michfel k;äme;, ul;ich wege;, michfelf zupfnic (h;sg.) … · 2019. 1. 16. · me ditatio n u n d...

18
Berichte aus der Psychologie Michael Krämer, Ulrich Weger, Michaela Zupanic (Hrsg.) Psychologiedidaktik und Evaluation X

Upload: others

Post on 01-Feb-2021

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • Berichte aus der Psychologie

    Michael Krämer, Ulrich Weger, Michaela Zupanic (Hrsg.)

    Psychologiedidaktik und Evaluation X

  • Materialien aus der Sektion Aus-, Fort- und Weiterbildung in Psychologie (AFW) im Berufsverband Deutscher Psychologinnen und Psychologen e.V. (BDP) Band 13

    Dem Wunsch mehrerer Autorinnen und Autoren folgend sei an dieser Stelle darauf hingewiesen, wenn in den folgenden Beiträgen entweder nur die männliche oder nur die weibliche Sprachform genutzt wird, so sind jeweils beide Geschlechter gemeint. Es geschieht ausschließlich der besseren Lesbarkeit halber.

    Um den Datenschutz zu wahren, wurde auf die Veröffentlichung der Autoren-adressen verzichtet. Wenn Sie Kontakt zu einer Autorin oder einem Autor auf-nehmen wollen, schreiben Sie bitte eine e-mail an folgende Adresse. Der Her-ausgeber leitet Ihren Wunsch gerne weiter: [email protected]

    mailto:[email protected]

  • I n h alt

    A us- , F o rt- u n d Weit e r bil d u n g i n Ps y c h ol o gi e

    J O S U A H A N D E R E R

    Z wi s c h e n N at ur - u n d G ei st es wiss e ns c h aft. Z u m F a c h v erst ä n d nis u n d z ur St u di e n z ufri e d e n h eit v o n P s y c h ol o gi est u di er e n d e n 3

    S I E G F RI E D P R EI S E R U N D M I C H A E L G I E B E L

    Weit er bil d u n gs m oti v ati o n v o n St u di er e n d e n d er P s y c h ol o gi e 1 1

    S T E P H A N D U T K E U N D K A DI E P L E R

    P s y c h ol o g y i n t h e A c a d e mi c E d u c ati o n of N o n- P s y c h ol o gists: A S ur v e y a m o n g E ur o p e a n P s y c h ol o g y D e p art m e nts 1 9

    P E TI A G E N K O V A

    I nt er k ult ur ell e K o m p et e n z u n d A usl a n dsst u di u m: B e ei nfl usst d er A usl a n ds a uf e nt h alt di e K o m p et e n zf ör d er u n g ? 2 7

    M I RJ A M B R A ß L E R

    I nt er di s zi pli n är es Pr o bl e m b asi ert es L er n e n i m B a c h el orst u di u m d er P s y c h ol o gi e 3 7

    U T E - RE GI N A R O E D E R U N D S T E P H A N D U T K E

    F ort bil d u n g e n f ür P s y c h ol o gi el e hr eri n n e n u n d P s y c h ol o gi el e hr er 4 7

    G I S LI N D E B O V E T

    D a i st n o c h L uft dri n! Wir br a u c h e n m e hr B eitr ä g e z ur Di d a kti k d es P s y c h ol o gi e u nt erri c hts i n d er S e k u n d arst uf e II 5 7

    P A U L G E O R G G EI ß

    K o m p et e n z m o d ell f ür d e n all g e m ei n bil d e n d e n P s y c h ol o gi e u nt erri c ht 6 5

    H A N S H E R M S E N

    3 7 J a hr e C urri c ul u mf ors c h u n g z wis c h e n S el bst b esti m m u n g u n d Fr e m d b esti m m u n g: ei n p ers ö nl i c h es F a zit 7 5

    V E R O NI K A K U H B E R G - LA S S O N , KA TJ A S I N G L E T O N U N D U T E S O N D E R G E L D

    M er k m al e d es P u bli k ati o ns v er h alt e ns i n d er Bil d u n gsf ors c h u n g 8 7

    III

  • L e h r e n u n d L e r n e n

    L E NI A F. B A H M A N N , CH RI S TI N A M E N N E N , LE O NI RI D D E R U N D M I C H A E L A Z U P A NI C

    P O L – mit pr a xis n a h e n Pr o bl e m e n P s y c h ol o gi e l er n e n 9 7

    L I S A R E S P O N D E K , JU DI T H A M A N N , CO R N E LI A G U T M A N N U N D U L RI K E E. N E T T

    Fit f ür di e P s y c h ol o gi e – Mit C o -Pil ot e n d e n St u di e n ei nsti e g b e w älti g e n 1 0 5

    S O NJ A S C H E R E R , JU LI A B O S E R U N D H O L G E R H O R Z

    „ St ar k er St art i ns St u di u m “: Pr a xis b eri c ht u n d E v al u ati o n ei n es M o d uls z ur V er b ess er u n g d er St u di e n ei n g a n gs p h as e i m F a c h P s y c h ol o gi e 1 1 3

    S A BI N E F A B RI Z , CH A R L O T T E D I G N A T H-V A N E WIJ K U N D G E R H A R D B Ü T T N E R

    S elf - M o nit ori n g b ei St u di er e n d e n f ör d er n – ei n st a n d ar disi ert es L er nt a g e b u c h 1 2 3

    L A R S B E H R M A N N , NA T A LI E F Ö R S T E R , SA R A S C H MI T Z U N D E L M A R S O U VI G NI E R

    Eff e kt e s p e zifis c h er Pr o m pts i n L er nt a g e b ü c h er n – W as b e wir k e n di e Hi n w eis e „ T h e ori e “ u n d „ E m piri e “ ? 1 3 3

    M I RI A M T H Y E , FRI E D RI C H E D E L H Ä U S E R , CH RI S TI A N S C H E F F E R , U L RI C H W E G E R U N D D I E T H A R D T A U S C H E L

    M e dit ati o n u n d P a us e nt a g als I nstr u m e nt e z u m s el bst g est e u ert e n L e r n e n 1 4 1

