและเฝาระวงอาการผทไดรบวคซนขวดเดยวกนหรอLotnumberเดยวกบผปวยจนครบ4สปดาห
หลงวนทไดรบวคซน
ค. ตรวจสอบผไดรบวคซนตางขวดแตLotnumber เดยวกบผปวย
ง. ตรวจสอบผทไดรบวคซนขวดเดยวกบผปวย
10. ขอใดส�าคญทสดในการสอสารเกยวกบ
อาการAEFI
ก. ขอรองผปกครองวาอยารองเรยนเจาหนาทหากเกดAEFIขนจนกวาจะพสจนสาเหตได
ข. ใหเดกอยทสถานบรการเพอสงเกตอาการผดปกต อยางใกลชด30นาทหลงไดรบวคซน
ค. ถาเดกมไขหลงไดวคซนใหรบพามาโรงพยาบาล โดยดวนทกกรณ
ง. ถกทกขอ
190 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
สาระสงเขป
แมวาวคซนจะผานการตรวจสอบคณภาพและความปลอดภยแลว ยงมโอกาสในการกอใหเกด
อาการขางเคยงภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคแตสวนใหญอาการมกไมรนแรงทพบบอยๆ
คออาการเฉพาะท เชนปวดบวมแดง รอนบรเวณทฉดอยางไรกตามบางรายทมอาการแพอยาง
รนแรงจนถงขนท�าใหเสยชวต จะท�าใหเกดผลกระทบเสยหายตอการใหบรการวคซนตอไป ผปกครอง
อาจหวาดกลวไมมนใจทจะน�าบตรหลานไปรบบรการวคซนอกขณะเดยวกนเจาหนาทผใหบรการอาจถก
ฟองรองทางกฎหมายได ท�าใหขาดขวญก�าลงใจในการใหบรการประเดนตางๆ เหลานจะมผลท�าให
อตราความครอบคลมของการไดรบวคซนลดลง
อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค (Adverse Events Following Immunization
หรอAEFI)หมายถงความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคและ
ไมจ�าเปนตองมสาเหตจากการไดรบวคซนความผดปกตทเกดขนอาจเปนความรสกไมสบายหรอมการ
ตรวจวเคราะหทางหองปฏบตการพบความผดปกต หรอมอาการแสดงของโรคอาการผดปกตทเกดขน
จ�าแนกเปน2ประเภทดงน
1. อาการทไมรนแรงไดแกอาการเฉพาะทเชนปวดบวมแดงบรเวณทฉดอาการทเกดจาก
ปฏกรยาตอระบบตางๆเชนมไขผนปวดกลามเนอเปนตน
2. อาการทรนแรงเชนชกเกลดเลอดต�าAnaphylaxisเปนตนแตพบไดนอย
สาเหตของAEFIจ�าแนกไดเปน5ประการไดแกเกดจากวคซน(vaccinereactions)ความผดพลาด
ในการบรหารจดการ(programmaticerror)ความกงวลหรอความกลวตอการฉดวคซน(injectionreactions)
เกดขนโดยบงเอญ(coincidentalevents)และไมทราบสาเหต(unknown)
อาการAEFIทมความส�าคญจ�าแนกไดเปน4กลมอาการไดแกอาการเฉพาะทเชนฝบรเวณ
ทฉดอาการทางระบบประสาทสวนกลางเชนอมพาตเฉยบพลนอาการแพเชนanaphylacticshockอาการ
อนๆเชนเกลดเลอดต�าปวดขอเปนตนเจาหนาทผใหบรการจ�าเปนตองทราบวาวคซนชนดใดอาจท�าให
เกดอาการผดปกตอะไรบางจงจะสามารถใหการดแลรกษาไดอยางถกตองและทนเวลาโดยเฉพาะอยางยง
การดแลผทมอาการแพอยางรนแรง (Anaphylaxis) ซงเปนอาการทเกดขนอยางรวดเรวมกเกดภายหลง
หมวดเนอหาท 7อาการภายหลงไดรบ
การสรางเสรมภมคมกนโรค
191หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ไดรบวคซนประมาณ10นาทซงหากใหการรกษาไมทนอาจท�าใหผปวยเสยชวตไดในสถานบรการตอง
เตรยมยาและอปกรณทจ�าเปนในการกชพ(Emergencyset)ใหพรอมสงส�าคญคอการวนจฉยใหไดระหวาง
การเปนลม(fainting)กบอาการแพอยางรนแรง(Anaphylaxis)
เพอใหการตรวจสอบสาเหตของAEFI เปนไปอยางถกตองและไมยงยาก เจาหนาทผใหบรการ
จะตองเตรยมการตางๆส�าหรบใหบรการวคซนดงน1)ก�าหนดล�าดบทของขวดวคซนกอนใหบรการ2)บนทก
Lot numberและล�าดบทขวดวคซนในทะเบยน/บญชผรบบรการงานสรางเสรมภมคมกนโรค 3) เกบขวด
วคซนทเปดใชแลวในตเยนหลงใหบรการ เปนเวลาอยางนอย7วน 4)หากพบผปวยAEFIจะตองแจง
ผรบผดชอบงานระบาดวทยาเพอรายงานผปวยและด�าเนนการสอบสวนหาสาเหตทแทจรงในกรณทผปวย
มอาการรนแรงเจาหนาทอาจตองสงวคซนชนดทสงสยทงขวดทเปดใชแลวและยงไมไดเปดใชเพอวเคราะห
คณภาพทางหองปฏบตการตอไป
ประเดนส�าคญทชวยในการตดตามผรบบรการสรางเสรมภมคมกนโรครายอนวามอาการAEFIหรอไม
คอเจาหนาทตองตรวจสอบใหแนชดวาผปวยหรอผเสยชวตนนไดรบวคซนกชนดอะไรบาง Lot number
เทาไรแลวตรวจสอบผทไดรบวคซนชนดนนทงทเปนขวดเดยวกนและตางขวดกบผปวยซงมLotnumber
เดยวกน โดยตองตดตามผทไดรบวคซนดงกลาวนเปนเวลา4สปดาหนบจากวนทไดรบวคซนหากพบ
อาการผดปกตทสงสยวาจะเปนAEFIใหรบดแลรกษาอยางเหมาะสมพรอมกบแจงเจาหนาทระบาดวทยา
เพอการรายงานผปวยและสอบสวนหาสาเหตดวย
การสอสารเกยวกบอาการAEFIการเฝาระวงอาการและการดแลผปวยเบองตน เปนเรองทตอง
ด�าเนนการอยางจรงจง เนองจากการใหขอมลขาวสารทผปกครองควรรทงกอนและหลงใหบรการวคซน
จะท�าใหผปกครองหรอผรบวคซนมความเอาใจใสในการเฝาระวงอาการผดปกตทอาจเกดขนไดอยางใกลชด
หลงไดรบวคซน30นาทและสงเกตความผดปกตอยางตอเนองเมอกลบไปบานแลวนอกจากนผปกครอง/
ผไดรบวคซนจะลดความกงวลใจไดหากพบอาการขางเคยงทวไปหรออาการเฉพาะทเชนปวดบวมแดง
รอนซงสามารถหายไดเอง
192 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
1. ความส�าคญของ AEFI
วคซนทน�ามาใชในการสรางเสรมภมคมกนโรคในปจจบนแมวาจะผานขนตอนการตรวจสอบ
ความปลอดภยและคณภาพของวคซนในการกระตนภมคมกนโรคแลวกตาม เมอน�ามาใชกบประชาชน
จ�านวนมากอาจมบางรายเกดอาการไมพงประสงคภายหลงการไดรบวคซนบางชนดไดแตโอกาสพบนอย
และอาการขางเคยงทพบมกไมรนแรงอยางไรกตามถาเดกทมารบบรการวคซนแลวเกดมอาการผดปกตขน
จะท�าใหผปกครองตกใจขวญเสยและอาจมการรองเรยนฟองรองเจาหนาทผใหบรการไดหากขาวสาร
การเกดอาการภายหลงการไดรบวคซนแพรกระจายออกไปในชมชนจะท�าใหประชาชนขาดความมนใจและ
ปฏเสธการน�าบตรหลานมารบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคซงจะมผลกระทบตออตราความครอบคลม
ของการไดรบวคซนทลดลงถายงไมไดมการสอบสวนพสจนใหทราบอยางแนชดวาอาการทเกดขนนนเปน
สาเหตจากวคซนจรงหรอไม ในระหวางทรอผลการสอบสวนนนผบรหารและเจาหนาทผใหบรการไมกลา
ทจะใหวคซนชนดนนหรอปฏเสธการใหบรการจนกวาจะไดรบทราบผลอยางชดเจน
ดวยเหตผลดงกลาวขางตน เจาหนาทสาธารณสขจงตองใหความส�าคญกบอาการขางเคยง
ทอาจเกดขนภายหลงการใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรคหากพบตองรบจดการดแลรกษาอยางดทสด
เพอบ�าบดอาการผดปกตใหหายโดยเรวและตองมความละเอยดรอบคอบในการบนทกขอมลทางการแพทย
ซงจะเปนประโยชนตอการสอบสวนหาสาเหตทแทจรง เพอการแกปญหาไดอยางตรงจด และสราง
ความเชอมนตอประชาชนในการรบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคตอไป
2. ความหมายของอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค(AdverseEventsFollowingImmunizationหรอ
AEFI)หมายถงความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคและไมจ�าเปน
ตองมสาเหตจากการไดรบวคซนความผดปกตทเกดขนอาจเปนความรสกไมสบายหรอมการตรวจวเคราะห
ทางหองปฏบตการพบความผดปกตหรอมอาการแสดงของโรค
อาการผดปกตทเกดภายหลงไดรบวคซน สวนใหญจะไมรนแรง อาจมอาการรนแรงไดบาง
แตนอยมากอาการทพบหลงไดรบวคซนจ�าแนกไดดงน
1. อาการทไมรนแรง (mild, common vaccine reactions)• อาการเฉพาะท(localreaction)เชนปวดบวมแดงบรเวณทฉดมกเกดขนภายใน5วน
หลงไดรบวคซนยกเวนวคซนBCGจะเกดขนภายใน2สปดาหหรอมากกวา
• อาการทเกดจากปฏกรยาตอระบบตางๆ(systematicreaction)เชนไขมกเกดขนภายใน
1-2 วนหลงไดรบวคซน ยกเวนวคซนM,MR,MMRจะเกดขนภายใน 5– 12 วน
ประมาณ10%ของผทไดรบวคซนจะมอาการไขหรอsystemicreactionยกเวนวคซน
193หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
DTP (whole cell) จะมไข หรอ systemic reactionประมาณ50%ของผไดรบวคซน
(ตารางท7.1)
ตารางท 7.1 รอยละของอาการทไมรนแรง จ�าแนกตามชนดของวคซน
วคซน อาการเฉพาะท(ปวด บวม แดง) ไข อาการจากปฏกรยาตอระบบตาง ๆ
BCG 90 - 95% - -
Hib 5–15% 2–10% -
HB ผใหญเกดไดถง30%
เดกเกดไดถง5%
1–6% -
M/MR/MMR 10% 5 - 15% ผน5%
OPV ไมม <1% อจจาระรวงปวดศรษะปวดกลามเนอ<1%
T/dT 10% * 10% 25 %
DTwP อาจสงถง50% อาจสงถง50% อาจสงถง55%
ขอควรร: *อตราการเกดอาการเฉพาะทจะเพมขนเปน50-85%ในเขมกระตนของวคซนTetanus/dT
2. อาการทรนแรง (more serious, rare vaccine reactions) พบไดนอยอาการ ทพบสวนใหญมกจะเปนอาการทไมมผลในระยะยาว เชนอาการชก, เกลดเลอดต�า (thrombocytopenia),
อาการหนามด/เปนลม(hypotonichyporesponsiveepisodes),กรดรองนาน(persistentscreaming)เปนตน
ดงแสดงในตารางท7.2
ตารางท 7.2 อตราการเกดอาการทรนแรงตอลานโดส จ�าแนกตามชนดของวคซน
วคซน อาการ ระยะเวลาทเกดอาการ
อตราการเกดอาการตอ 1 ลานโดส
BCG ตอมน�าเหลองอกเสบเปนหนอง
