kompakt-wissen latein - kurzgrammatik fileinhalt vorwort nomina ..... 1 1 substantive ..... 3
TRANSCRIPT
Inhalt
Vorwort
Nomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1 Substantive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1 Die Substantive der a-Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.2 Die Substantive der o-Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1.3 Die Substantive der „3.“ Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.3.1 Konsonantenstämme
(Konsonantische Deklination) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.3.2 i-Stämme („i-Deklination“) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.3.3 Mischklasse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.4 Die Substantive der u-Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.5 Die Substantive der e-Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2 Adjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.1 Adjektive der o-/ a-Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.2 Adjektive der 3. Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.2.1 Dreiendige Adjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.2.2 Zweiendige Adjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.2.3 Einendige Adjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.3 Die Komparation der Adjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.3.1 Formen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.3.2 Übersetzung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3 Pronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.1 Personalpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 3.2 Possessivpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3.3 Demonstrativpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 3.4 Interrogativpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 3.5 Das Relativpronomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.6 Verallgemeinernde Pronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.7 Indefinitpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.8 Pronomina für Zweiheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3.9 Pronominaladjektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.10 Korrelativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
4 Numeralia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 4.1 Grund- und Ordnungszahlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 4.1.1 Deklination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 4.1.2 Bildung mehrstelliger Zahlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.2 Einteilungszahlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 4.3 Zahladverbien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Unflektierte Wortarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1 Adverbien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1.1 Bildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1.2 Steigerung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2 Präpositionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 2.1 Präpositionen mit Akkusativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.2 Präpositionen mit Ablativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.3 Präpositionen mit Akkusativ und Ablativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.4 Präpositionen als Affixe bei Verben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2.5 Steigerungsformen von Präpositionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Verben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 1 Die ā-Konjugation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2 Die ē-Konjugation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3 Die Konsonantenstämme der 3. Konjugation . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4 Die ĭ-Stämme der 3. Konjugation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5 Die ī-Konjugation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
6 Deponentien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
7 Verba anomala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 7.1 esse (sein) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 7.2 posse (können) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 7.3 fieri (gemacht werden, geschehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 7.4 ire (gehen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 7.5 ferre (tragen, bringen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 7.6 velle, nolle und malle
(wollen, nicht wollen, lieber wollen). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 7.7 Verba defectiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Kasuslehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
1 Der Akkusativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 1.1 Der Akkusativ als Objekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 1.2 Der doppelte Objektsakkusativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1.3 Der Akkusativ als inneres Objekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 1.4 Der adverbiale Akkusativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 1.5 Der Akkusativ der Ausdehnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 1.6 Der Akkusativ der Richtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2 Der Dativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 2.1 Der Dativ als Objekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 2.2 Der Dativus commodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 2.3 Der Dativus possessivus und Dativus auctoris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 2.4 Der Dativus finalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3 Der Genitiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.1 Der Genitiv als Attribut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.2 Der Genitivus possessivus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 3.3 Der Genitivus explicativus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.4 Der Genitivus subiectivus und Genitivus obiectivus . . . . . . . . . . . 90 3.5 Der Genitivus partitivus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 3.6 Der Genitivus qualitatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.7 Der Genitivus pretii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.8 Der Genitiv bei Adjektiven und Partizipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.9 Der Genitiv als Objekt bei bestimmten Verben . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3.10 Der Genitivus criminis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
4 Der Ablativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 4.1 Der Ablativus separativus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 4.2 Der Ablativus comparationis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.3 Der Ablativus instrumentalis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 4.4 Der Ablativ als Objekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 4.5 Der Ablativus pretii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.6 Der Ablativus causae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.7 Der Ablativus limitationis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 4.8 Der Ablativus mensurae / discriminis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 4.9 Der Ablativus sociativus und der Ablativus modi . . . . . . . . . . . . . . . 100 4.10 Der Ablativus qualitatis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4.11 Der Lokativ und der Ablativus loci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 4.12 Der Ablativus temporis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Nominalformen des Verbums im Satz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
1 Partizipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1.1 Formen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1.1.1 Partizip Präsens Aktiv (PPA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 1.1.2 Partizip Perfekt Passiv (PPP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 1.1.3 Partizip Futur Aktiv (PFA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 1.2 Zeitverhältnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 1.3 Attributive Verwendung des Partizips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 1.4 Prädikative Verwendung des Partizips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