    B A R B A R A T HI E S U N D E L K E H EI S E

    ( M O O C-g es t üt zt e) O nli n e- Ei n h eit e n als Mitt el d er Bi n n e n diff er e n zi er u n g i n h et er o g e n e n L e hr v er a nst alt u n g e n: Ei n Pil ot pr oj e kt 1 5 3

    R E GI N A J U C K S , JE N S HI N RI C H H E L L M A N N U N D J E N S R I E H E M A N N

    E- L e ar ni n g i n d er H o c hs c h ul di d a kti k: Z u m P ers o n alisi er u n gs gr a d virt u ell er L e hr e 1 6 1

    N I C O L A M A R S D E N , JA S MI N L I N K U N D E LI S A B E T H B Ü L L E S F E L D

    P s y c h ol o gi s c h e Hi nt er gr ü n d e z ur E nt wi c kl u n g v o n P ers o n as f ür d e n Us a bilt y- E n gi n e eri n g-Pr o z ess 1 6 9

    L A R S B E H R M A N N , JA S MI N M. K I ZI LI R M A K U N D F A BI A N U T E S C H

    L a n gfri sti g e A us wir k u n g e n a us bl ei b e n d e n Str at e gi e u nt erri c hts a uf d as L er n v er h alt e n v o n St u di er e n d e n u n d d er e n Ei nst ell u n g e n z ur S c h ul e 1 7 9

    I V

  • 187

    MARTIN KLEIN, KAI WAGNER, ERIC KLOPP UND ROBIN STARK Theoretisieren für die Praxis. Eine Lernumgebung zur Förderung der Anwendung bildungswissenschaftlichen Wissens in schulischen Kontexten anhand kollaborativer Bearbeitung instruktionaler Fehler

    Praxisbezogene Anwendung psychologischer Erkenntnisse

    TORSTEN BRANDENBURG Mythen der Trainings- und Beratungsbranche? Was steckt hinter den „Klassikern“? 199

    KERSTIN BRUSDEYLINS UND JORINTHE HAGNER Das PENTAplus-Programm zur psychologischen Prüfungsvorbereitung – ein präventives Gruppentraining 209

    KERSTIN BRUSDEYLINS Wie erreichen psychologische Themen Ratsuchende mit unerfülltem Kinderwunsch? 215

    Evaluation

    MICHAEL KRÄMER Studienziele und Evaluation 225

    KATJA SINGLETON, VERONIKA KUHBERG-LASSON UND UTE SONDERGELD Wer finanziert Forschungsprojekte zur Bildung? Inhaltliche und methodische Interessen der Drittmittelgeber 235

    SEBASTIAN STEHLE UND SABINE FABRIZ Ein Instrument zur Erfassung des Planungswissens von Hochschullehrenden 243

    MICHAELA ZUPANIC, THOMAS OSTERMANN, ROBIN J. SIEGEL UND MARZELLUS HOFMANN Vom Wissenstest im Auswahlverfahren Psychologie der Universität Witten/Herdecke zum Progresstest Psychologie 251

    ROBIN J. SIEGEL, MICHAELA ZUPANIC UND ULRICH WEGER Persönlichkeit statt NC – Evaluation des Auswahlverfahrens an der Universität Witten/Herdecke 259

    V

  • EVA SEIFRIED, CHRISTINE ECKERT UND BIRGIT SPINATH Eingangs- und Verlaufsdiagnostik von Lernvoraussetzungen und Lernergebnissen in der Hochschullehre 267

    JOHANNES PETER, NIKOLAS LEICHNER, ANNE-KATHRIN MAYER UND GÜNTER KRAMPEN Das Inventar zur Evaluation von Blended Learning (IEBL): Konstruktion und Erprobung in einem Training professioneller Informationskompetenz 275

    JULIA BOSER, MIRIAM HANSEN UND SIEGFRIED PREISER Präsentationsfertigkeiten von Studierenden fördern – Evaluation eines Seminarkonzepts 283

    CHRISTINA DUSEND, NIKOLAI WYSTRYCHOWSKI UND BORIS FORTHMANN Entwicklung eines Evaluationsbogens für die tutorielle Unterstützung im Fachbereich Psychologie 293

    CHRISTIAN SCHÜRING UND STEPHAN DUTKE Was erfahrene Lehrer an der Psychologie schätzen – Ergebnisse einer Studienangebotsevaluation 301

    NINA ZEUCH UND ELMAR SOUVIGNIER Entwicklung eines Fragebogens zum wissenschaftlichen Denken bei (angehenden) Lehrkräften 309

    STEPHANIE MOSER, CHRISTINE KAISER, INES DEIBL UND JÖRG ZUMBACH Entwicklung und Evaluation einer Skala zur ErhebungEpistemologischer Überzeugungen Lehramtsstudierender im Bereich der Pädagogischen Psychologie 319

    ULRIKE STARKER UND MARGARETE IMHOF „Komplexitätsmanagement“ in der Lehramtsausbildung: das Planspiel „Schulalltag“ und dessen Evaluation 327

    V I

  • M e dit ati o n u n d P a us e nt a g als I nst r u m e nt e z u m s el bst g est e u e rt e n L e r n e ns

    Mi ri a m T h y e, F ri e d ri c h E d el h ä us e r, C h risti a n S c h eff e r, Ul ri c h We g e r u n d Di et h a r d T a us c h el

    I m Pr o z ess d er R ef or mi er u n g d es e ur o p äis c h e n Bil d u n gsr a u ms ( B ol o g n a- D e kl ar ati o n

    1 9 9 9) w ur d e L e b e nsl a n g es L er n e n ( L L L) als ei n e d er K er n a uf g a b e n d er a k a d e mis c h e n

    Bil d u n g b es c hri e b e n ( Pr a g er K o m m u ni q u é , 2 0 0 1). I m L L L k o m mt d e m s el bst -

    r e g uli ert e n L er n e n ( S R L) ei n e b es o n d er e B e d e ut u n g z u: Di e E nt wi c kl u n g d i es er k o m -

    pl e x e n u n d m e hr di m e nsi o n al e n K o m p et e n z wir d als ei n e H a u pt bil d u n gs a uf g a b e, ei n e