กระดกอกเสบ(BCGOsteitis)
BCGแพรกระจาย(DisseminatedBCG-infection)
2–6เดอน
1–12เดอน
1–12เดอน
100–1,000
1–700
2
HB Anaphylaxis
Guillain-Barresyndrome
0–1ชวโมง
1-6สปดาห
1–2
5
194 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
วคซน อาการ ระยะเวลาทเกดอาการ
อตราการเกดอาการตอ 1 ลานโดส
M/MMR/MR FebrileSeizures
Thrombocytopaenia(lowplatelets)
Anaphylactoid(severeallergicreaction)
Anaphylaxis
Encephalitis/Encephalopathy
5–12วน
15–35วน
0–2ชวโมง
0–1ชวโมง
6–15วน
333
33
~10
1 - 150
0.5
OPV Vaccine-AssociatedParalyticPoliomyelitis(VAPP) 4–30วน 1.4-3.44
Tetanus BrachialNeuritis
Anaphylaxis
Sterileabscess
2–18วน
0–1ชวโมง
1–6สปดาห
5–10
1–6
6–10
dT คลายปฏกรยาของTetanusvaccine
DTwP Persistent(>3hours)inconsolablescreaming 0–24ชวโมง 1,000–60,000
Seizures 0–24ชวโมง 570
HypotonicHyporesponsiveEpisode(HHE) 0–1ชวโมง 20
Anaphylaxis 0–3วน 0–1
Encephalopathy(ความเสยงต�ามากหรอไมพบ) 0–2วน 0–1
ขอควรร:1. รอยละ90ของผทมารบวคซนmeasles/MMR/MRในโดสท2จะไมเกดอาการfebrileseizure,
thrombocytopenia(lowplatelets)andencephalopathyยกเวนอาการAnaphylaxisอาจเกดขนได
เดกอายมากกวา6ปมกจะไมเกดอาการfebrileseizure
2. อาการชกหลงไดรบวคซนDTPนนสวนใหญจะมไขรวมดวยและอตราการเกดอาการจะขนกบ
ประวตของผปวยประวตครอบครวและอาย(ในเดกอายต�ากวา4เดอนความเสยงจะต�ากวา
เดกโต)
3. การไดรบวคซนOPVในโดสแรกจะมความเสยงในการเกดVAPP(1ตอ1.4–3.4ลานโดส)
สงกวาในโดสถดไป(1ตอ5.9ลานโดส)และพบเพยง1ตอ6.7ลานโดสในผสมผสกบเดก
ทรบวคซน
ตารางท 7.2 อตราการเกดอาการทรนแรงตอลานโดส จ�าแนกตามชนดของวคซน (ตอ)
195หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
3. สาเหตของการเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคอาจเกดขนไดจากสาเหตตางๆจ�าแนกไดเปน
5ประการไดแก เกดจากวคซน (vaccine reactions)ความผดพลาดในการบรหารจดการ (programmatic
error) ความกงวลหรอความกลวตอการฉดวคซน (injection reactions) เกดขนโดยบงเอญ (coincidental
events)และไมทราบสาเหต(unknown)ดงสรปสาระส�าคญตอไปน
1. สาเหตเนองจากวคซน (vaccine reactions) เมอรางกายไดรบวคซนระบบภมคมกนในรางกาย(immunesystem)จะมปฏกรยาตอบสนอง
ตอวคซนนนท�าใหเกดอาการเฉพาะทเชนปวดบวมแดงบรเวณทฉดหรอsystemicreactionเชนมไข
แตอาจจะมอาการมากนอยแลวแตบคคลนอกจากนบางคนอาจมอาการแพสารทเปนสวนประกอบของ
วคซนหรอสารทใชในกระบวนการผลตวคซนไมวาจะเปนตวเชอ(antigen)ยาปฏชวนะ(antibiotic)สารเพม
ประสทธภาพวคซน (adjuvant)สารกนเสย (preservative)หรอเนอเยอทใชในกระบวนการผลตวคซน เชน
มอาการภมแพวคซนไขหวดใหญทเตรยมจากไข
2. สาเหตเนองจากการบรหารจดการ (programmatic error) เกดจากการเกบ การขนสง และการฉดวคซน อาจจะเกดอาการผดปกตเพยงรายเดยว
หรอเปนกลม (cluster) และพบวามความสมพนธกบผใหบรการวคซน หรอใหวคซนขวดเดยวกน ซงม
การปนเปอนของเชอโรคหรอความผดพลาดอาจเกดจากวคซนหลายขวดซงมความบกพรองของระบบ
ลกโซความเยนในการจดเกบหรอขนสง ความผดพลาดดานการบรหารจดการตางๆทพบได แสดงใน
ตารางท7.3
ตารางท 7.3 ความผดพลาดดานการบรหารจดการ และอาการไมพงประสงคทอาจเกดขน
ความผดพลาดดานการบรหารจดการ อาการไมพงประสงคทอาจเกดขน
การฉดทไมสะอาด
•น�าเขมและกระบอกฉดแบบใชครงเดยวกลบมาใชอก
•ใชเขมและกระบอกฉดปนเปอนเชอ
•วคซนหรอตวท�าละลายวคซนปนเปอนเชอ
•ใชวคซนทผสมตวท�าละลายแลวและทงไว
เกนก�าหนดเวลา
เกดการตดเชอเชนเกดฝหรอเนอเยออกเสบ
(cellulitis)ในต�าแหนงทฉดวคซน,โลหตเปนพษ,
toxicshocksyndrome,ตดเชอทถายทอดทาง
กระแสเลอดเชนตบอกเสบบและซ,HIV
การเตรยมวคซนผดวธ
•ผสมวคซนกบตวท�าละลายไมดพอ/ไมถกตอง
•ใชยาแทนวคซนหรอตวท�าละลายเกดฝในต�าแหนงทฉด
อาการจะเกดตามชนดของยาทน�ามาใชแทน
196 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ความผดพลาดดานการบรหารจดการ อาการไมพงประสงคทอาจเกดขน
การฉดวคซนผดต�าแหนง
•ฉดBCGใตผวหนง
•ฉดDTP/dT/TTตนเกนไป
•ฉดทสะโพก
เกดอาการเฉพาะทหรอเกดฝจากเชอBCGในต�าแหนงทฉด
เกดอาการเฉพาะทหรอsterileabscessจากDTP/dT/TT
เกดการท�าลายsciaticnerve
การขนสงและการเกบวคซนไมถกตอง เกดอาการเฉพาะทจากการใชวคซนแชแขง
การฉดวคซนในรายทมขอหามการฉดวคซน เกดอาการไมพงประสงคทรนแรง
3. สาเหตเนองจากความกงวลหรอความกลวตอการฉดวคซน (injection reactions) เกดขนเนองจากการกลวเขมกลวเจบมความวตกกงวลตางๆและคดไปกอนลวงหนาเกยวกบ
การฉดวคซนซงไมไดมสาเหตเกยวของกบสารในวคซนปฏกรยาทพบไดมดงน
• Fainting เปนลม (vasovagalsyndrome)พบบอยทสดตองแยกจากAnaphylaxisและHHEสวนใหญจะพบในเดกโต>5ปและผใหญตองระวงอนตรายจากการลม
• Hyperventilationเนองจากสภาวะเครยดหรอกงวลใจเกยวกบการฉดวคซนอาจน�าไปสอาการ/อาการแสดงตางๆเชนรสกตวเบาๆมนงงวงเวยนศรษะหนามดเปนลม
รสกคน(tingling)รอบๆ ปากและปลายมอชาตามแขนขาปลายมอปลายเทาในเดกทอาย
นอยอาจจะมอาการอนๆ เชนอาเจยนกลนหายใจหรอรองไหเพอหลกเลยงการฉดวคซน
• Breath-holdingมการกลนหายใจซงอาจจะท�าใหไมรสกตวหรอมอาการเกรง/กระตกระยะสนๆได
• Mass hysteria อาจเกดไดในการใหวคซนแบบรณรงคถามการเหนปฏกรยาทเกดขน
กบคนทไดรบวคซนกอนเชนเปนลมชกพรอมกนหลายคน
4. สาเหตจากไดรบวคซนพรอมกบการเกดเหตการณรวมอนโดยบงเอญ (coincidental events)
เกดขนโดยไมไดมสาเหตจากวคซน แตบงเอญไดรบวคซนในชวงเวลาทก�าลงจะมอาการ
และอาการแสดงจากสาเหตอน ซงเปนเพยงเหตการณรวมโดยมไดมความเกยวของกบการไดรบวคซน
ตวอยางเชนในพ.ศ.2539หลงจากการรณรงคใหวคซนโปลโอ(NationalImmunizationDays)ในประเทศหนงพบวา
มรายงานผปวยอมพาตหลงจากไดรบวคซนOPVเมอมการตรวจพสจนทางหองปฏบตการแลวพบwildpoliovirus
ซงแสดงวาผปวยคนนมการตดเชอwildpoliovirusมากอนทจะไดรบวคซนOPVจงสรปไดวาการเกดอมพาต
ในกรณนไมไดเกดจากวคซนแตเปนเหตการณรวมโดยบงเอญ(coincidentalevent)
5. เกดขนโดยไมทราบสาเหต (Unknown) ผลการสอบสวนพสจนหาสาเหตของการเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ในทกดานแลวไมสามารถระบสาเหตของการเกดได
ตารางท 7.3 ความผดพลาดดานการบรหารจดการ และอาการไมพงประสงคทอาจเกดขน (ตอ)
197หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
4. อาการผดปกตทส�าคญภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
อาการและอาการแสดงภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคทพบได และมความส�าคญ
จ�าแนกไดเปน4กลมอาการดงตอไปน
1. อาการเฉพาะท (Local Adverse Events) ไดแก1.1 ฝบรเวณทฉด (Injection–SiteAbscess) เกดจากการฉดวคซนไดทกชนดมกเกดอาการ
ภายใน5วนแบงเปน
• ฝมเชอ (BacterialAbscess)มลกษณะเปนรอยนนหรอเปนกอนในต�าแหนง
ทฉดวคซนตรงกลางจะนมเหมอนมของเหลวอยภายในบรเวณรอบๆ จะบวมแดง
รอนมกมไข และตอมน�าเหลองโต เจาะไดหนองยอมสแกรมหรอเพาะเชอ
พบแบคทเรย
• ฝไรเชอ(SterileAbscess)เปนรอยนนหรอกอนเปนไตแขงใตผวหนงในต�าแหนง
ทฉดไมมไขเจาะไมไดหนอง
1.2 อาการเฉพาะททเกดขนอยางรนแรง(SevereLocalReaction)มอาการแดงหรอบวมรอบๆ
ต�าแหนงทฉดรวมกบอาการอนอยางนอย1อยางดงนบวมลามไปถงขอทอยใกลทสด
หรอปวดบวมแดงนานเกน3วนหรอจ�าเปนตองรบไวรกษาในโรงพยาบาล
2. อาการทางระบบประสาทสวนกลาง (Central Nervous System Adverse Events)2.1 อาการอมพาตอยางเฉยบพลน(AcuteParalysis)
• Vaccine–AssociatedParalyticPoliomyelitis(VAPP)
• Guillain–BarreSyndrome(GBS)
2.2 อาการทางสมอง(Encephalopathy)
2.3 สมองอกเสบ(Encephalitis)
2.4 เยอหมสมองอกเสบ(Meningitis)
2.5 อาการชก(Seizure)
• อาการชกทมไขรวมดวย(FebrileSeizures)
• อาการชกทไมมไขรวมดวย(AfebrileSeizures)
2.6 เสนประสาทBrachialอกเสบ(BrachialNeuritis)
3. อาการอน ๆ (Other Adverse Events)3.1 ไข(Fever)
3.2 อาการหนามด/เปนลม(Hypotensive–HyporesponsiveEpisode:ShockCollapse)
3.3 กรดรองนาน(PersistentScreaming)
3.4 อาการปวดขอ(Arthralgia)
3.5 กระดกและ/หรอเนอเยอในกระดกอกเสบ(Osteitis/Osteomyelitis)