2 Participium coniunctum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 2.1 Übersetzungsmöglichkeiten: Satzbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 2.2 Übersetzungsmöglichkeiten: adverbiale Sinnrichtungen . . . . . . 108
3 Ablativus absolutus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.1 Übersetzungsmöglichkeiten: Satzbau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.2 Übersetzungsmöglichkeiten: adverbiale Sinnrichtungen . . . . . . 110 3.3 Nominale Wendungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4 Gerund (Gerundium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.1 Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.2 Verwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.3 Erweiterungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4.4 Übersetzungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5 Gerundiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 5.1 Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 5.2 Verwendung und Übersetzungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 5.2.1 Bezeichnung eines sich vollziehenden Vorgangs . . . . . . . 114 5.2.2 Bezeichnung einer Notwendigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 5.2.3 Bezeichnung eines Zweckes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6 Supin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.1 Supin auf -um . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.2 Supin auf -u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
7 Der bloße Infinitiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.1 Formen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.2 Verwendung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.2.1 Der Infinitiv als Subjekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 7.2.2 Der Infinitiv als Objekt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
8 AcI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.1 Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.2 Zeitverhältnisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 8.3 Pronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 8.4 Übersetzungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 8.5 Verben, auf die der AcI folgt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 8.6 Besonderheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
9 NcI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 9.1 Konstruktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 9.2 Übersetzungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 9.3 Verben, auf die der NcI folgt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Hauptsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
1 Der Modusgebrauch in Hauptsätzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1.1 Der Indikativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1.2 Der Konjunktiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 1.2.1 Der Optativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 1.2.2 Der Konzessiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 1.2.3 Der Potentialis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 1.2.4 Der Irrealis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 1.2.5 Hortativ, Iussiv, Prohibitiv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 1.2.6 Der Deliberativ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2 Fragesätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 2.1 Wortfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 2.2 Satzfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 2.3 Doppelfragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 2.4 Rhetorische Fragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Nebensätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
1 Die Zeitenfolge in abhängigen Sätzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 1.1 Consecutio temporum bei indikativischen Nebensätzen . . . . . . 135 1.2 Consecutio temporum bei konjunktivischen Nebensätzen . . . 135
2 Der Modusgebrauch in abhängigen Sätzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
3 Subjekt- und Objektsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 3.1 Abhängige Aussagesätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 3.1.1 quod-Sätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 3.1.2 ut-Sätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
3.2 Abhängige Begehrsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 3.3 Abhängige Fragesätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
4 Adverbialsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.1 Temporalsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.1.1 Angabe eines Zeitverhältnisses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.1.2 Angabe zeitlicher Abfolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 4.2 Finalsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 4.3 Konsekutivsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 4.4 Kausalsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 4.5 Konzessivsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 4.6 Adversativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 4.7 Konditionalsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 4.8 Modalsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 4.9 Komparativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 4.10 ut und cum im Überblick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
5 Relativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 5.1 Form . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 5.2 Indikativische Relativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 5.3 Konjunktivische Relativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.4 Der relative Satzanschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 5.5 Verschränkte Relativsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 5.5.1 Verschränkung mit AcI / NcI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 5.5.2 Verschränkung mit einer Partizipialkonstruktion . . . . . . . 158 5.5.3 Verschränkung mit einem Gliedsatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 5.5.4 Verschränkung mit einem Ablativus comparationis . . . . 159
Oratio obliqua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 1 Übersetzungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2 Besonderheiten der Umformung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 2.1 Pronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 2.2 Tempusgebrauch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 2.3 Modi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Stichwortverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Autorin: Maria Krichbaumer
Nomina: Numeralia � 27
4 Numeralia
Numeralia sind Zahlwörter. Es gibt vier Arten von Numeralia:
• Grundzahlen (cardinalia) geben auf die Frage „Wie viele?“ eine Menge an.
unus, duo, … einer, zwei, …
• Ordnungszahlen (ordinalia) be-zeichnen auf die Frage „Der wie-vielte?“ eine Reihenfolge.
primus, secundus, … der erste, der zweite, …
• Einteilungszahlen (distributiva) verwendet man auf die Frage: Wie viele jeweils? bei einer Ver-teilung von Mengen.
singuli, bini je einer, je zwei, …
• Zahladverbien bezeichnen auf die Frage „Wie oft? Wie viel mal?“ Häufigkeiten.
semel, bis, … einmal, zweimal, …
4.1 Grund- und Ordnungszahlen
Grundzahlen Ordnungszahlen
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
unus, -a, -um
duo, duae, duo
tres, tria1
quattuor
quinque
sex
septem
octo
novem
decem
undecim
duodecim
tredecim
primus, -a, -um
secundus, -a, -um
tertius, -a, -um
quartus, -a, -um
quintus, -a, -um
sextus, -a, -um
septimus, -a, -um
octavus, -a, -um
nonus, -a, -um
decimus, -a, -um
undecimus, -a, -um
duodecimus, -a, -um
tertius (-a, -um) decimus (-a, -um)
1 tres, tria ist zweiendig, hat also für Maskulinum und Femininum dieselbe Endung (tres).