    Vor a uss et z u n g f ür Wiss e ns er w er b u n d als z e ntr al es El e m e nt i m M o d ell d es d y n a m i-

    s c h e n Wiss e ns er w er bs a n g es e h e n ( B a u m ert et al. , 1 9 9 9). Di e v orli e g e n d e n z w ei St u di e n

    u nt ers u c h e n , wi e si c h M e dit ati o n u n d di e Ei n h alt u n g ei n es P a us e nt a g es a us wir k e n . Di e

    q u alit ati v e n I n h alts a n al ys e n er g e b e n A us wir k u n g e n hi nsi c htli c h Er h ol u n g, K o g niti o n,

    E m oti o n, M oti v ati o n u n d S el bstst e u er u n g. Di es e Er g e b niss e g e b e n A nl as s, M e dit ati o n

    u n d P a us e nt a g als l er n - u n d s el bstst e u er u n gsf ör d er n d e I nstr u m e nt e s o wi e als p ositi v e

    Ei nfl uss gr ö ß e n a uf d as S R L - M o d ell z u b etr a c ht e n . D ar a uf a uf b a u e n d st ell e n wir ei n

    pr a kti zi ert es di d a ktis c h es M o d ell z ur St ei g er u n g d er S R L - K o m p et e n z v or u n d dis k uti e -

    r e n d ess e n Ei ns et z b ar k eit als G est alt u n gs el e m e nt i m H o c hs ch ulst u di u m u n d d a mit als

    B eitr a g z ur U nt er st üt z u n g d er H o c hs c h ul( w eit er) e nt wi c kl u n g u n d i ns b es o n d er e d er B o -

    l o g n a-R ef or m .

    Hi nt e r g r u n d u n d F r a g est ell u n g

    J u g e n d k ult urf ors c h er: „ St u di er e n d e si n d wi e Gr ott e n ol m e a m B a d es e e o h n e Welt a ns c h a u u n g u n d Wi d erst a n d! “

    St u di er e n d e: „ Wir si n d l a n g w eili g, u n d i hr s ei d s c h ul d! “

    (Fr a n kf u rt er All g e m ei n e Z eit u n g. 1 9./ 2 0. 0 7. 2 0 1 4; S. C 3)

    N a c h ei n e m kritis c h e n A ufr uf d er Fr a n kf urt er All g e m ei n e n Z eit u n g a n di e a kt u -

    ell e St u di er e n d e n g e n er ati o n, w e ni g er k o nf or m u n d w e ni g er h o c hst a pl eris c h, d af ür a b er

    s el bstst ä n di g er u n d erfi n d eris c h er z u s ei n, h a b e n si c h ei ni g e St u d e nt e n z u W ort g e m e l-

    d et. „ K ei n R a u m f ür w a hr e E x zell e nz “, „ Wir k otz e n P o w er p oi ntf oli e n a us “ , „ Vo m K a p i-

    t alis m us b esi e gt “ u n d „ K ritis c h er K o pf n ützt ni c hts “ si n d n ur ei n e A us w a hl v o n Er kl ä -

    1 4 1

  • r u n gs a ns ät z e n d er St u di er e n d e n, w el c h e di e Ver a nt w ort u n g f ür di es e E nt wi c kl u n g ei n -

    d e uti g i n di e H ä n d e d er v or h eri g e n G e n er ati o n e n l e g e n.

    U ni v ersit ät e n u n d H o c h s c h ul di d a kti k h a b e n es z ur A uf g a b e, si c h f ort w ä hr e n d

    w eit er z u e nt wi c k el n . Di es es g es c h e h e b e h ä bi g, g e m ess e n a n d e n F orts c hritt e n u n d Ver-

    ä n d er u n g e n i n Te c h n ol o gi e, D e m o gr a p hi e, G es ells c h aft u n d Wirts c h aft ( P ell ert , 2 0 0 0).

    Mit d er Zi els et z u n g, bis 2 0 1 0 ei n e n n e u str u kt uri ert e n e ur o p äis c h e n H o c h s c h ulr a u m z u

    s c h aff e n, w ur d e n i n d e r B ol o g n a-Er kl är u n g 1 9 9 9 Zi el e di es er N e u g est alt u n g b es c hl o s-

    s e n ( B e hr e n b e c k 2 0 1 1). 2 0 0 1 w ur d e i n d er F ol g e k o nf er e n z i n Pr a g Bil a n z d er bis h er i-

    g e n F orts c hritt e g e z o g e n; u. a. w ur d e d ort ei n S c h w er p u n kt a uf di e F ör d er u n g d es l e -

    b e nsl a n g e n L er n e ns, k ur z L L L, g e l e gt ( Pr a g er K o m m u ni q u e 2 0 0 1). Ei n e d er i nt e n di er-

    t e n Wir k u n g e n a uf St u di er e n d e s ollt e s o mit di e „( …) F ör d er u n g d er P ers ö nli c h k eits e nt-

    wi c kl u n g ( …) u. a. d er F ä hi g k eit, Ver a nt w ort u n g f ür d as ei g e n e L er n e n z u ü b e r n e h m e n

    ( …) “ s ei n ( Witt e, 2 0 1 0, S. 3 7; L o n d o n er K o m m u ni q u e, 2 0 0 7; L e u v e n er K o m m u ni q u e ,

    2 0 0 9).

    Z eitli c h a n al o g w ur d e di e E nt wi c kl u n g d er K o m p et e n z d es S el bs t-r e g uli ert e n

    L er n e ns ( S R L) als ei n e H a u pt bil d u n gs a uf g a b e d er H o c hs c h ul e n b es c hri e b e n. D as S R L

    wir d als Vor a uss et z u n g f ür Wiss e ns er w er b u n d als z e ntr al es El e m e nt i m M o d ell d es

    d y n a mis c h e n Wiss e ns er w er bs a n g es e h e n ( B a u m ert et al. , 1 9 9 9). S c hl üss el k o m p et e n z e n

    si n d hi er b ei: k o n kr et e Zi els et z u n g e n, Z eit m a n a g e m e nt, S el bst e v al u ati o n, S el bst m oti v a -

    ti o n u n d i ntri nsis c h es I nt er ess e a n d e n L er ni n h alt e n ( Zi m m er m a n n , 2 0 0 2). Di e B e urt e i-

    l u n g e n d er bis h eri g e n B ol o g n a-R ef or m wir k u n g e n v arii er e n i n d e n 4 8 b et eili gt e n St a a -

    t e n. I m d e uts c h e n H o c hs c h ulr a u m wir d ei n e z u n e h m e n d e Vers c h ul u n g d er u ni v ersit är e n

    L e hr u m g e b u n g b e o b a c ht et, b eis pi els w eis e d ur c h A n w es e n h eits pfli c ht e n i n S e mi n ar e n

    u n d w a c hs e n d er Pr üf u n gs z e ntri er u n g i m St u di u m ( K ü hl , 2 0 1 1). A us wir k u n g e n d er B o -

    l o g n a-Zi els et z u n g e n a uf d as k o n kr et e L er n v er h alt e n u n d d a mit a uf d as S R L si n d n a h e -

    li e g e n d.