3.6 DisseminatedBCG-itis
198 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
3.7 เกลดเลอดต�า(Thrombocytopenia)
3.8 ตอมน�าเหลองอกเสบ(Lymphadenitis;IncludesSuppurativeLymphadenitis)
3.9 โลหตเปนพษ(Sepsis)
3.10 Toxic–ShockSyndrome
4. อาการแพ (Acute Hypersensitivity Reaction)4.1 อาการแพ(AllergicReaction)
4.2 AnaphylactoidReaction(AcuteHypersensitivityReaction)
4.3 AnaphylacticShock(Anaphylaxis)
5. การดแลรกษาผปวยทมอาการแพอยางรนแรง (Anaphylaxis)
ปฏกรยาแพอยางรนแรงเปนอาการทเกดขนอยางรวดเรว มกเกดหลงไดรบวคซนประมาณ
10นาท เพอความปลอดภยและเปนการเฝาระวงอาการขางเคยงทเกดขนอยางระมดระวงตองรอด
อาการอยางนอย30นาทหลงฉดวคซนแลวในการใหบรการวคซนจะตองเตรยมยาและอปกรณทจ�าเปน
ในการกชพ (Emergency set) ใหพรอมเพอสามารถชวยชวตผปวยไดอยางทนท อยางไรกตามจะตอง
วนจฉยแยกจากอาการเปนลมใหได เนองจากการให adrenaline เปนขอหามส�าหรบคนทเปนลม
จะท�าใหเปนอนตรายได
ตารางท 7.4 ความแตกตางระหวาง Anaphylaxis กบ Fainting
ประเดนความแตกตาง อาการแพอยางรนแรงAnaphylaxis
เปนลม (Fainting, vasovagal syndrome)
เวลาทเรมมอาการ(onset) ภายหลงไดรบวคซนแลว5-30นาท ทนททฉดหรอภายหลงไดรบวคซน
2-3นาท
ผวหนง มผนลมพษแดงนนคนหนาตาบวม
angioedemaมผนทวตว
ซดมเหงอเยนชน
ระบบหายใจ หายใจเสยงดงเนองจากทางเดน
หายใจมการอดกน(wheezeหรอ
stridor)
หายใจปกตหรอหายใจลกๆ
ระบบหวใจและหลอดเลอด ชพจรเรวมความดนโลหตต�า ชพจรชามความดนโลหตต�า
ระบบทางเดนอาหาร ปวดทอง คลนไสอาเจยน
ระบบประสาท ไมรสกตวนอนราบแลวอาการ
ไมดขน
ไมรสกตวระยะสนๆใหนอนราบแลวอาการ
ดขนภายในไมกนาท
199หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
โดยสรปอาการแสดงทส�าคญและน�าสAnaphylaxisไดแก
• คนทผวหนงมผนและบวมรอบๆต�าแหนงทฉดเวยนศรษะมนรสกรอนผาวทวตว
• บวมตามสวนตางๆเชนปากหนาผวหนงแดงคนคดจมกจามน�าตาไหล
• เสยงแหบคลนไสอาเจยน
• บวมในล�าคอหายใจตน(shortnessofbreath)ปวดทอง
• หายใจมเสยงวด(wheezing)เสยงดง(stridor)หายใจล�าบาก
• ความดนโลหตต�าในระยะหลงชพจรเบาเรวและอาจเตนผดปกตมภาวะชอก(shock)
ไมรสกตว
หากผไดรบวคซนมอาการแพอยางรนแรง(Anaphylaxis)จะตองดแลรกษาผปวยดงน
1. ใหนอนราบดแลเรองทางเดนหายใจ(Clearairway)และใหออกซเจน
2. ตรวจการหายใจวดความดนโลหตชพจรถาcarotidpulseแรงและชาไมใชAnaphylaxis
3. หากประเมนสญญาณชพแลวพบวาผปวยชอกใหเรมท�าCPR
4. ใหadrenaline1:1000ขนาด0.01mg/kg(สงสด0.5mg)ฉดเขากลาม
กรณทไมทราบน�าหนกประมาณขนาดยาตามอายดงน
อาย (ป) adrenaline 1:1000 (ml) การเตรยมยา
< 2 0.0625(1/16) ผสมยา:น�ากลนหรอsalinesolution=1:7แลวฉด0.5ml
2 - 5 0.125(1/8) ผสมยา:น�ากลนหรอsalinesolution=1:3แลวฉด0.5ml
6 - 11 0.25(1/4) ผสมยา:น�ากลนหรอsalinesolution=1:1แลวฉด0.5ml
> 11 0.5(1/2) ปรมาณครงampule
5. ถาผปวยรสกตวหลงไดadrenalineใหนอนหวต�ากวาเทาและดแลใหรางกายอบอน
6. รบสงตอผปวยหลงใหadrenalineครงแรกหากไมมศกยภาพในการดแลผปวย
7. หลงใหadrenalineแลวผปวยยงไมดขนภายใน10-20นาทใหฉดซ�าขนาดเดมไดอกไมเกน
3ครงหากมความจ�าเปนตองใหadrenalineตออยางเรวทสดสามารถฉดโดสตอไปไดภายใน
5นาทนบจากโดสทแลว
8. ตรวจรางกายและบนทกสญญาณชพอยางใกลชดและตอเนองจนกระทงผปวยกลบสภาวะปกต
9. หากผ ป วยมอาการดขน และอาการคงท ใหยาตานฮสตามนชนดกน และยาในกล ม
corticosteroidsเชนPrednisoloneขนาด1.5-2.0mg/kg/day(โดสสงสดประมาณวนละ60mg)
ประมาณ24-48ชวโมง
200 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
6. การเตรยมการใหบรการเพอรองรบกรณเกดอาการภายหลงไดรบ การสรางเสรมภมคมกนโรค
แมวาจะมโอกาสเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคนอยแตเมอพบผปวยเกด
ขนเพยง 1 ราย เจาหนาทผใหบรการวคซนและทมงานเฝาระวงอาการ AEFI จะตองรวมกนด�าเนนการ
เพอตรวจสอบการไดรบวคซนจากขวดเดยวกนหรอตางขวดแตมLotnumberเดยวกนกบผปวยขอมลทได
จะใชในการพจารณาวาสาเหตของAEFIนนเกดจากวคซนหรอไมเครองมอส�าคญทใชในการตดตามผท
ไดรบวคซนชนดเดยวกนทงตางขวดและขวดเดยวกบผปวยคอทะเบยน/บญชผรบบรการงานสรางเสรม
ภมคมกนโรคทส�าคญคอเจาหนาทผใหบรการจะตองบนทกLotnumberของวคซนทใชกบผรบบรการ
ทกราย โดยทวไปควรด�าเนนการเตรยมความพรอมเพอรองรบและตอบสนองตอการเกดอาการภายหลง
การสรางเสรมภมคมกนโรคดงตอไปน
6.1 การก�าหนดล�าดบทขวดวคซน สถานบรการบางแหงอาจใชวคซนแตละชนดมากกวา1ขวดซงแตละขวดอาจมLotnumber
เดยวกนการบนทกเฉพาะLotnumberวคซนทเปดใชก�ากบผรบบรการทกรายจะไมสามารถระบไดวาวคซน
ขวดใดทผปวยหรอผเสยชวตไดรบรวมทงไมสามารถระบไดวาผรบบรการคนใดไดรบวคซนจากขวดเดยวกน
หรอตางขวดกนดงนนการก�าหนดล�าดบทขวดวคซนไวกอนการใหบรการแลวบนทกในทะเบยน/บญช
ผรบบรการก�ากบทกรายจะท�าใหไดรายละเอยดในการสอบสวนเหตการณทเกดขนซงจะท�าใหสามารถ
สรปผลถงสาเหตของการเกดอาการAEFIไดอยางชดเจน
เพอใหงายและสะดวกในเชงปฏบต เจาหนาทผใหบรการตองก�าหนดล�าดบทขวดวคซน
โดยเรยงตามวนหมดอายแลวระบหมายเลข1,2,3, ...ตามล�าดบเขยนก�ากบไวทขวดเวลาใหบรการ
ขอใหหยบใชขวดวคซนเรยงตามหมายเลขจากนอยไปมากการก�ากบล�าดบทขวดวคซนนจะชวยใหเจาหนาท
สะดวกในการบนทกLotnumberของผรบบรการแตละรายดวยดงตวอยางขางลางน
รพ.สต.เพมพนมวคซนDTP-HBทจะใหบรการจ�านวน3ขวดดงนLotnumber5301/2
หมดอาย30กนยายน2553จ�านวน2ขวดและLotnumber5302/1หมดอาย31ธนวาคม2553จ�านวน
1ขวดเจาหนาทผใหบรการตองลงหมายเลขก�ากบล�าดบทขวดวคซนดงภาพท7
ภาพท 7 การลงหมายเลขก�ากบล�าดบทขวดวคซน
201หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
6.2 การบนทก Lot number และล�าดบทขวดวคซน กอนใหบรการ เจาหนาทตองเขยนหมายเลขก�ากบขวดวคซนทจะเปดใชใหเรยบรอยและ
จดบนทกหมายเลข Lot number และเลขทขวดวคซนแตละชนดทจะใชในทะเบยน/บญชผ รบบรการ
งานสรางเสรมภมคมกนโรค(แบบรบ.1ก01/3)เชนDTP-HB:lot5301/2ขวดท1-2,DTP-HB:lot5302/1
ขวดท3,OPV:lot6636ขวดท1-2,JE:lot9423ขวดท1-2โดยอาจเขยนแสดงไวในพนทวางเหนอตาราง
ของแบบรบ.1ก01/3ดงกลาว
ขณะใหบรการ เจาหนาทตองบนทกหมายเลขขวดวคซนทใหบรการในแตละรายทนท
เพอปองกนการสบสนผดพลาดดงตวอยางในตารางท7.5
202 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ตารา
งท 7
.5 ผ
รบบร
การส
รางเส
รมภม
คมกน
โรค
จ�าแน
กตาม
ชนดว
คซน
และห
มายเ
ลขขว
ดวคซ
น
รบ
.1ก01/3
DTP-HB
lot5301/2ขวด
ท1-2
OPVlot6
636ขวด
ท1
JElo
t9423ขว
ดท1-2
ทะเบ
ยนผร
บบรก
ารอน
ามยเ
ดกแล
ะสรา
งเสร
มภมค
มกนโ
รคชอ
สถาน
บรก
ารรพ
.สต.เพมพ
นป
ระจ�า
เดอนตลา
คมพ
.ศ2553
1
DTP-
HB lo
t
1/ ขวด
ท 1-
OP
V lot
ขวด
ท 1
JE lo
t 4 ข
วดท
1-
ตารางท
.5 ผรบบ
รการส
รางเสร
มภมค
มกนโร
ค จาแนกตามชนดวคซน
และหมายเล
ขขวดวคซน
รบ.1
ก 0
1/3
ทะเบยน
ผรบบ
รการอน
ามยเดก
และส
รางเส
รมภม
คมกน
โรค
ชอสถ
านบร
การ
รพ.สต
. เพมพ
น
ประจา
เดอน
ตลาคม
พ.ศ
.
ใหม
เกา
กอน 7 วน
7 วนขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
1 1/2 ถง 2 ป
2 ปขนไป
1 1/2 ถง 2 ป
2 ปขนไป
2 1/2 ถง 3 ป
3 ปขนไป
ประกน
สขภาพ
อนๆ
19
ดญ
.เหรยญวน
นกแกว
2 ด
.1 ม
.2 ต
.มสข
11
2ดช.ใจกลา ทาสมทร
4 ด
.12
ม.3
ต.มสข
11
3ดญ
.ลกพ
อ รกมารดา
6 ด
.9 ม
.1 ต
.มสข
11
4ดช.มธยม
ชมดาว
4 ด
.4 ม
.1 ต
.มสข
11
5ดญ
.อรณ
มทรพยม
าก1
1/2 ป
10 ม
.3 ต
.มสข
16
ดช.จอน
รงเรอง
2 ด
.6 ม
.2 ต
.มสข
11
7ดญ
.สายหยด
หอม
ฟง
1 ป
10 ด
27 ม
.2 ต
.มสข
1
8ดช.ไทเกอร
ทองรปพรรณ
6 ด
.18
ม.1
ต.มสข
21
9ดช.ไพศาล
สาลรกษ
1 ป
7 ด
.29 ม
.2 ต
.มสข
2
10ดญ
.อญมณ
ศรสวาง
2 ด
.11
ม.2
ต.มสข
21
ยอดย
กมา
วนท
ชอ-สกล
อาย
(ป)
ทอย
เลขท
เฉพาะ
บรการ
หด/
MM
Rเจอ
โอพว
เขมท
2ลาดบ
คาใชจาย
(บาท
)เวชภ
ณฑ
ทจาย
ครงท
1คร
งท 2
เขมท
1
ตบอก
เสบบ
ดท
พดท
พ-ตบ
อกเสบบ
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
เขมท
3
กระตนครงท 1
กระตนครงท 2
เขมท
3เขมท
3เขมท
1คร
งท 3
ครงท 3
ตากวา 1 ป
1 ปขนไป
เขมท
2
กระตนครงท 1
กระตนครงท 2
ครงท 1
นน.เดกหลงคลอด
ภายใน 24 ชม.