28 � Nomina: Numeralia
20
30
40
50
60
70
80
90
viginti
triginta
quadraginta
quinquaginta
sexaginta
septuaginta
octoginta
nonaginta
vicesimus, -a, -um
tricesimus, -a, -um
quadragesimus, -a, -um
quinquagesimus, -a, -um
sexagesimus, -a, -um
septuagesimus, -a, -um
octogesimus, -a, -um
nonagesimus, -a, -um
100
200
300
centum
ducenti, -ae, -a
trecenti, -ae, -a
centesimus, -a, -um
ducentesimus, -a, -um
trecentesimus, -a, -um
1 000
2 000
mille
duo milia
millesimus, -a, -um
bis millesimus, -a, -um
4.1.1 Deklination
• Von den Grundzahlen werden nur die ersten drei und die Hun-derterzahlen ab 200 dekliniert. Mille ist indeklinabel; dekliniert wird ab 2 000 (die Deklination von milia folgt der von tria)
cum mille militibus mit 1 000 Soldaten
cum duobus milibus militum mit 2 000 Soldaten
• Die Zehnerzahlen erkennt man (ab 30) an der Endung -ginta, die Hunderterzahlen an der En-dung -centi, -ae, -a oder -genti, -ae, -a.
octoginta 80
octingenti 800
• Die Ordnungszahlen werden wie die Adjektive der a- / o-Deklina-tion dekliniert.
filia secunda die zweite Tochter
• unus, -a, -um; duo, duae, duo und tres, tria werden unregelmäßig dekliniert.
Nominalformen des Verbums im Satz: AcI � 121
8 AcI
Aussagen und Wahrnehmungen werden im Lateinischen meist durch den AcI wiedergegeben, den accusativus cum infinitivo (Akkusativ mit Infinitiv).
8.1 Form
• Der AcI enthält stets eine Aus-sage. Diese hat mindestens ein Subjekt und ein Prädikat, ist also satzwertig.
• Der AcI hängt stets von einem übergeordneten Verb ab. Das Subjekt des AcI erscheint im Akkusativ, das Prädikat im Infinitiv.
Discipuli putant: „Magister iustus est.“ Die Schüler glauben: „Der Lehrer ist gerecht.“
AcI Discipuli magistrum iustum esse putant. Die Schüler glauben, dass der Lehrer gerecht sei.
8.2 Zeitverhältnisse
Grundsätzlich können im AcI alle Infinitive vorkommen.
Servus nuntiat … Der Sklave meldet, …
• Der Infinitiv Präsens gibt die Gleichzeitigkeit der AcI-Hand-lung zum Hauptverb an.
… convivas appropinquare. … dass die Gäste sich nähern.
• Der Infinitiv Perfekt gibt die Vor-zeitigkeit der AcI-Handlung zum Hauptverb an.
… convivas iam domo exisse. … dass die Gäste schon aus dem Haus gegangen seien.
• Der Infinitiv Futur gibt die Nach-zeitigkeit der AcI-Handlung zum Hauptverb an.
… convivas brevi adventuros esse.… dass die Gäste bald eintreffen werden.
122 � Nominalformen des Verbums im Satz: AcI
8.3 Pronomina
• Personalpronomina müssen im AcI grundsätzlich erscheinen.
Bene laboras. Du arbeitest gut.
AcI: Constat te bene laborare. Es steht fest, dass du gut arbeitest.
• Personal- und Possessivprono-mina der 3. Person, die sich auf das Subjekt zum einleitenden Verb beziehen, werden reflexiv.
Marcus narrat se sero advenisse. Markus erzählt, er sei spät angekommen.
• Bezieht sich das Pronomen auf eine dritte Person, so steht das Demonstrativpronomen.
Pater queritur eum sero advenisse.Der Vater beklagt, dass er (Markus!) spät angekommen sei.
8.4 Übersetzungsmöglichkeiten
Es gibt folgende Möglichkeiten, den AcI ins Deutsche zu übersetzen:
Magister putat quosdam discipulos parum laboravisse.
• Gliedsatz mit „dass“ Der Lehrer glaubt, dass manche Schüler zu wenig gearbeitet haben.
• Gliedsatz mit „dass“ im Konjunktiv
Der Lehrer glaubt, dass manche Schüler zu wenig gearbeitet hätten.
• Gliedsatz ohne „dass“ im Konjunktiv
Der Lehrer glaubt, manche Schüler hätten zu wenig gearbeitet.
• Parenthese (Einschub) Manche Schüler haben, wie der Lehrer glaubt, zu wenig gearbeitet.
• Präpositionalausdruck Nach Meinung des Lehrers haben manche Schüler zu wenig gearbeitet.
• (gelegentlich) Infinitiv Video te domo exire. Ich sehe dich aus dem Haus gehen.
• (gelegentlich) Adverb Spero te brevi rediturum esse. Hoffentlich wirst du bald zurück-kommen.
Beachte: Nachzeitigkeit muss nicht immer wiedergegeben werden.
Spero te brevi rediturum esse. Ich hoffe, du kommst bald zurück.