    B ei St u di er e n d e n ä u ß ert si c h di es er Ver ä n d er u n gs pr o z ess z. B. z u n e h m e n d i m

    P h ä n o m e n d es c hr o nis c h e n A ufs c hi e b e ns ( Pr o kr a sti n ati o n). Hi er b ei h a n d elt es si c h u m

    e i n e Ni c ht erl e di g u n g ei n er i nt e n di ert e n H a n dl u n g ( z. B. L er n e n) z u g u nst e n ei n er Alt e r-

    n ati v h a n dl u n g ( z. B. Erl e di g e n v o n H a us h alt s a uf g a b e n). Er kl är e n d f ür di es es P h ä n o m e n

    w er d e n M o d ell e d er S el bstst e u er u n gs k o m p et e n z u n d d er K o n diti o ni er u n g h er a n g e z o -

    g e n . Ei n w eit er es Er kl är u n gs m o d ell b es c hr ei bt, A ufs c hi e b e v er h alt e n u nt er St u d e nt e n

    1 4 2

  • k ö n n e a us ei n er z u g eri n g e n i ntri nsis c h e n M oti v ati o n z u m L er n e n r es ulti er e n ( T h y e,

    2 0 0 9).

    Di e b ei d e n v orli e g e n d e n St u di e n g e h e n ei n e n S c hritt i m Er pr o b e n n e u er A ns ä t-

    z e, d as S el bst -r e g uli ert e L er n e n z u sti m uli er e n u n d d a mit ei n e n B eitr a g z u m l e b e nsl a n -

    g e n L er n e n z u li ef er n. E s w ur d e u nt ers u c ht, o b u n d i n wi ef er n si c h M e diti er e n u n d Ein -

    ri c ht e n ei n es P a us e nt a ges i n d er W o c h e a uf As p e kt e d es S R L a us wir k e n k ö n n e n.

    St u di e S 1: S el b st st e u er u n g u n d M e dit ati o n

    Hi nt e r g r u n d

    N e ur o ps y c h ol o g is c h e F ors c h u n gs er g e b niss e z ei ge n, d ass P ers o n e n, di e r e g el m ä -

    ßi g m e diti er e n, ei n e Ver gr ö ß er u n g d er Gr o ß hir nri n d e ( C ort e x) i m r e c ht e n, pr äfr o nt al e n

    B er ei c h s o wi e i m r e c ht e n a nt eri o r e n B er ei c h d es C ort e x i ns ul aris (I ns el c ort e x) a uf w ei-

    s e n ( L a z ar, 2 0 0 5). Di es e G e bi et e si n d mit d e m B e w ussts ei n u nd d er A uf m er ks a m k eit

    ass o zii ert . E b e nf alls w er d e n S el bstr e g ul ati o ns m e c h a nis m e n b ei nfl usst . S o z ei g e n si c h

    di es e b ei M e ns c h e n, di e si c h i n M e dit ati o n ü b e n, si g nifi k a nt b ess er a us g e pr ä gt: M e diti e -

    r e n d e St u d e nt e n wi es e n u. a. b ess er e Er g e b niss e i m Att e nti o n al N et w or k Test a uf ( Ta n g,

    2 0 0 7). St u di e S 1 e x pl or i ert u n d i n v e nt arisi ert M oti v e z u m A usfü hr e n v o n M e dit ati o n s-

    ü b u n g e n u n d erl e bt e r Eff e kt e, u n d dis k uti ert di e Er g e b niss e i n B e z u g a uf d as S R L.

    F o rs c h u n gsi n st r u m e nt

    F ür di e I nt er vi e ws w ur d e ei n s e mistr u kt uri ert er L eitf a d e n i n F or m v o n off e n e n

    Fr a g e n erst ell t.

    M et h o d e

    Di e I nt er vi e ws w ur d e n mit fr ei willi g e n Teil n e h m er n d er R a d b o u d U ni v ersit ät

    Ni m w e g e n d ur c h g ef ü hr t. Ei ns c hl uss krit eri e n d er R e kr uti er u n g w ar e n : Alt e r: 1 9- 3 5 J a h -

    r e, M e dit ati o n : i m Z eitr a u m v or d e m I nt er vi e w a kti v pr a kti zi er e n d, A us bil d u n g : mi n d es-

    t e ns A bit ur u n d G es c hl e c ht : a us g e w o g e n es M a n n- Fr a u Ver h ält nis i n d er Sti c h pr o b e.

    Di e tr a ns kri bi ert e n I nt er vi e ws w ur d e n i n h alts a n al ytis c h n a c h S mit h a n al ysi ert. Als

    S oft w ar e w ur d e Atl as -TI v. 6 v er w e n d et.

    1 4 3

  • Sti c h p r o b e n b es c h r ei b u n g

    Di e Sti c h pr o b e ( N = 1 7) s et zt si c h a us 8 w ei bli c h e n u n d 9 m ä n nli c h e n Teil n e h -

    m er n i m Alt er z wis c h e n 2 1 -3 3 J a hr e n z us a m m e n. Di e St u di e nri c ht u n g e n v arii er e n v o n

    J ur a, Bi ol o gi e, P oliti k, M e di zi n bis z u A nt hr o p ol o gi e. M a n c h e Teil n e h m er g a b e n a n,

    a u c h als F ors c h u n gs assist e nt o d er i n a n d er e n N e b e n b er uf e n z u ar b eit e n. All e h a b e n a n

    ei n e m M e dit ati o ns k urs v o n 5 x 9 0 mi n. mit t h e or etis c h e n u n d pr a ktis c h ü b e n d e n A nt eil e n

    t eil g e n o m m e n. A nr e g u n g e n f ür w eit er e Ü b u n g e n z u h a us e w ur d e n mit g e g e b e n.