ครงท 2
เขมท
1เขมท
2
BCG
ดแลท
ารก
203หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
6.3 การเกบวคซนสงตรวจวเคราะหคณภาพ เจาหนาทผใหบรการวคซนควรเกบขวดวคซนทกชนดทเปดใชแลวไวในตเยนหลงใหบรการ
ไวเปนเวลาอยางนอย7วนภายใตระบบลกโซความเยนทไดมาตรฐาน(อณหภม2-8oC)และอยในสภาพ
ทสะอาดปราศจากเชอเพอสามารถน�าวคซนสงตรวจเมอเกดอาการขางเคยงทรนแรง
6.4 การเฝาระวงและสอบสวนอาการ AEFI แมวาวคซนทน�ามาใชจะไดการรบรองคณภาพและความปลอดภยแลวกตามแตยงมโอกาส
ทจะเกดอาการผดปกตภายหลงการไดรบวคซนดวยสาเหตตางๆดงกลาวขางตน ผใหบรการจงตองท�า
การเฝาระวงโดยสงเกตอาการผดปกตทเกดขนภายหลงไดรบวคซนเปนเวลานาน30นาทเพอคนหาผปวย
AEFIไดตงแตแรกเรมจงจะสามารถใหการดแลรกษาไดอยางถกตองและทนเวลา
ผไดรบวคซนอาจมอาการผดปกตเกดขนไดหลงจากไดรบวคซนทนทจนถง4สปดาหสวนใหญ
มกจะเกดอาการผดปกตภายใน1สปดาหแตในวคซนบางชนดเชนวคซนปองกนวณโรค(BCG)อาจเกด
อาการผดปกตภายใน2-3เดอนหรอนานถง1ปดงนนผใหบรการหรอเจาหนาทสาธารณสขทพบผปวยและ
ใหการรกษาจะตองใหการดแลรกษาอยางเหมาะสมและสงส�าคญคอการรายงานผปวยAEFIตามนยาม
การรายงานผปวย AEFI ดงนคอผทมอาการหรอมความผดปกตทเกดขนภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรคครงสดทายภายใน4สปดาหนบตงแตวนใหวคซนโดยมอาการตางๆไดแก
1. เสยชวตโดยไมทราบสาเหตทชดเจน
2. อาการทางระบบประสาททกชนด (Neurological syndrome) เชน ชก กลามเนอออนแรง
เยอหมสมองอกเสบเปนตน
3. อาการแพรนแรงเชนAnaphylaxisหรออาการแพรนแรงอนๆ
4. อาการตดเชอในกระแสโลหต
5. อาการไขสงและบวมแดงรอนบรเวณทฉดมากกวา3วน
6. อาการทสงสยวาอาจเกยวของกบการไดรบวคซนดงน
6.1 ผปวยทตองรบไวรกษาในโรงพยาบาล
6.2 พบผปวยเปนกลม(cluster)
6.3 อาการทไมรนแรงเชนผนฝบรเวณทฉดวคซนเปนตน
หากพบผปวยAEFIดงกลาวเจาหนาทผใหบรการจะตองด�าเนนการดงตอไปน
1. แจงผรบผดชอบงานระบาดวทยาของสถานบรการทพบผปวย: เพอรายงานผปวยAEFIดวย
แบบรายงาน506หลงจากนนทมเฝาระวงสอบสวนเคลอนทเรว(SRRT)จะท�าการสอบสวนเบองตนภายใน
24ชวโมงนบจากพบผปวยบนทกขอมลในแบบสรปขอมลผปวยเฉพาะรายอาการภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมค มกนโรค (AEFI 1) ในกรณทผ ปวย AEFI เสยชวต, รบไวรกษาในโรงพยาบาล,พบผปวยเปน
กลม (cluster) และประชาชนมความเชอวานาจะเกยวของกบวคซนทมSRRTจะตองสอบสวนเพมเตม
และบนทกขอมลลงในแบบสอบสวนอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค (AEFI 2)
204 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
2. การเกบวคซนสงตรวจวเคราะหคณภาพ: เมอมอาการขางเคยงทรนแรง เจาหนาทจะตอง
สงวคซนตรวจวเคราะหคณภาพรวมดวยซงควรพจารณาเปนแตละกรณไปสามารถปรกษากลมโรคตดตอ
ทปองกนไดดวยวคซนส�านกโรคตดตอทวไปหรอส�านกระบาดวทยากรมควบคมโรคในการพจารณาสง
วคซนตรวจวเคราะหคณภาพและการเกบวคซนสงตรวจนนตองสงตรวจทงวคซนขวดทยงไมไดเปดใชและ
ขวดเปดใชแลว
3. การพสจนศพ: กรณเสยชวตทกรายควรประสานขออนญาตผปกครองหรอญาตใหมการ
ผาพสจนศพเพอหาสาเหตการเสยชวตหากไมอนญาตควรพจารณาตรวจศพโดยการเอกซเรยและเกบ
ตวอยางสงตรวจทางหองปฏบตการเชนเลอดน�าไขสนหลงน�าในชองปอดเนอเยอเปนตน
4. สรางความเขาใจเกยวกบเหตการณทเกดขนตอพอแมผปกครองหรอญาตของผปวยAEFI
ชมชนสอและเจาหนาทผใหบรการวคซนทงนตองรายงานผบงคบบญชาใหรบทราบตามล�าดบชนดวย
เพอรวมกนจดการแกไขสถานการณทอาจเกดขนจากความเขาใจทไมถกตองหรอขาวลอ
7. การตรวจสอบการไดรบวคซนรวมขวดและรวม Lot number เดยวกบผปวย AEFI
เจาหนาทผใหบรการและทมงานณสถานบรการทเกดเหตการณควรด�าเนนการตรวจสอบและ
ตดตามผรบบรการสรางเสรมภมคมกนโรคดงน
1. ตรวจสอบจากทะเบยน/บญชผรบบรการงานสรางเสรมภมคมกนโรคของสถานบรการวาผปวย
หรอผเสยชวตไดรบวคซนกชนดอะไรบางและLotnumberเทาไร
2. ตรวจสอบวามผใดบางทไดรบวคซนชนดเดยวกนและขวดเดยวกนกบทผปวยหรอผเสยชวต
ไดรบหากผปวยหรอผเสยชวตไดรบวคซนมากกวา1ชนดตองตรวจสอบรายชอกลมเปาหมาย
ทไดรบวคซนทกชนดทผปวยหรอผเสยชวตไดรบ
3. ตรวจสอบวามผใดบางทไดรบวคซนตางขวด แต Lot number เดยวกนกบทผปวยหรอ
ผเสยชวตไดรบ
4. ตดตามอาการผไดรบวคซนขวดเดยวกนหรอ Lot number เดยวกนกบผปวยหรอผเสยชวต
โดยเรวและเฝาระวงตอจนครบ4สปดาหหลงจากวนทไดรบวคซนหากพบผปวยทมอาการ
ผดปกตใหรบพามาพบแพทยเพอใหการรกษาทเหมาะสมพรอมกบแจงเจาหนาทระบาดวทยา
ในพนทรบผดชอบเพอท�าการสอบสวนทางระบาดวทยาตอไป
205หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ตวอยาง เจาหนาท รพ.สต.แจมแจง ไดรบแจงจากชาวบานวาด.ช.เลก เตบโตอาย 6 เดอน เสยชวตเมอเวลา 06.00น. วนท 9 เมษายน2553และมประวตวามารดาพาเดกไปรบวคซนท รพ.สต.
แหงนเมอวนท8เมษายน2553
1. ตรวจสอบจากจากทะเบยนผรบบรการพบวาด.ช.เลกเตบโตไดรบวคซนDTP-HBครงท3
Lotnumber2918ขวดท�และOPVครงท3Lotnumber7861ขวดท�2. เดกทกคนทไดรบวคซนชนดเดยวกนและขวดเดยวกนกบผเสยชวตไดแก
• เดกทไดรบวคซนDTP-HB:Lotnumber2918ขวดท�• เดกทไดรบวคซนOPV:Lotnumber7861ขวดท�
3. เดกทกคนทไดรบวคซนชนดเดยวกน ตางขวดแต Lot number เดยวกนกบผเสยชวตไดแก
เดกทไดรบวคซนDTP-HB:Lotnumber2918และOPV:Lotnumber7861
4. จ�านวนเดกทตองตดตามอาการผดปกตทงหมด15รายดงแสดงรายชอในตารางท7.6ซงจะ
ตองตดตามอาการผดปกตเปนเวลานาน4สปดาหหลงไดรบวคซนคอถงวนท6พฤษภาคม
2553หากพบอาการผดปกตใหการดแลรกษาอยางถกตองและเหมาะสม
5. ในกรณทมการใหวคซนLotnumberเดยวกนกบผปวย/ผเสยชวตมาแลวกอนหนานเจาหนาท
รพ.สต.แจมแจงจะตองตรวจสอบรายชอและตดตามผทไดรบวคซนดงกลาวโดยปฏบตเชน
เดยวกบทไดกลาวแลวขางตน
206 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ตารางท 7.6 รายชอเดกทไดรบวคซนขวดเดยวกน หรอ Lot number เดยวกบผเสยชวต
ล�าดบท ชอเดก DTP-HB: Lot No. 2918 OPV: Lot No. 7861
ขวดเดยว ตางขวด ขวดเดยว ตางขวด
1 ด.ญ.กหลาบซอนกลน - -
2 ด.ช.รกชาตชไชย - -
3 ด.ญ.วนแมแทจรง - -
4 ด.ช.เกยรตกลาหาญ - -
5 ด.ญ.ศรฟาผองแผว - -
6 ด.ช.บญดบารมมาก - -
7 ด.ญ.วสาหพทธชาต - -
8 ด.ช.อาวธแหลมคม - -
9 ด.ช.กองเกยรตภม - -
10 ด.ญ.ปานแกวยอดรก - -
11 ด.ญ.เตยมรกตแกว - -
12 ด.ช.พานทองเศรษฐ - -
13 ด.ญ.นพรตนมหภาค - -
14 ด.ช.ทะเลเหนอสมทร - -
15 ด.ญ.การะเกดจลสมย - -
8. การสอสารเกยวกบอาการหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
อาการขางเคยงหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคเปนอาการทสรางความกงวลใจใหแกพอแม
ผปกครองและผใหบรการวคซนระดบความกงวลมากหรอนอยขนอยกบความรนแรงของอาการทเกดขน
โดยทวไปวคซนทใหมกท�าใหเกดอาการขางเคยงทไมรนแรงเชนมไขหงดหงดเดกรองกวนมผนขนและ
อาจมอาการบวมแดงรอนเจบบรเวณทฉดแตหากเปนผนลมพษหนาบวมปากบวมหายใจล�าบากถอวา
เปนอาการขางเคยงทรนแรงซงอาจเกดจากการแพวคซนหรอสวนประกอบในวคซนชนดนนถาพบอาการ
ทรนแรงดงกลาวผใหบรการตองใหการดแลรกษาผปวยอยางเตมทเพอใหพนขดอนตรายและรอดชวต
207หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
เพอปองกนความตนตระหนกความไมเขาใจของพอแม ผปกครองหรอญาตซงอาจจะน�าไปส
การรองเรยนเจาหนาทผใหบรการวคซน เกดขาวลอเกยวกบความไมปลอดภยของวคซนในชมชน และ
สอสาธารณะผใหบรการตองมทกษะในการใหขอมลทถกตองเกยวกบอาการทอาจพบไดหลงการใหวคซน
แตละชนดทงกอนและหลงการใหบรการ
8.1 การสอสารกอนใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรค1. แจงพอแม ผปกครอง เกยวกบอาการขางเคยงทสามารถพบได และไมเปนอนตราย
ดงตวอยางตอไปน
• หากไดรบวคซนไอกรนชนดทงเซลลเดกอาจมไขรองกวนหงดหงดซม
• หลงรบวคซนหดวคซนอสกอใสอาจพบผนไดและหายไดเอง
• หลงฉดวคซนคอตบบาดทะยกไอกรนอาจมอาการบวมแดงบรเวณทฉด
• ฯลฯ
2.แจงใหผรบบรการทราบถงอาการขางเคยงรนแรงจากวคซนบางชนด เชนวคซนโปลโอ
ชนดรบประทานกบการเกดอาการอมพาตวคซนไขหวดใหญกบการเกดกลมอาการGuillainBarre
Syndromes(GBS)ซงอาจท�าใหเกดความพการไดแมวาจะมโอกาสเกดนอยมากแตตองใหขอมล
แกผรบบรการ เพอการตดสนใจรบบรการการไดรบทราบขอมลเกยวกบอาการหลงไดรบวคซน
จะชวยสรางความตระหนกแกพอแมผปกครองและผรบบรการใหสงเกตอาการผดปกตทอาจเกดขน
มผลใหคนพบผปวยAEFIไดอยางรวดเรวสามารถใหการดแลรกษาไดอยางทนทวงทนอกจากน
การทราบขอมลขาวสารกอนรบบรการจะชวยลดความเขาใจผดรวมถงลดปญหาการรองเรยนและ
ฟองรองผใหบรการ
8.2 การสอสารหลงใหบรการสรางเสรมภมคมกนโรค1. แจงใหพอแม ผปกครองสงเกตอาการผดปกต หลงใหวคซนอยางใกลชด 30นาท
หากพบอาการผดปกตใหรบบอกเจาหนาทณสถานบรการทนทหากเปนอาการแพอยางรนแรง
เจาหนาทจะใหการดแลรกษาโดยดวนในกรณทสถานบรการนนไมสามารถรกษาผปวยไดจะรบ
สงตอโรงพยาบาลใกลเคยงเพอรบการรกษาอยางเหมาะสมตอไป
2.หากอาการทพบเปนเพยงอาการขางเคยงทวไป และอาการเฉพาะทซงไมรนแรง เชน
มไขผนปวดบวมแดงรอนบรเวณทฉดใหเชดตวและใหยาลดไขอาการทพบจะหายไดเอง
ไมจ�าเปนตองพาเดกมาทสถานบรการหรอโรงพยาบาล
3. หากกลบบานแลว เดกมอาการไขสง มผนคน หายใจเสยงดง หรอหายใจล�าบาก
ใหรบพาเดกมาทโรงพยาบาลทใกลบานทสดเพอใหทนตอการรกษา
4.ในกรณทเปนผปวยAEFIซงมอาการรนแรงเชนAnaphylaxisอมพาตจะตองรบไวรกษา
ในโรงพยาบาลใหอยในการดแลของแพทยทมบคลากรทดแลผปวยจะตองแจงขอมลอาการผปวย
วธการรกษาสาเหตการเกดตรงตามความจรง เพอใหผปกครองทราบสถานการณและสาเหต
อยางแทจรงเปนการปองกนไมใหเกดขาวลอเนองจากความเขาใจผด
208 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
5.เจาหนาทผใหบรการวคซนจะตองรบรายงานผปวยAEFIตอผบงคบบญชาตามล�าดบชน
โดยดวนและรายงานสถานการณทเกดขนอยางตอเนองเพอใหผบงคบบญชารบทราบและสามารถ
ใหขอมลทถกตองแกชมชนและสอ
เอกสารอางอง
1. ชษณพนธเจรญ,จรงจตร งามไพบลย. สอสารเพอความเขาใจเรอง “วคซน”.กรงเทพฯ:
โรงพมพการพมพ;2552.
2. ชษณพนธเจรญ,สชราฉตรเพรดพราย,ธนยวรภธนกจ,จรงจตรงามไพบลย.คมอVaccine
2010และประเดนในการสอสาร.กรงเทพฯ:ธนาเพรส;2553.
3. WorldHealthOrganization.3AdverseEventsFollowingImmunization.InGlobalmanualon
surveillanceofadverseeventsfollowingimmunization.WHODocumentProductionServices,
Geneva,Switzerland.2014;piii,15
4. WorldHealthOrganization. Immunization Safety Surveillance:Guidelines formanagers
of immunization programmes on reporting and investigating adverse events following
immunization.Manila:RegionalOfficefortheWesternPacific;1999;p11,41-43.