    E r g e b niss e

    Als M oti v e z ur M e dit ati o n w er d e n K o ntr oll e, R e kr e ati o n u n d S el bst -

    Tr a nsf or m ati o n g e n a n nt. Z ur B etr a c ht u n g d er S el bst r e g ul ati o n w ur d e di e C o d ef a mili e

    „ K o ntr oll e “ n ä h er b etr a c ht et.

    U m ei n Zit at d er C o d ef a mili e „ K o ntr oll e “ u nt er z u or d n e n, m uss d er T eil n e h m e r

    ü b e r di e I nt e nti o n d er Er w eit er u n g d er K o ntr ollf ä hi g k eit e nt w e d er ps y c his c h er o d er

    p h ysis c h er A rt b eri c ht e n. F ol g e n d e f o k ussi ert e C o d es w ur d e n z ur C o d ef a mili e „ K o n -

    tr oll e “ z us a m m e n g ef asst: K o nz e ntr ati o n, b e w usst e E nts c h ei d u n g, m ei n e m L e b e n Ri c h -

    t u n g g e b e n, R e a kti o n e n st e u er n, R efl ex i o n, a ut o m atis c h es D e n k e n st o p p e n, F o k us u n d

    Str u kt ur.

    Z us a m m e n g ef asst b es c hr ei b e n di e T eil n e h m er d a s B e d ür f nis, m e hr Ei nsi c ht i n

    di e p h ysis c h e n u n d ps y c his c h e n Pr o z ess e d er M e dit ati o n z u er h alt e n, u m s o mit b e w us s-

    t er r e a gi er e n zu k ö n n e n u n d ni c ht A ut o m atis m e n z u f ol g e n: „[ …] M e dit ati o n hilft mir

    d a n n j a m e hr off e n z u s ei n w e ni g e r z u urt eil e n u n d w e ni g er a ut o m atis c h z u f u n kti o ni e -

    r e n[ …] “( N 0 8). M e hrf a c h wir d ei n p ositi v er P ers p e kti v w e c hs el b es c hri e b e n: „ [ …] d ur c h

    d e n A bst a n d k a n n i c h d a n n a u c h m al ni c ht urt eil e n u n d all es mit ei n er n e u e n Brill e s e -

    h e n[ …] “ ( N 0 3) . Z e h n v o n 1 7 T eil n e h m er n b e ri c ht e n d a z u ei n e n r e or g a ni si er e n d e n A s-

    p e kt d er M e dit ati o n :“ [ …] M e dit ati o n m a c ht w as u n d hilft s o [ …] w o st e h i c h j etzt e i-

    g e ntli c h u n d w o d er a n d er e. W e n n d u d as C h a os i n d ei n e m K o pf a ufr ä u mst ist d o c h

    m e hr Pl atz f ür a n d er es. D a n n h at m a n m e hr A uf m er ks a m k eit [ …] “ ( N 0 4). I n f ast all e n

    I nt er vi e ws w ur d e M e dit ati o n als m e nt al es Mitt el u ms c hri e b e n, w el c h es dir e kt e n Ei n -

    fl uss a uf die L eist u n gsf ä hi g k eit h a b e : „ [ …] M e dit ati o n ist p h ysis c h, f ür mi c h ei n e Art

    Hir ntr ai ni n g f ür K o nz e ntr ati o n. Z u m L er n e n, z u m Kl a vi er s pi el e n u n d a u c h b ei m T a n -

    1 4 4

  • z e n k a n n i c h mi c h b ess er k o nz e ntri er e n. E c ht j a s o g ar k ör p erli c h es T r ai ni n g g e ht b ess er

    d ur c h k o nz e ntri er e n u n d f o k ussi er e n[ …] “ ( N 1 0).

    Dis k u ssi o n

    Di e M oti v ati o n z u M e diti er e n b es c hr ei b e n di e St u di e nt eil n e h m er i n B e griff e n

    d es B er ei c h es d er S el bstst e u er u n g. H a n dl u n gs m oti v f ür di e A usf ü hr u n g v o n M e di ati o n

    ist als o u. a. ei n e Erh ö h u n g d er S el bstst e u er u n g, w el c h e als erl e bt e Wir k u n g d er M e dit a -

    ti o ns pr a xis ei ntritt. Di e v o n d e n St u di e nt eil n e h m er n g e n a n nt e n M oti v e u n d erl e bt e n

    Wir k u n g e n l e g e n n a h e, di es e als F orts et z u n gs m oti v at or z u m M e diti er e n a n z us e h e n.

    D ur c h di e v ertr et e n e n v ers c hi e d e nst e n St u di e nri c ht u n g e n i st di e Tr a n sf eri er -

    b ar k eit d er Er g e b niss e g e w ä hrl eist et, w o b ei di e g eri n g e T eil n e h m er a n z a hl li miti er e n d

    wir kt. Di e B efr a g u n g h at i n d e n Ni e d erl a n d e n st att g ef u n d e n; a uf gr u n d d er k ult ur ell e n

    N ä h e z u D e uts c hl a n d ist ei n v er gl ei c h b ar es Er g e b nis z u er w art e n. Di e H o c hs c h uls yst e -

    m e d er Ni e d erl a n d e u n d D e uts c hl a n ds h a b e n si c h i m Z u g e d er B ol o g n a -R ef or m a n g e -

    gli c h e n, f ol g e n d e ns el b e n Zi el v er ei n b ar u n g e n u n d si n d a us di es e m Gr u n d v er gl ei c h b ar.

    Z us a m m e nf ass e n d k a n n a us g es a gt w er d e n, d ass si c h b ess er z u k o ntr olli er e n u n d

    z u r e g uli er e n als B asis m oti v ati o n e n z ur M e dit ati o n a n g es e h e n w er d e n k ö n n e n. Di e M o -

    ti v e b etr eff e n u. a. di e S el bst k o ntr oll e, als o u. a. di e F ä hi g k eit , ei n e a ut o m atis c h e , u n mit-

    t el b ar e R e a kti o n z u i n hi bi er e n, b eis pi els w eis e u m ei n e b e w usst e H a n dl u n g mit ei n e m

    L a n g z eit zi el a usf ü hr e n z u k ö n n e n ( T err y , 2 0 0 6). G e n a u di es e K o m p et e n z wir d i n Er kl ä -

    r u n gs m o d ell e n d er Pr o kr asti n ati o n als g e h e m mt b es c hri e b e n u n d st ellt ei n K er n el e m e nt

    d er S R L -M o d ell e d ar.

    Di e w eit er e B ef ors c h u n g d er M e dit ati o n i n B e z u g a uf d as S R L u n d i ns b es o n d er e

    a uf Pr o kr asti n ati o ns v er h alt e n i m St u d e nt e n allt a g s c h ei nt a uf gr u n d di es er erst e n Er g e b -

    niss e i nt er ess a nt u n d a us si c htsr ei c h.

    St u di e S 2 : S el b str e g ul ati o n u n d L er nf ör d er u n g d ur c h Ei nl e g e n ei n es P a us e nt a g es

    Hi nt e r g r u n d u n d F r a g e st ell u n g

    Bis h eri g e Er h e b u n g e n z u St u di e n b e di n g u n g e n z ei g e n, d ass di e z eitli c h e Erf ül l-

    b ar k eit d er S e m est er v or g a b e n u n a b h ä n gi g v o m St u di e nf a c h ü b e r gr eif e n d als g eri n g ein -

    g es c h ät zt wir d: n ur 1 4 -2 9 % d er St u di er e n d e s c h ät z e n si e als g ut b e w älti g b ar ei n

    1 4 5

  • ( R a m m, 2 0 1 0). A u c h w e n n di e z eitli c h e B el ast u n g i m St u di u m, di e A nf or d er u n g e n a n

    di e a n g e w e n d et e n M ess v erf a hr e n s o wi e di e B e w ert u n g d er Er g e b niss e kritis c h dis k u -

    ti ert w er d e n ( B a ns c h er us, 2 0 1 1), s o l ass e n Mitt eil u n g e n v o n St u di er e n d e n d er U ni v ers i-

    t ät Witt e n/ H er d e c k e ( U W H) ü b e r i hr St u di er v er h alt e n a uf h or c h e n: h o h e z eitli c h e An -

    f or d er u n g e n w ür d e n z u ei n e m d ur c h g e h e n d e n L er n e n o h n e e c ht e P a us e n f ü hr e n. P a us e n

    si n d j e d o c h z e ntr al f ür Er h ol u n g, u n d di es e wi e d er u m Vor a uss et z u n g f ür j e d e Art v o n

    L eist u n gsf ä hi g k eit . Di e erf or d erli c h e P a us e nl ä n g e b z w. Er h ol u n gs d a u er h ä n gt v o m or-

    g a nis mis c h e n A d a pt ati o ns b e d arf a b ( H e c k m a n n , 2 0 1 3). B ei m p a us e n ar m e n D a u erl er n e n

    d arf i. R. d. Eff ort - R e c o v er y-T h e or y ( M eij m a n & M ul d er , 1 9 9 8) v o n n e g ati v e n Eff e kt e n

    f ür di e Leist u n gsf ä hi g k eit u n d d a mit d e n L er n erf ol g a us g e g a n g e n w er d e n. U ns i nt er e s-

    si ert e, w el c h e Wir k u n g e n St u di er e n d e d ur c h Ei nri c ht e n ei n es P a us e nt a gs pr o W o c h e

    w ä hr e n d d es S e m est ers a uf i hr L er n e n erf a hr e n.

    S etti n g u n d M et h o di k

    St u di er e n d e w e r d e n i m R a h m e n ei n er L er n w er k st att a n g el eit et, i hr e St u di u ms-

    u n d L er n w o c h e gr u n dl e g e n d z u str u kt uri er e n. Hi er z u g e h ör t d as Ei nri c ht e n ei n es P a u -

    s e nt a g e s, a n w el c h e m k ei n erl ei st u di e nr el ati ert e H a n dl u n g e n a us g ef ü hrt w er d e n. Di es

    g es c hi e ht d ur c h i n di vi d u ell es Erst ell e n ei n es W o c h e n pl a ns.

    Di e Er h e b u n g z u m P a us e nt a g fi n d et i n F or m ei n er q u alit ati v e n, a n o n y m e n p a -

    p er -p e n cil - B efr a g u n g st att. Es w er d e n U ms et z u n g s o wi e s el bst erl e bt e Wir k u n g e n d es

    P a us e nt a g es erfr a gt: „ K o n nt est D u d e n g e pl a nt e n T a g ei n h alt e n ? “ u n d „ We n n j a, k o n n -

    t est D u ei n e n Ei nfl uss a uf D ei n L er n e n f estst ell e n ? Wel c h e n ? “, l et zt er es mit Fr eit e xt-

    A nt w or t m ögli c h k eit.

    Di e A us w ert u n g erf ol gt mitt els q u alit ati v ori e nti ert er I n h alts a n al ys e.

    Sti c h p r o b e n b es c h r ei b u n g

    A us g e w ert et w ur d e n D at e n v o n S o m m ers e m est er 2 0 1 1 bis Wi nt ers e m est er

    2 0 1 3- 1 4. All e Teil n e h m er h att e n b er eits mi n d est e ns ei n S e m est er st u di ert, s o d ass Erf a h -

    r u n g e n mit d e m St u di u ms allt a g u n d d e n Ver ä n d er u n g e n d es L e b e ns u n d L er n e ns d ur c h

    d as St u di u m v orl a g e n.