5. ส�านกระบาดวทยา กรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข. บทท 2 การเฝาระวงอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคในคมอการเฝาระวงและสอบสวนอาการภายหลง
ไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค:ปรชาเปรมปร,กนกทพยทพยรตน.พมพครงท2โรงพมพ
องคการสงเคราะหทหารผานศก2551;หนา22.
6. หนงสอกระทรวงสาธารณสขทสธ04202/ว339ลงวนท25เมษายน2556เรองการใชนยาม
การเฝาระวงอาการภายหลงไดรบวคซนปองกนวณโรค(BCG)ในระบบเฝาระวงเชงรบ
7. ส�านกระบาดวทยากรมควบคมโรคกระทรวงสาธารณสข.บทท3การสอบสวนอาการภาย
หลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค ในคมอการเฝาระวงและสอบสวนอาการภายหลงได
รบการสรางเสรมภมคมกนโรค:ปรชาเปรมปร,กนกทพยทพยรตน.พมพครงท2โรงพมพ
องคการสงเคราะหทหารผานศก2551;หนา30.
8. WHO.[homepageontheInternet].Informationforhealth-careworkers-managingadverse
events. [updated 2009Apr 9; cited 2010Apr 12]. Available from: http://www.who.int/
immunization_safety/aefi/managing_A...
9. WHO.[homepageontheInternet].Sixcommonmisconceptionsaboutimmunization.[updated
2009Apr9;cited2010Apr12].Availablefrom:http://www.who.int/immunization_safety/aefi/
immunizati...
209หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
แบบทดสอบความรหลงการอบรมขอ ค�าถาม ค�าตอบ
1. ขอใดถกตองเกยวกบอาการ
ภายหลงไดรบการสรางเสรม
ภมคมกนโรค(AEFI)
ก. วคซนทขนทะเบยนแลวมความปลอดภยอยางแนนอนรบรองไดวา ไมกอใหเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ข. วคซนทรบรองวาปลอดภยกมโอกาสเกดอาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคได
ค. อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคทเกดขนในพนท ไมมผลกระทบตอความมนใจของผปกครองทจะพาบตรหลานไปรบ
วคซน
ง. อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคทเกดขนในพนท ไมมผลกระทบตออตราความครอบคลมของการไดรบวคซน
2. ขอใดเปนความหมายทถกตอง
ทสดของอาการภายหลงได
รบการสรางเสรมภมคมกน
โรค(AEFI)
ก. ผไดรบวคซนเกดประสบอบตเหตรถชนหลงไดรบวคซน2สปดาหข. เมอฉดวคซนเจอแลวเกดเปนฝหนองทวตวจากโรคสกใส
หลงไดรบวคซน10วน
ค. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายใน2สปดาหหลงไดรบวคซนและสงสยวาภาวะนนเกดจากการไดรบวคซน
ง. ความผดปกตทางการแพทยทเกดขนภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคและไมจ�าเปนตองมสาเหตจากการไดรบวคซน
ความผดปกตทเกดขนอาจเปนความรสกไมสบายหรอมการตรวจ
วเคราะหทางหองปฏบตการพบความผดปกตหรอมอาการแสดง
ของโรค
3. ขอใดเปนอาการเฉพาะท
(localreaction)ทพบบอย
หลงการใหบรการวคซน
ก. มไขข. ชกค. หนามดง. ปวดบวมแดงบรเวณทฉด
4. อตราการพบไขภายหลงได
รบวคซนนอยทสดในวคซน
ชนดใด
ก. HBข. MMR
ค. OPVง. DTP
5. หากพบผไดรบวคซนมอาการ
เปนลมชกพรอมกนจ�านวน
หลายคนนาจะมสาเหต
เกดจากอะไร
ก. vaccinereactionข. programmaticerrorค. injectionreactionง. coincidentalevents
6. ขอใดเปนอาการผดปกต
ทส�าคญหลงไดรบวคซน
ก. หอบหายใจล�าบากข. แขนขาออนแรงค. มจ�าเลอดบรเวณทฉด
ง. ถกทกขอ
210 หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ขอ ค�าถาม ค�าตอบ
7. ขอใดไมถกตองในการดแล
รกษาผปวยAEFI
ก. หากเดกมอาการปวดบวมแดงรอนบรเวณทฉดใหรบพามา
โรงพยาบาลทนท
ข. หากเดกมไขหลงไดรบวคซนใหเชดตวและใหยาลดไขค. รบใหการรกษาเพอกสญญาณชพหากผปวยมอาการแพอยางรนแรง
ง. หากเดกหายใจมเสยงดงหลงไดรบวคซนใหรบพามาโรงพยาบาลทนท
8. ขอใดไมใชบทบาทหนาทหลก
ของเจาหนาทผใหบรการ
วคซนในการตอบสนองตอ
ปญหาAEFI
ก. รายงานใหผบงคบบญชาทราบเปนล�าดบชน
ข. เจรจาตอรองกบผปกครองไมใหรองเรยนจนกวาจะพสจนสาเหตไดค. ตรวจสอบเดกทไดรบวคซนรวมขวด/lotกบผทมอาการAEFIง. เกบวคซนขวดทมปญหาไวในตเยนหากตองสงตรวจ
9. เมอพบผปวยAEFIใน
สถานบรการควรด�าเนนการ
อยางไรถกตองทสด
ก. ตรวจสอบผทไดรบวคซนขวดเดยวกบผปวยข. ตรวจสอบผทไดรบวคซนขวดเดยวกบผปวยและผไดรบวคซนตางขวด
แตLotnumberเดยวกบผปวย
ค. ตรวจสอบผทไดรบวคซนขวดเดยวกบผปวยและผไดรบวคซน
ตางขวดแตLotnumberเดยวกบผปวยและตดตามตอเนองจนครบ
4สปดาห
ง. ตรวจสอบผทไดรบวคซนขวดเดยวกบผปวยและผไดรบวคซน
ตางขวดแตLotnumberเดยวกบผปวยและตดตามตอเนองจนครบ
4สปดาหและงดฉดวคซนตอไปอก1เดอน
10. ขอใดไมถกตองเกยวกบAEFI ก. หลงฉดวคซนเดกสวนใหญจะมกอนเปนไตแขงใตผวหนงไมจ�าเปน
ตองรกษา
ข. ใหเดกอยทสถานบรการเพอสงเกตอาการผดปกตอยางใกลชด 30นาทหลงไดรบวคซน
ค. ถาเดกมไขหลงไดวคซนใหรบเชดตวและใหยาลดไขparacetamolง. แจงผปกครองใหทราบเกยวกบอาการAEFIทกครงกอนใหบรการ
วคซน
211หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรค
ภาคผนวก
213
หลกการทวไปในการใหวคซน
1. สามารถใหวคซนหลายชนดพรอมกนในวนเดยวไดแตตองใหตางต�าแหนงกนเชนฉดทแขน
คนละขางแตหากฉดขางเดยวกนต�าแหนงทฉดตองหางกนอยางนอย1นว
2. หามน�าวคซนตางชนดมาผสมรวมในกระบอกฉดยาเดยวกนโดยไมมค�าแนะน�าจากผผลต
3. วคซนไวรสชนดเชอเปนออนฤทธสามารถใหพรอมกนไดหลายชนดในวนเดยวกนซงจะสราง
ภมคมกนไดดส�าหรบวคซนทกชนดแตถาไมไดใหพรอมกนในวนเดยวกนควรเวนชวงหางกน
อยางนอย1เดอนมฉะนนวคซนทใหภายหลงอาจกระตนภมคมกนไดไมดทงนยกเวนวคซน
โปลโอชนดรบประทานจะใหหางจากวคซนอนกวนกไดเนองจากไมมผลขดขวางหรอถกขดขวาง
การกระตนภมคมกนกบวคซนอน สวนวคซนชนดเชอตายสามารถใหพรอมหรอหลงจากให
วคซนชนดอนๆกวนกได
4. ส�าหรบวคซนทตองใหหลายครงการใหวคซนหางเกนกวาก�าหนดไมไดท�าใหภมคมกนเกด
นอยลงดงนนหากเดกมารบวคซนเลยก�าหนดนดสามารถใหวคซนครงตอไปได โดยไมตอง
ตงตนนบหนงใหม
ในทางตรงกนขามการฉดวคซนทเรวกวาก�าหนดอาจท�าใหภมคมกนเกดขนนอยลงหรอ
อยไมนานเทาทควร อายทนอยทสดทแนะน�าในแตละโดสรวมทงระยะหางในการใหวคซน
แตละโดสอยางไรกตามถาไดรบวคซนเรวกวาระยะสนทสดหรออายทแนะน�านอยกวาหรอ
เทากบ4วนไมจ�าเปนตองใหวคซนใหม(ยกเวนวคซนพษสนขบา)แตถาไดรบวคซนเรวกวา
ระยะสนทสดหรออายทแนะน�ามากกวา4วนควรใหฉดโดสนนใหมโดยชวงหางตองนบจาก
โดสลาสด(คอโดสทฉดผดนนเอง)
5. ผทเจบปวยเลกนอยเชนเปนหวดไอหรอมไขต�าๆสามารถรบวคซนไดแตผทก�าลงมไขสง
ควรเลอนการรบวคซนออกไปจนกวาจะหายไข
6. ควรใหวคซนตามขนาดทแนะน�าไวเทานน เพราะขนาดทแนะน�าไดมาจากผลการศกษา
หากใชขนาดแตกตางจากทมค�าแนะน�าไวในฉลากยาอาจไดผลไมเตมทหรออาจเกดอาการ
ขางเคยงสงและไมสามารถประเมนประสทธผลของวคซนไดไมจ�าเปนตองลดขนาดของวคซน
แมเดกจะมน�าหนกตวนอยน�าหนกตวไมไดเปนตวก�าหนดขนาดของวคซนทใชทงในเดกและ
ผใหญแตจะใชอายเปนตวก�าหนดการใชวคซน
214 ภาคผนวก
7. ควรใหวคซนตามอายทแนะน�าไว เพราะไดมาจากการพจารณาระบาดของโรคอายทปวย
เปนโรคบอยอายทมโรคแทรกซอนสงความสามารถในการตอบสนองตอวคซนในอายตางๆ
กนและการขดขวางของภมคมกนจากมารดา โดยทวไปแนะน�าใหวคซนแกเดกในกลมอาย
นอยทสดทเรมมความเสยงตอโรคและสามารถสรางภมคมกนหลงจากการรบวคซนนนได
8. ผทไดรบอมมโนโกลบลนพลาสมาหรอเลอดมาแลวภายในเวลา3เดอนไมควรไดรบวคซน
ไวรสเชอเปนออนฤทธเชนวคซนหดวคซนรวมหด-คางทม-หดเยอรมนวคซนอสกอใสเพราะ
วาแอนตบอดทไดรบมาจะตานเชอในวคซนท�าใหวคซนไมสามารถกระตนภมคมกนไดดถาเดก
ไดรบอมมโนโกลบลนขนาดสงเขาหลอดเลอดมากอน(เชนขนาด400มก.–2,000มก.ตอ
น�าหนกตว1กก.ตอครง)จะตองเลอนการใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธไปอยางนอย5-11เดอน
ยกเวนวคซนโปลโอชนดรบประทานวคซนไขเหลองวคซนโรตาจะไมถกรบกวนโดยอมมโนโกลบลน
ในกรณทไดรบอมมโนโกลบลนพลาสมาหรอเลอดภายในเวลา2สปดาหหลงจากไดรบ
วคซนหดหรอวคซนรวมหด-คางทม-หดเยอรมนหรออสกอใสจะตองฉดวคซนนซ�าอกในเวลา
3 เดอนตอมา เพราะแอนตบอดทไดรบจะไปท�าลายเชอออนฤทธในวคซนทไดรบไปกอนหนา
นนไมนานยงผลใหวคซนกระตนภมคมกนไดนอย
การใหอมมโนโกลบลนรวมกบวคซนชนดเชอตาย เชน วคซนบาดทะยก วคซนพษสนขบา
หรอวคซนไวรสตบอกเสบบนนสามารถใหไดโดยไมมปญหาแตควรฉดอมมโนโกลบลนคนละ
ต�าแหนงกบวคซนเชนทแขนคนละขาง
9. วคซนอาจท�าใหเกดเปนปฏกรยาเฉพาะทเชนบวมบรเวณทฉดหรอเปนปฏกรยาทวรางกาย
เชนไขปวดเมอยเปนลมพษและอาจรนแรงจนถงหายใจล�าบากหรอชอกปฏกรยารนแรง
มกเกดเรวภายใน30นาทผทเคยมปฏกรยารนแรงในการฉดครงกอนถอเปนขอหามในการ
ฉดเขมตอไปส�าหรบคนทเคยแพไขแบบAnaphylaxisหรอมลมพษ ไมควรใหวคซนทผลต
โดยใชไขเชนวคซนไขหวดใหญและวคซนไขเหลองสวนวคซนหดและวคซนรวมหด-คางทม-
หดเยอรมนสามารถใหไดเพราะโอกาสทจะเกดการแพอยางรนแรงแบบAnaphylaxisมนอย
มากแมในผทแพไขรนแรงและท�านายไมไดดวยการทดสอบผวหนงดงนนจงแนะน�าใหวคซน
รวมหด-คางทม-หดเยอรมน ในคนทแพไขไดแตใหสงเกตอาการหลงฉดอยางนอย 30นาท
วคซนบางอยางมยาปฏชวนะผสมอย เชนวคซนโปลโอวคซนหดและวคซนรวมหด-คางทม-
หดเยอรมนมneomycinคนทเคยแพneomycinแบบAnaphylacticshockไมควรใหวคซนกลมน
แตถาเคยแพแบบไมรนแรงสามารถใหวคซนเหลานได
10.วคซนไอกรนชนดทท�าจากแบคทเรยทงเซลล(wholecell:wP)หรอชนดไรเซลล(acellular:aP)
ซงผสมอยกบวคซนรวมคอตบ-บาดทะยกเปนวคซนDTwPหรอDTaPวคซนทงสองชนดนม
ประสทธภาพไมตางกนแตDTwPจะท�าใหเกดอาการขางเคยงมากกวาDTaP เดกทเคยได
วคซนDTwPแลวมไขสง(มากกวา40.5oC)หรอมอาการชกหรอกรดรองนานเกนกวา3ชวโมง
215ภาคผนวก
หรอมภาวะตวออนและไมตอบสนอง (hypotonic hyporesponsive episode)ซงเกดขนภายใน
48ชวโมงหลงไดรบวคซนหากจะใหวคซนครงตอไปควรพจารณาใหวคซนชนดDTaPแทน
เพราะอาการทงหมดดงกลาวมกเกดจากวคซนไอกรนชนดทงเซลล
หากเดกไดวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรนไมวาจะเปนวคซนชนดใดแลวเกดอาการแพ
รนแรงแบบAnaphylaxisเปนขอหามในการไดรบวคซนทมสวนประกอบของคอตบบาดทะยก
หรอไอกรนเพราะปฏกรยาดงกลาวไมสามารถบอกไดวาเกดจากแอนตเจนตวใด
เดกทไดวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก-ไอกรนแลวเกดอาการทางสมอง(Encephalopathy)ภายใน
7วนมกเกดจากวคซนไอกรนซงมโอกาสเกดทงแบบทงเซลลและไรเซลล จงหามรบวคซน
ไอกรนไมวาจะเปนชนดทงเซลลหรอไรเซลล ในครงตอไปควรใหวคซนรวมคอตบ-บาดทะยก
(ไมมไอกรน)ไดแกDTหรอdTถาอายเกน7ปแทน
เดกทมโรคทางระบบประสาทซงยงควบคมอาการของโรคไมได เชน โรคลมชกทยงควบคม
ไมได,infantilespasm,progressiveencephalopathyไมควรใหวคซนไอกรนควรใหวคซนDT
แทน(หรอdTถาอายเกน7ป)แตถาเปนโรคชกทควบคมไดแลวหรอเปนcerebralpalsyหรอ
hydrocephalusทไดรบการผาตดแกไขแลวหรอเปนเดกทเจรญเตบโตชาสามารถใหวคซน
ไอกรนได
11.เดกทมประวตชกเวลามไข (febrile convulsion) และเดกทมประวตครอบครวเปนโรคลมชก
สามารถใหวคซนไดแตควรใหยาลดไขคอพาราเซตามอลขนาด10-15มก./กก.ทนทหลง
จากไดรบวคซนและควรพจารณาใหDTaPมากกวาDTwPอาการไขจากวคซนDTPมกจะ
เกดไดตงแตหลงฉดและอาจเปนอยนาน1-2วนสวนอาการไขจากวคซนหดหรอวคซนรวม
หด-คางทม-หดเยอรมนจะเกดในวนท5-12หลงฉดและเปนอยนาน1-2วนเชนกน
12.ทารกทคลอดกอนก�าหนดควรใหวคซนเหมอนเดกทคลอดครบก�าหนด โดยไมตองค�านงถง
อายครรภกอนคลอดและไมจ�าเปนตองลดขนาดวคซนทงนยกเวนกรณการใหวคซนตบอกเสบบ
ในทารกแรกเกดทน�าหนกตวนอยกวา2,000กรมจะตอบสนองตอวคซนตบอกเสบบทฉดแรกเกด
ไดไมดเทาเดกทคลอดครบก�าหนดจงแนะน�าใหเลอนการฉดวคซนตบอกเสบบโดสแรกจากเมอ
แรกเกดเปนเมออาย 1 - 2 เดอน และสขภาพแขงแรงด แตถามารดาเปนพาหะของเชอ
ไวรสตบอกเสบบหรอมารดาไมไดตรวจการตดเชอไวรสตบอกเสบบกอนคลอดควรใหฉดวคซน
ตบอกเสบบตอนแรกเกดดวยแตไมนบเปนโดสแรกถอเปนโดสเพมเตมและใหเรมฉดโดสแรก
เมออาย1-2เดอนสวนโดสท2และ3ใหฉด1-2เดอนและ6เดอนตอมาเดกเหลานจะได
วคซนตบอกเสบบรวม4โดส(กรณใชวคซนรวมอาจไดวคซนตบอกเสบบเพมทอาย4เดอนดวย)
13.ทารกทยงไมแขงแรงยงไมควรเรมฉดวคซนถาทารกยงไดรบการดแลในหนวยบรบาลทารก
แรกเกดในโรงพยาบาลยงไมควรใหวคซนOPVและBCG เพราะอาจจะท�าใหเชอตดตอไป
ยงเดกปวยคนอนทอยในหอผปวยเดยวกนได
216 ภาคผนวก
14.หญงทก�าลงตงครรภไมควรรบวคซนชนดเชอเปนออนฤทธยกเวนในกรณทมโอกาสตดโรคสง
ซงจะเปนอนตรายตอมารดาหรอทารกในครรภหญงทไดวคซนหดเยอรมนระหวางตงครรภ
หรอเกดตงครรภหลงจากไดวคซนไมถง3เดอนไมใชขอบงชในการท�าแทงเพราะเทาทผานมา
จนถงปจจบนยงไมมเดกคนใดเปนโรคหดเยอรมนแตก�าเนดจากการทมารดาไดรบวคซนระหวาง
ตงครรภ เพราะฉะนนหากมขอสงสยควรปรกษาแพทย ซงแพทยจะพจารณาเปนรายๆ ไป
สวนวคซนชนดเชอตายสามารถใหไดเทาทจ�าเปน
15.ผหญงทไดรบวคซนชนดเชอเปนควรคมก�าเนดหลงไดวคซนนาน1เดอน
16.เดกทมภมคมกนผดปกตสามารถใหทอกซอยดและวคซนชนดเชอตายไดถงแมวาภมคมกน
จากวคซนจะเกดขนนอยกวาในคนปกตแตอาจจะเพยงพอทจะปองกนโรคได
17.ส�าหรบวคซนชนดเชอเปนออนฤทธ ไมควรใหในเดกทมภมคมกนผดปกตยกเวนเฉพาะกลม
ตอไปน
17.1 เดกทตดเชอเอชไอวทยงไมมอาการโรคเอดสและระดบเมดเลอดCD4ปกตสามารถ
ใหวคซนชนดเชอเปนออนฤทธไดทกชนด
17.2 เดกทตดเชอเอชไอวทมอาการโรคเอดสแลวไมควรใหวคซนBCG
17.3 เดกทตดเชอเอชไอวทมอาการเตมขนหรอมระดบCD4ต�ากวารอยละ15ไมใหวคซนหด
หรอวคซนรวมหด-คางทม-หดเยอรมนและวคซนอสกอใส
17.4 เดกทตดเชอเอชไอวทงมและไมมอาการสามารถรบวคซนโปลโอชนดรบประทานได
17.5วคซนชนดเชอเปนออนฤทธถอเปนขอหามในผปวยทไดรบยาเคมบ�าบดหรอรงสรกษา
จะสามารถพจารณาใหหลงหยดการรกษาดวยยาเคมบ�าบดหรอรงสรกษา เปนเวลา
อยางนอย 3 - 6 เดอน กรณวคซนอสกอใสพจารณาใหในผทโรคสงบ (remission)
เปนเวลาอยางนอย1ปและมเมดเลอดขาวชนดlymphocyte>700เซลล/มคล.และม
เกลดเลอด>100,000เซลล/มคล.
18.เดกทไดรบยากลมคอรตโคสเตยรอยดขนาดสงมากกวา2มก./กก./วนหรอมากกวาหรอเทากบ
20มก./วนนานเกน2สปดาหหรอมโรคซงท�าใหภมคมกนต�าไมควรใหวคซนไวรสชนดเชอเปน
ออนฤทธตองหยดยาอยางนอย1เดอนจงจะใหวคซน
เดกทมภมคมกนปกตทไดยาคอรตโคสเตยรอยดขนาดต�าหรอปานกลางทกวนเปนเวลานอยกวา
2สปดาห หรอไดยาคอรตโคสเตยรอยดทออกฤทธสนวนเวนวนในขนาดต�าหรอปานกลาง
เปนเวลานานหรอไดยาขนาดทดแทนฮอรโมนของรางกายในระดบปกต(maintenancephysiologic
dose) อยเปนประจ�าหรอไดยาคอรตโคสเตยรอยดชนดทาหรอชนดพนสามารถใหวคซน
ไดทกชนดรวมทงวคซนไวรสชนดเชอเปนออนฤทธ
217ภาคผนวก
19.ผทอาศยอยในบานเดยวกนหรออยใกลชดกบผทมภมคมกนบกพรองควรไดรบวคซนไขหวดใหญ
และวคซนอสกอใส เพอปองกนไมใหเปนโรคดงกลาว ซงจะแพรเชอใหแกผ ทมภมคมกน
บกพรองซงจะปวยรนแรงได แตหามใหวคซนโปลโอชนดรบประทาน เพราะเชอจากวคซน
ในล�าไสอาจแพรไปยงผทมภมคมกนบกพรองทอยในบานเดยวกนและอาจเปนอนตรายได
สวนวคซนโรตาสามารถใหไดเพราะโอกาสตดเชอในธรรมชาตคอนขางสงซงจะรนแรงไดและ
เชอจากวคซนออนฤทธมโอกาสกอโรคต�า
20.วคซนทกชนดทตองใหซ�าหลายครง ในแตละครงสามารถใชวคซนตางยหอหรอตางผผลตได
ถามสวนประกอบไมตางกนมาก เชนหด-คางทม-หดเยอรมนอสกอใส แตวคซนทมสวน
ประกอบทตางกนมากควรใชชนดเดมจนครบชดยกเวนกรณทมการศกษายนยนวาสามารถ
ใชสลบกนได โดยไมมผลเสยตอการสรางภมคมกนหรอความปลอดภย เชน วคซนDTaP
มสวนประกอบของวคซนไอกรนตางกนมากในระหวางวคซนทผลตจากตางบรษทจงควรใช
ของบรษทเดยวกนใหครบชด3โดสแรกแตส�าหรบโดสทฉดกระตนนนสามารถใชของบรษท
ใดกได เนองจากในเดกโตมการตอบสนองตอวคซนคอนขางดอยางไรกดหากไมสามารถหา
วคซนชนดเดมไดใหใชตางบรษทไดเพราะประโยชนจากการไดรบวคซนมมากกวาความกงวล
ในเรองความตางกนของวคซน
21.กรณทมการใหวคซนซ�า เนองจากไมมนใจวาเคยไดรบวคซนมากอนหรอไม โดยทวไปไมม
อนตรายรนแรงแตอาจมปฏกรยาตอวคซนเพมขนไดและเปนการสนเปลอง
22.การใหวคซนหลงสมผสโรคแลวในผ ปวยทไมมภมค มกนมากอนอาจชวยปองกนโรคได
ในกรณหลงสมผสโรคบางชนดเชน หด ตบอกเสบเอ อสกอใส แตควรใหวคซนเรวทสด
หลงจากสมผสโรค โดยระยะเวลาหลงสมผสโรคทวคซนจะมประสทธภาพขนอยกบลกษณะ
โรคนนๆและระยะฟกตว
23.โดยทวไปการตรวจเลอดกอนและหลงรบวคซนไมมความจ�าเปนยกเวนกรณทวคซนมราคาแพง
และผจะรบวคซนอาจเคยเปนโรคมากอนแนะน�าใหตรวจเลอดหากคาใชจายไมสงจนเกนไป
ส�าหรบการตรวจเลอดหลงรบวคซนอาจมความจ�าเปนในบางกรณเชนเดกทคลอดจากมารดา
ทเปนพาหะของไวรสตบอกเสบบควรตรวจHBsAgและ anti-HBs เพอดผลการปองกนโรค
จากวคซน
24.ควรอธบายใหผปกครองหรอผปวยทราบวาจะฉดวคซนปองกนโรคอะไรและอาจเกดอาการ
ขางเคยงใดบางหลงจากใหวคซนควรใหผปกครองไดอานหรอรบฟงเกยวกบเอกสารอธบาย