    1 4 6

  • Ergebnisse

    N=119 Studierende haben an der Lernwerkstatt teilgenommen. Sie studieren

    Human-, Zahnmedizin, Psychologie, Wirtschaftswissenschaften oder im Bereich Philo-

    sophie und Kulturreflexion. N=76 Teilnehmer gaben den Fragebogen ausgefüllt ab

    (Rücklaufquote 63,9%). Den geplanten Pausentag mind. einmalig einhalten konnten

    N=49 Studierende; weiteren N=12 Teilnehmern gelang es, partielle, z.B. einen oder

    zwei halbe Pausentage, einzurichten. N=14 gaben an, keinen Pausentag einzulegen.

    N=41 antworteten mit Freitext. Für diese erlebten Wirkungen wurden folgende Kodie-

    rungen und Frequenzen gefunden (Mehrfachkodierungen möglich).

    Tab. 1: Ergebnisse S2: Codehäufigkeiten und Beispiele

    Code Häufigkeit Beispiele Erholung 10 „Nach dem Pausentag bin ich erholter“

    „mit mehr Energie ans Lernen gehen“ kognitiv 7 „Wenn ich ihn gemacht habe, war ich an den Lerntagen

    aufnahmefähiger.“ „bessere Konzentration an anderen Tagen“

    emotional 13 „Ich freue mich auf den Pausentag, schaffe es etwas abzuschalten, was sich gut auf das Lernen danach aus-wirkt.“ „ich habe danach mit mehr Freude & Ausdauer gelernt. […]“ „Ich bin entspannter beim Lernen […]“

    motivational 13 „[…] an dem Tag, an dem ich nix mache, kann ich mir viel Motivation abholen.“ „Ich habe den gleichen Lernstoff bewältigt wie ohne Pausentag war aber trotzdem motivierter“

    Sonstiges 5 „habe wieder mehr Zeit für Freunde, Familie und Din-ge, die ich vorher vernachlässigt habe“

    kein Einfluss

    3 „Einfluss konnte nicht festgestellt werden, da schon früher so gearbeitet.“ „kann ich leider nicht sagen, da ich mich zur Zeit nicht in einer Lernphase befinde. Ich habe viele Pausentage“

    Diskussion

    Einen Pausentag während der Lernwochen im Semester einzulegen gelang 64%

    der Teilnehmer. Auch bei einem oder mehreren eingelegten halben Pausentagen konnten

    selbsterlebte Wirkungen beschrieben werden. Diese wurden von fast als förderlich cha-

    rakterisiert; in zwei Fällen wurden teilweise einschränkende Wirkungen wahrgenom-

    147

  • m e n: „ H att e [ …] w ä hr e n d d es P a us e nt a gs ei n s c hl e c ht es G e wiss e n. “ u n d „ d e n Str ess

    d e n i c h mir d a n a c h g e m a c ht h a b e w ar gr ö ß er al s di e Er h ol u n g d ur c h d e n P a us e nt a g.

    A b er: Ei n h al b er T a g g e ht s e hr g ut ;) “ . Weit er e n e g ati v e Wir k u n g e n w ur d e n ni c ht do -

    k u m e nti ert.

    Wir k u n g e n i m ps y c his c h e n B er ei c h hi nsi c htli c h A uf m er ks a m k eit u n d K o n z e n t-

    r ati o n, G efü hl e n u n d v er s p ür t er M oti v ati o n k o n nt e n diff er e n zi ert v o n d e n Teil n e h m er n

    b es c hri e b e n w er d e n. U m g e k e hrt w ur d e a u c h g e n a n nt, w as o h n e P a us e nt a g ei ntritt:

    „ m ü d e, i n effizi e nt er & d e m oti vi ert er “ .

    B es c hr ei b u n g e n z u A us wir k u n g e n a uf d as L er n e n v or d e m P a us e nt a g: „i c h h att e

    a uf di es e n fr ei e n T a g i m m er hi n g e ar b eit e t “ u n d „ w eil i c h a n a n d er e n T a g e n d a n n

    m e hr g e m a c ht h a b e + mi c h n ur a uf di e wi c hti gst e n S a c h e n b es c hr ä n k e “ ill ustri er e n

    s el bst -r e g ulier e n d e Wir k u n g e n , di e si c h i m Z u g a n g a uf d e n T a g P a us e für d as L er n e n

    g elt e n d m a c h e n.

    Di e g ef u n d e n e n C o d es „ k o g niti v “, „ e m oti o n al “ u n d „ m oti v ati o n al “ b etr eff e n

    K a t e g ori e n, di e Zi el e d er z u f ör d er n d e n S el bstr e g ul ati o n i m R a h m e n d er S R L- M o d ell e

    ( z. B. B o e k a erts , 1 9 9 9) si n d. D er R e g ul ati o nsf ä hi g k eit d es sit u ati o n ell e n M oti v ati o ns z u -

    st a n d s ( B a u m ert, 2 0 0 0) d ür ft e d a b ei ei n e b es o n d ers z e ntr al e B e d e ut u n g z u k o m m e n; si e

    w ar mit a m h ä ufi gst e n als Wir k u n g v o n d e n St u di e nt eil n e h m er n d ur c h Ei nl e g e n ei n es

    P a us e nt a gs b es c hri e b e n. D as o b e n b es c hri e b e n e D a u erl er n e n k a n n mit i h m s el bst ge -

    st e u ert d ur c h br o c h e n w er d e n. S o mit k a n n d er P a us e nt a g als str u kt ur g e b e n d er u n d

    m e hr di m e nsi o n al wir ks a m er B a ust ei n f ür d e n L er n e n d e n u n d d as L er n e n f u n gi er e n. Er

    r es p. di e L er n w er kst att st ellt ei n e n B eitr a g f ür di e als ei n e z e ntr al e L ös u n g i n d er kriti-

    s c h e n St u di e n ei n g a n gs p h as e e m pf o hl e n e n „ S e mi n ar e f ür St u di er e n d e i m Z eit - u n d

    S el bst m a n a g e m e nt “ d ar (Ni c k el , 2 0 1 1).