รายละเอยดของแตละวคซนทจดท�าใหผปกครอง (vaccine information statementหรอVIS)
เอกสารVISนสามารถดาวนโหลดไดจากเวบไซดของส�านกโรคตดตอทวไป
218 ภาคผนวก
25.กอนใหวคซนทกครงตองตรวจสอบวนหมดอายทขางขวดหรอขางหลอดกอนเสมอและควรบนทก
เลขทวคซน(Lotnumber)ไวในเวชระเบยนผปวยหรอทะเบยนการใหบรการผปวย
26.ตองบนทกชอวคซนในสมดบนทกการฉดวคซนประจ�าตวเดกทกครงทใหวคซนโดยควรบนทก
ชอวคซนเปนภาษาทเขาใจไดงายควรแนะน�าผปกครองใหเกบสมดบนทกวคซนไวตลอดไป
เพอเปนประโยชนในการประเมนภมคมกนตอโรคไดในอนาคต
27.ในการใหวคซนตองใชเขมและกระบอกฉดยาทสะอาดปลอดเชอควรใชเขมและกระบอกฉดยา
ชนดใชครงเดยวเพอหลกเลยงจากการปนเปอนเชอ
219ภาคผนวก
รหสช
นดวค
ซนใน
แผนง
านสร
างเส
รมภม
คมกน
โรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
101
001
0BC
Gบซ
จฉด
0วณ
โรค
Z23.2
201
101
1BC
Gsบซ
จเอส
ฉดป.1
วณโรคก
ระตน
Z23.2
302
102
1dTs1
ดทเอส1
ฉดป.2
คอตบ
,บาด
ทะยก
Z23.5,Z23.6
402
202
2dTs2
ดทเอส2
ฉดป.3
คอตบ
,บาด
ทะยก
Z23.5,Z23.6
5023
023
dTs3
ดทเอส3
ฉดป.2
คอตบ
,บาด
ทะยก
Z23.5,Z23.6
602
402
4dTs4
ดทเอส4
ฉดป.6
คอตบ
,บาด
ทะยก
Z23.5,Z23.6
7031
031
DTP1
ดทพ1
ฉด2
คอตบ
,ไอกรน,บาด
ทะยก
Z27.1
8032
032
DTP2
ดทพ2
ฉด4
คอตบ
,ไอกรน,บาด
ทะยก
Z27.1
9033
033
DTP3
ดทพ3
ฉด6
คอตบ
,ไอกรน,บาด
ทะยก
Z27.1
10034
034
DTP4
ดทพกระตน
1ฉด
18คอ
ตบ,ไอก
รน,บ
าดทะ
ยกZ2
7.1
11035
035
DTP5
ดทพกระตน
2ฉด
48คอ
ตบ,ไอก
รน,บ
าดทะ
ยกZ2
7.1
1204
104
1HB
V1ตบ
อกเสบบ
1ฉด
0ตบ
อกเสบบ
Z2
4.6
1304
204
2HB
V2ตบ
อกเสบบ
2ฉด
2ตบ
อกเสบบ
Z2
4.6
14043
043
HBV3
ตบอก
เสบบ
3ฉด
6ตบ
อกเสบบ
Z2
4.6
220 ภาคผนวก
รหสช
นดวค
ซนใน
แผนง
านสร
างเส
รมภม
คมกน
โรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
1505
105
1JE1
ไขสม
องอก
เสบเจอ
1ฉด
18ไขสม
องอก
เสบ
Z24.1
1605
205
2JE2
ไขสม
องอก
เสบเจอ
2ฉด
18ไขสม
องอก
เสบ
Z24.1
17053
053
JE3
ไขสม
องอก
เสบเจอ
3ฉด
30ไขสม
องอก
เสบ
Z24.1
1806
106
1MEA
SLES
/MMR
หดคางทม
หดเยอ
รมน
ฉด9
หดคางทม
หดเยอ
รมน
Z27.4
1907
207
2MMRs
หดคางทม
หดเยอ
รมน
ฉดป.1
หดคางทม
หดเยอ
รมน
Z27.4
20073
073
MMR2
หดคางทม
หดเยอ
รมน
ฉด2ป
6เดอน
หดคางทม
หดเยอ
รมน
Z27.4
2108
108
1OP
V1โอพว1
กน2
โปลโอ
Z24.0
2208
208
2OP
V2โอพว2
กน4
โปลโอ
Z24.0
23083
083
OPV3
โอพว3
กน6
โปลโอ
Z24.0
2408
408
4OP
V4โอพวกระต
น1
กน18
โปลโอ
Z24.0
2508
508
5OP
V5โอพวกระต
น2
กน48
โปลโอ
Z24.0
2608
608
6OPV
s1โอพวเอส
1กน
ป.1
โปลโอ
Z24.0
2708
708
7OP
Vs2
โอพวเอส
2กน
ป.1
โปลโอ
Z24.0
2808
808
8OPV
s3โอพวเอส
3กน
ป.2
โปลโอ
Z24.0
2908
908
9OP
VCโอพวซ
กน
ใหกา
รรณรงค
โปลโอ
Z24.0
221ภาคผนวก
รหสช
นดวค
ซนใน
แผนง
านสร
างเส
รมภม
คมกน
โรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
3020
120
1dTAN
C1
ดทเอเอนซ
เขม
1ฉด
ส�าหร
บหญงม
ครรภ
บา
ดทะย
กคอ
ตบ
ส�าหร
บคนท
องZ23.5,Z23.6
3120
220
2dTAN
C2
ดทเอเอนซ
เขม
2ฉด
ส�าหร
บหญงม
ครรภ
บา
ดทะย
กคอ
ตบ
ส�าหร
บคนท
องZ23.5,Z23.6
32203
203
dTAN
C3
ดทเอเอนซ
เขม
3ฉด
ส�าหร
บหญงม
ครรภ
บา
ดทะย
กคอ
ตบ
ส�าหร
บคนท
องZ23.5,Z23.6
3320
420
4dTAN
C4
ดทเอเอนซ
เขม
4(ก
ระตน
)ฉด
ส�าหร
บหญงม
ครรภ
บา
ดทะย
กคอ
ตบ
ส�าหร
บคนท
องZ23.5,Z23.6
3420
520
5dTAN
C5
ดทเอเอนซ
เขม
5(ก
ระตน
)ฉด
ส�าหร
บหญงม
ครรภ
บา
ดทะย
กคอ
ตบ
ส�าหร
บคนท
องZ23.5,Z23.6
3510
110
1TT1/
ททเขม
1ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
3610
210
2TT2/
ททเขม
2ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
37103
103
TT3/
ททเขม
3ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
3810
410
4TT4/
ททเขม
4(ก
ระตน
)ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
3910
510
5TT5/
ททเขม
5(ก
ระตน
)ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
4010
610
6dT1
ทท/ดทเขม1
ฉดบา
ดแผล
บาดท
ะยกไมตา
มอาย
Z23.5
4110
710
7dT2
ทท/ดทเขม2
ฉดบา
ดแผล
บาดท
ะยกไมตา
มอาย
Z23.5
222 ภาคผนวก
รหสช
นดวค
ซนใน
แผนง
านสร
างเส
รมภม
คมกน
โรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
4210
810
8dT3
ทท/ดทเขม3
ฉดบา
ดแผล
บาดท
ะยกไมตา
มอาย
Z23.5
4310
910
9dT4*
ทท/ดทเขม4(กระตน
)ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
4411
011
0dT5*
ทท/ดทเขม5(กระตน
)ฉด
บาดแ
ผลบา
ดทะย
กไมตา
มอาย
Z23.5
4509
109
1DT
PHB1
ดทพตบ
อกเสบบ
1เขม
2คอ
ตบไอก
รนบาด
ทะยก
เพมต
บอกเสบ
Z27.1, Z
24.6
4609
209
2DT
PHB2
ดทพตบ
อกเสบบ
2เขม
4คอ
ตบไอก
รนบาด
ทะยก
เพมต
บอกเสบ
Z27.1, Z
24.6
47093
093
DTPH
B3
ดทพตบ
อกเสบบ
3เขม
6คอ
ตบไอก
รนบาด
ทะยก
เพมต
บอกเสบ
Z27.1, Z
24.6
4811
111
1RabiesVaccin
e1
วคซน
พษสน
ขบา
เขม
สตวเลย
งลกด
วยนม
ทกชน
ดทบา
Z24.2
4911
211
2RabiesVaccin
e2
วคซน
พษสน
ขบา
เขม
สตวเลย
งลกด
วยนม
ทกชน
ดทบา
Z24.2
50113
113
RabiesVaccin
e3
วคซน
พษสน
ขบา
เขม
สตวเลย
งลกด
วยนม
ทกชน
ดทบา
Z24.2
5111
411
4RabiesVaccin
e4
วคซน
พษสน
ขบา
เขม
สตวเลย
งลกด
วยนม
ทกชน
ดทบา
Z24.2
5211
511
5RabiesVaccin
e5
วคซน
พษสน
ขบา
เขม
สตวเลย
งลกด
วยนม
ทกชน
ดทบา
Z24.2
5381
581
5Flu
ไขหว
ดใหญ
เขม
ไขหว
ดใหญ
Z2
5.1
223ภาคผนวก
รหสช
นดวค
ซนใน
แผนง
านสร
างเส
รมภม
คมกน
โรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
5481
681
6Ne
edfo
rimmunization
again
sinfluenza
ไขหว
ดใหญ
2009
เขม
ไขหว
ดใหญ
2009
Z25.1(เพ
มเตม
มค.53)
5590
190
1dTC
ดทซ
ฉดส�า
หรบก
ารรณ
รงค
คอตบ
บาด
ทะยก
ไมต
ามอา
ยZ23.5,23.6
ค�าอธ
บาย
1.นก
เรยน
ไดรบ
BCG
s/dTs/OP
Vsป.1และ
ป.2ขนก
บประวต
กา
รไดร
บวคซ
นBCG
/DTP/OPV
ในอ
ดต
2.ในกรณทไมไดร
บวคซ
นDT
Pมา
เลยต
องไดdTs3ครง
(ป.1ไดร
บdTs2คร
ง,ป.2ไดร
บdTs1คร
ง)
3.ป.6ตอ
งไดdTsทก
คน1ครง
4.JEเขม
ท2หา
งจาก
เขมแ
รก1เดอ
น
5.*TT4/dT4กรณทไดร
บTTหรอdTคร
บ3คร
งมาก
อนเกน10ป
6.*TT4/dT5กรณทไดร
บTTหรอdTคร
บ4คร
งมาก
อนเกน10ป
7.dTCใหใน
กรณรณ
รงค(นอก
เหนอ
จากก
ารใหวค
ซนตา
มก�าห
นดปก
ต)
ความ
หมาย
1.dTs(sคอน
กเรยน)
2.OP
VC(C
คอCampaign)
3.dTAN
C(ANC
คอหญ
งมคร
รภ)
4.dTC(CคอCampaign)
ทมา
1.กล
มโรค
ตดตอ
ทปอง
กนไดดว
ยวคซ
นกรมค
วบคม
โรค
2.ส�า
นกนโยบ
ายแล
ะยทธ
ศาสต
รส�า
นกงานป
ลดกระท
รวงส
าธารณสข
ปรบ
เมอ
วนท 1
7 ธน
วาคม
255
6
224 ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
1C1
1C1
1Ch
olera+ETEC
1อห
วาตก
โรค+
อโคไล1
กน•อา
ย2-6ป
ให3โดส
แตละ
โดสหา
งกน
1-6สป
ดาหแล
ะกระต
น
หลงไดร
บโดส
สดทา
ย
6เดอน
•อา
ย6ป
ขนไปให2โดส
หางก
น1-6สป
ดาห
และก
ระตน
หลงไดร
บ
โดสส
ดทาย
2ป
โรคอ
หวาต
กโรค
และ
อจจา
ระรวงจาก
เชออ
โคไล
Z23.0,Z23.8
2C1
2C1
2Ch
olera+ETEC
2อห
วาตก
โรค+
อโคไล2
Z23.0,Z23.8
3C1
3C1
3Ch
olera+ETEC
3อห
วาตก
โรค+
อโคไล3
Z23.0,Z23.8
4C1
4C1
4Ch
olera+ETEC
4อห
วาตก
โรค+
อโคไล4
(กระตน
)Z23.0,Z23.8
5D1
1D1
1DT
P-Hib1
ดทพฮบ
12เดอน
โรคค
อตบ-บา
ดทะย
ก-ไอกรน-เยอห
มสมอ
งอก
เสบจ
ากเชอฮ
โมฟลส
อนฟลเอน
เซทย
ปบ
Z27.1, Z
24.1
6D1
2D1
2DT
P-Hib2
ดทพฮบ
24เดอน
Z27.1, Z
24.1
7D1
3D1
3DT
P-Hib3
ดทพฮบ
3ฉด
6เดอน
Z27.1, Z
24.1
8D1
4D1
4DT
P-Hib4
ดทพฮบ
412-18เดอน
Z27.1, Z
24.1
9D2
1D2
1DT
P-HB
+Hib1
ดทพตบ
อกเสบบ
ฮบ1
2เดอน
โรคค
อตบ-บา
ดทะย
ก-ไอกรน-ตบ
อกเสบบ
-เยอ
หมสม
องอก
เสบจ
ากเชอฮโมฟล
สอนฟ
ลเอน
เซ
ทยปบ
Z27.1, Z
24.6, Z
24.1
10D2
2D2
2DT
P-HB
+Hib2
ดทพตบ
อกเสบบ
ฮบ2
ฉด4เดอน
Z27.1, Z
24.6, Z
24.1
11D2
3D2
3DT
P-HB
+Hib3
ดทพตบ
อกเสบบ
ฮบ3
6เดอน
Z27.1, Z
24.6, Z
24.1
12D2
4D2
4DT
P-HB
+Hib4
ดทพตบ
อกเสบบ
ฮบ4
12-18เดอน
Z27.1, Z
24.6, Z
24.1
225ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
13D3
1D3
1DT
P-IPV1
ดทพไอพว1
2เดอน
โรคค
อตบ-บา
ดทะย
ก-ไอกรน-โปลโอ
Z27.3
14D3
2D3
2DT
P-IPV2
ดทพไอพว2
4เดอน
Z27.3
15D3
3D3
3DT
P-IPV3
ดทพไอพว3
ฉด6เดอน
Z27.3
16D3
4D3
4DT
P-IPV4
ดทพไอพว4
1ปค
รงZ27.3
17D3
5D3
5DT
P-IPV5
ดทพไอพว5
4ป
Z27.3
18D4
1D4
1DT
P-IPV-Hib1
ดทพไอพวฮ
บ12เดอน
โรคค
อตบ-บา
ดทะย
ก-ไอกรน-โปลโอ-
เยอห
มสมอ
งอกเสบ
จาก
เชอฮโมฟล
สอนฟ
ลเอน
เซ
ทยปบ
Z27.3,Z24.1
19D4
2D4
2DT
P-IPV-Hib2
ดทพไอพวฮ
บ24เดอน
Z27.3,Z24.1
20D4
3D4
3DT
P-IPV-Hib3
ดทพไอพวฮ
บ36เดอน
Z27.3,Z24.1
21D4
4D4
4DT
P-IPV-Hib4
ดทพไอพวฮ
บ4ฉด
1ปค
รงZ27.3,Z24.1
22D4
5D4
5DT
P-IPV-Hib5
ดทพไอพวฮ
บ54ป
Z27.3,Z24.1
23D5
1D5
1DT
P-IPV-HB
-Hib1
ดทพไอพวต
บอกเสบ
บฮบ1
2เดอน
โรคค
อตบ-บา
ดทะย
ก-ไอกรน-โปลโอ-
ตบอก
เสบบ
-เยอห
มสมอ
งอก
เสบจ
ากเชอฮ
โมฟลส
อน
ฟลเอน
เซทยป
บ
Z27.3,Z24.6,Z
24.1
24D5
2D5
2DT
P-IPV-HB
-Hib2
ดทพไอพว
ตบอก
เสบบ
ฮบ2
4เดอน
Z27.3,Z24.6,Z
24.1
25D5
3D5
3DT
P-IPV-HB
-Hib3
ดทพไอพว
ตบอก
เสบบ
ฮบ3
ฉด6เดอน
Z27.3,Z24.6,Z
24.1
26D5
4D5
4DT
P-IPV-HB
-Hib4
ดทพไอพวต
บอกเสบ
บฮบ4
1ปค
รงZ27.3,Z24.6,Z
24.1
27D5
5D5
5DT
P-IPV-HB
-Hib5
ดทพไอพว
ตบอก
เสบบ
ฮบ5
4ป
Z27.3,Z24.6,Z
24.1
226 ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
28H1
1H1
1Hib1
ฮบ1
2เดอน
โรคเยอ
หมสม
องอก
เสบ
จากเชอ
ฮโมฟ
ลสอน
ฟล
เอนเซท
ยปบ
Z24.1
29H1
2H1
2Hib2
ฮบ2
ฉด4เดอน
Z24.1
30H1
3H1
3Hib3
ฮบ3
6เดอน
Z24.1
31H1
4H1
4Hib4
ฮบ4
12-18เดอน
Z24.1
32H2
1H2
1HA
1ตบ
อกเสบเอ1
ตงแต
อาย1เดอน
ขนไป
โรคต
บอกเสบ
เอZ2
4.6
33H2
2H2
2HA
2ตบ
อกเสบเอ2
ฉดหา
งจาก
เขมแ
รกอย
างนอ
ย6เดอน
ขนไป
Z24.6
34H3
1H3
1HB
-HA1
ตบอก
เสบบ
-ตบ
อกเสบเอ1
ฉด•1-15ปให2โดสโดสส
องหา
งจาก
โดสแ
รกอยา
งนอย
6-12เดอ
น •16ปขน
ไปให3โดส
โดสส
องหา
งจาก
โดสแ
รกอย
างนอ
ย1เดอน
และ
โดส
สามห
างจา
กโดส
สองอยา
งนอย
6เดอน
โรคต
บอกเสบ
บ-ตบ
อกเสบเอ
Z24.6
35H3
2H3
2HB
-HA2
ตบอก
เสบบ
-ตบ
อกเสบเอ2
Z24.6
36H3
3H3
3HB
-HA3
ตบอก
เสบบ
-ตบ
อกเสบเอ3
Z24.6
227ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
37H4
1H4
1HP
V1เอชพ
ว1ฉด
ตงแต
อาย9ปข
นไป
โรคม
ะเรงปา
กมดล
กจา
กเชอ
ไวรส
ฮวแม
นแปบ
พลโลม
า
Z25.8
38H4
2H4
2HP
V2เอชพ
ว2หา
งจาก
โดสแ
รก1-2เดอ
นZ2
5.8
39H4
3H4
3HP
V3เอชพ
ว3โดสส
ามหา
งจาก
โดสส
อง
4-5เดอน
Z25.8
40I11
I11
IPV1
ไอพว1
2เดอน
โรคโปล
โอZ2
4.0
41I12
I12
IPV2
ไอพว2
4เดอน
Z24.0
42I13
I13
IPV3
ไอพว3
ฉด6เดอน
Z24.0
43I14
I14
IPV4
ไอพว4
1ปค
รงZ2
4.0
44I15
I15
IPV5
ไอพว5
4ป
Z24.0
45J11
J11
JE1:Live
dattenuated
เจอเชอ
เปน1
9เดอน
ขนไป
โรคไขส
มองอกเสบ
เจอ
Z24.1
46J12
J12
JE2:Live
dattenuated
เจอเชอ
เปน2
ฉดหา
งจาก
เขมแ
รกอย
างนอ
ย3เดอน
Z24.1
47M11
M11
MMRV
1เอมเอม
อารว1
ฉดตง
แตอา
ย9เดอน
–12ป
โรคห
ด-คา
งทม-
หดเยอรมน
-อสก
อใส
Z27.4, Z
25.8
48M12
M12
MMRV
2เอมเอม
อารว2
ฉดกระต
นหางจา
กโดส
แรก
อยางนอ
ย6สป
ดาห
Z27.4, Z
25.8
228 ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
49M21
M21
Meningococcal
ACYW
135
ไขกา
ฬหล
งแอน
ACY
W135
ฉดอา
ยตงแต2ป
ขนไป
โรคไขก
าฬหล
งแอน
จากเชอ
ACY
W135
Z23.8
50M31
M31
MeningococcalAC
ไขกา
ฬหล
งแอน
AC
ฉดอา
ยตงแต2ป
ขนไป
โรคไขก
าฬหล
งแอน
จากเชอ
AC
Z23.8
51P11
P11
PCV-Hib1
พซว
ฮบ1
2เดอน
โรคจ
ากกา
รตดเชอ
เสตร
บโตค
อคคส
นว
โมเนย-
เยอห
มสมอ
งอกเสบ
จาก
เชอฮโมฟล
สอนฟ
ลเอน
เซ
ทยปบ
Z23.8,Z24.1
52P12
P12
PCV-Hib2
พซว
ฮบ2
ฉด4เดอน
Z23.8,Z24.1
53P13
P13
PCV-Hib3
พซว
ฮบ3
6เดอน
Z23.8,Z24.1
54P14
P14
PCV-Hib4
พซว
ฮบ4
12-18เดอน
Z23.8,Z24.1
55P21
P21
PCV1
พซว
12เดอน
โรคจ
ากกา
รตดเชอ
เสตร
บโตค
อคคส
นว
โมเนย
Z23.8
56P22
P22
PCV2
พซว
2ฉด
4เดอน
Z23.8
57P23
P23
PCV3
พซว
36เดอน
Z23.8
58P24
P24
PCV4
พซว
412-18เดอน
Z23.8
59P31
P31
PS23-1
พเอส2
3-1
อายม
ากกว
า2ป
โรคจ
ากกา
รตดเชอ
เสตร
บโตค
อคคส
นว
โมเนย
Z23.8
60P32
P32
PS23-2
พเอส2
3-2
ฉดหา
งจาก
ครงแรก3-5ป
Z23.8
229ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
61R1
1R1
1RV
2-1
โรตา
2-1
6-20สปด
าห
โรคอ
จจาระรวง
จากเชอ
ไวรสโรตา
Z25.8
62R1
2R1
2RV
2-2
โรตา
2-2
กนหา
งจาก
โดสแ
รกอย
างนอ
ย
4สป
ดาหแต
โดสท
2
อายไมเกน
8เดอ
น
Z25.8
63R2
1R2
1RV
3-1
โรตา
3-1
6-15สปด
าห
โรคอ
จจาระรวง
จากเชอ
ไวรสโรตา
Z25.8
64R2
2R2
2RV
3-2
โรตา
3-2
กนหา
งกนอ
ยางน
อย4สปด
าห
โดสส
ดทาย
อายไมเกน
8เดอ
นZ2
5.8
65R2
3R2
3RV
3-3
โรตา
3-3
Z25.8
66T11
T11
Tdap1
ทดเอพ1
ฉดตง
แตอา
ย4ป
ขนไป
โรคบ
าดทะ
ยก-คอต
บ-ไอกรน
Z27.1
67T12
T12
Tdap2
ทดเอพ2
ฉดใชฉด
กระต
นโรคบ
าดทะ
ยก-คอต
บ-ไอกรน
Z27.1
68T21
T21
Tyin
activatedvaccin
eทย
ฟอย
ดเชอ
ตาย
ฉดอา
ยตงแต2ป
ขนไป
กระต
นไดท
ก2ป
โรคไขท
ยฟอย
ดZ23.1
69T31
T31
Ty1:live
atte
nuated
ทยฟอย
ดเชอ
เปน1
กนอา
ยตงแต6ป
ขนไปให
3โดสกน
วนเวนว
นโรคไขท
ยฟอย
ดZ23.1
70T32
T32
Ty2:live
atte
nuated
ทยฟอย
ดเชอ
เปน2
Z23.1
71T33
T33
Ty3:live
atte
nuated
ทยฟอย
ดเชอ
เปน3
Z23.1
230 ภาคผนวก
รหสว
คซนท
อยนอ
กแผน
งานส
รางเ
สรมภ
มคมก
นโรค
(ตอ)
ล�าดบ
รหสท
ใชบน
ทก
(มาต
รฐาน
สนย
.)รห
สวค
ซนชอ
วคซน
ภาษา
องกฤ
ษชอ
วคซน
ภาษา
ไทย
ประเภ
ทอา
ย (เด
อน)
ชอโร
คทปอ
งกน
รหส
ICD_
10 _
TM
72T41
T41
Tdap-IPV
ทดเอพไอพว
ฉดตง
แตอา
ย4ป
ขนไป
โรคบ
าดทะ
ยก-คอต
บ-ไอกรน-โปลโอ
Z27.3
73V11
V11
Var1
วาร1
ฉด•1-12ปให
1-2โดส
•13ปขน
ไป
ให2โดส
โรคอ
สกอใส
Z25.8
74V12
V12
Var2
วาร2
ฉด•1-12ปโดส
สองห
างจา
กโดสแ
รกอย
างนอ
ย3เดอน
•13ปขนไปโดสส
อง
หางจาก
โดสแ
รกอย
างนอ
ย4สป
ดาห
Z25.8
75Y1
1Y1
1YellowFever
ไขเหลอ
งฉด
อายต
งแต9เดอน
ขนไป
ทจะเดน
ทางไปย
งประเทศ
ทก�าห
นดเปนพ
นทตด
โรคไขเหล
อง
โรคไขเหล
องZ24.3
หมาย
เหต:
ชนด
ของวคซ
นอา
ยแล
ะจ�าน
วนคร
งทให
บรกา
รขนอ
ยกบก
ารพจา
รณาข
องแพ
ทย (8
กรกฎา
คม2554)
231ภาคผนวก
เฉลยค�าตอบแบบทดสอบความร กอน-หลงการอบรม
หมวดเนอหาท 1: ความรพนฐานเกยวกบการสรางเสรมภมคมกนโรคแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ก ค ข ข ค ข ข ข ค ค
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ง ก ค ง ค ก ง ข ค ค
หมวดเนอหาท 2: โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซนและวคซนขนพนฐานแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ง ง ข ก ก ค ง ข ข ข
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ค ค ข ค ง ง ง ก ก ง
หมวดเนอหาท 3: การประมาณวคซนเพอใหบรการแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ง ค ง ง ค ข ง ก ง ง
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ค ข ก ข ข ค ก ก ข ข
232 ภาคผนวก
หมวดเนอหาท 4: การจดท�าทะเบยนรายงานทเกยวของกบการใหบรการวคซนแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ก ข ก ก ค ข ง ค ก ข
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ข ก ก ก ค ข ง ก ค ข
หมวดเนอหาท 5: วคซนและระบบลกโซความเยนแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ง ข ก ง ง ง ค ง ค ง
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ค ข ก ข ง ง ข ง ง ค
หมวดเนอหาท 6: การเตรยมการและการใหบรการวคซนแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ค ก ค ค ก ข ค ค ง ค
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ค ค ก ข ง ก ค ค ก ค
หมวดเนอหาท 7: อาการภายหลงไดรบการสรางเสรมภมคมกนโรคแบบทดสอบความรกอนการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ก ค ข ง ข ค ก ง ข ข
แบบทดสอบความรหลงการอบรม
ขอ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ค�าตอบ ข ง ง ค ค ง ก ข ค ก
233ภาคผนวก
w w w . n v c o . g o . t h