    F a zit

    K o nz e ntr ati o n, b e w usst e E nts c h ei d u n g, m ei n e m L e b e n Ri c ht u n g g e b e n, R e a kti o -

    n e n st e u er n, R efl e x i o n, a ut o m atis c h es D e n k e n st o p p e n, Fo k us u n d Str u kt ur si n d M oti v e ,

    di e Teil n e h m er d er St u di e 1 als M oti v ati o nsf a kt or e n z ur M e dit ati o n b e n e n n e n. Di es e

    B e d ürf niss e n a c h Ver ä n d er u n g d er H a n dl u n gsstr at e gi e n d e c k e n si c h mit d e n m ö gli c h e n

    Urs a c h e n, di e d as c hr o nis c h e n A ufs c hi e b e v er h alt e n ( Pr o kr asti n ati o n) u nt er St u di er en -

    d e n z u er kl är e n v ers u c h e n. Z u d e m b e kr äfti g e n di e g e n a n nt e n M oti v e ei n e a n g estr e bt e

    1 4 8

  • St är k u n g d er S c hl üss el k o m p et e n z e n d es S el bst -r e g uli ert e n L er n e ns: k o n kr et e Zi els et-

    z u n g e n, Z eit m a n a g e m e nt, S el bst e v al u ati o n, S el bst m oti v ati o n u n d i ntri nsis c h es I nt er ess e

    a n d e n L er ni n h alt e n ( Zi m m er m a n n , 2 0 0 2). N e b e n d er Er h ol u n gsf ör d er u n g a p p elli er e n

    a u c h di e d ur c h di e St u di er e n d e n b es c hri e b e n e n p ositi v e n Eff e kt e d es Ei nl e g e ns ei n es

    P a us e nt a g es ( St u di e 2) a n ei n e Er h ö h u n g d er s el bst -re g ul ati v e n St e u er u n gs m e c h a ni s-

    m e n i n n er h al b d es st u d e ntis c h e n Allt a g es. G es c hil d ert w er d e n n e b e n ei n er z u er w art e n -

    d e n p h ysi ol o gis c h e n u n d erl e b b ar e n Er h ol u n g ei n e u n mitt el b ar e u n d l er n b e g ü ns ti g e n d e

    Wir k u n g a uf k o g niti v e, e m oti o n al e s o wi e m oti v ati o n al e B er ei c h e.

    Es bl ei b e n di e a u c h i m Z u g e d er B ol o g n a -E nt wi c kl u n g e n n o c h z u l ös e n d e n Fr a -

    g e u n d H er a usf or d er u n g, L er n u m g e b u n g e n a n U ni v ersit ät e n z u s c h aff e n, di e S R L f ö r-

    d er n u n d L L L v er a nl a g e n ( H u b er , 2 0 1 0). A n d er U ni v ersit ät Witt e n/ H er d e c k e ( U W H)

    w ur d e 2 0 0 9 ei n e L er n w er kst att i n Z us a m m e n ar b eit z wis c h e n St u di er e n d e n u n d D o z e n -

    t e n ei n g eri c ht et. K er ni nt e nti o n ist, d as L er n e n als b e w usst h a n d h a b b ar e F ä hi g k eit w eit er

    z u e nt wi c k el n. Di es es g es c hi e ht i n F or m v o n W or ks h o ps u n d S e mi n ar e n, w el c h e z ur

    Er w eit er u n g d es Wiss e ns ü b e r L er nstr at e gi e n u n d -f or m e n u n d z ur R efl e kti o n b ei z utra -

    g e n v ers u c h e n. Si e zi el e n a uf i n di vi d u alisi ert e n, a d ä q u at e n u n d s el bstst e u er n d e n U m -

    g a n g mit d e n ei g e n e n p h ysi ol o gis c h e n R ess o ur c e n s o wi e a uf Verst ä n d nis u n d Eff e kti v i-

    t ät b ei m L er n e n . Di e hi er b ef ors c ht e n I nstr u m e nt e M e dit ati o n u n d P a us e nt a g si n d Teil

    di es er U m g est alt u n g d er L er n u m g e b u n g hi n z u m s el bst -r e g uli ert e n L er n e n. Di e Weit e r-

    e nt wi c kl u n g d es S el bst -r e g uli ert e n L er n e ns i m Z us a m m e n h a n g mit d er Si c h er u n g d es

    l e b e nsl a n g e n L er n e ns ist ni c ht n ur ei n K er n zi el d e r B ol o g n a- Ver ei n b ar u n g e n, w el c h e m

    R e c h n u n g g etr a g e n w er d e n s oll; S R L u n d L L L si n d f u n d a m e nt al e W u ns c h, B e d ür f nis

    u n d A uf g a b e d es M e ns c h e n. B er eits 1 8 1 0 st ellt e Wil h el m v o n H u m b ol dt d i e F or d er u n g

    a uf: Z ur A us bil d u n g ei n es kritis c h e n wiss e ns c h aftli c h es G eist es s ollt e n e b e n d er Fr e i-

    h eit i m L er n e n di e P ers ö nli c h k eits e nt wi c kl u n g d er St u di er e n d e n b eitr a g e n. M e dit ati o n,

    P a us e nt a g u n d di e Ei nri c ht u n g v o n e nts pr e c h e n d e n L er n u m g e b u n g e n z ur F ör d er u n g

    v o n S R L k ö n nt e n hi er b ei ei n wi c hti g e R oll e s pi el e n, d e n n: di e Gr u n d a uf g a b e d er Bi l-

    d u n g b est e ht n a c h H u m b ol dt i n d er „( …) A nr e g u n g all er Kr äft e d es M e ns c h e n, d a mit

    di es e si c h ü b e r di e A n ei g n u n g d er Welt e ntf alt e n u n d z u ei n er si c h s el bst b esti m m e n d e n

    I n di vi d u alit ät u n d P ers ö nli c h k eit fü hr e n “ ( Wil h el m v o n H u m b ol dt, 1 8 1 0, S. 5 6).

    1 4 9

  • Lit e r at u r

    B a ns c h er us, U. & Hi m p el e, K. ( 2 0 1 1). St u di u m h e ut e – m e hr als W or kl o a d u n d Kr e di t-

    p u n kt e ?! Z eits c hrift f ür H o c hs c h ul e nt wi c kl u n g, 6 ( 2), 9 3- 9 8.

    B e hr e n b e c k, S. ( 2 0 1 1). Eff e kt e d er B ol o g n a -R ef or m a uf di e H o c hs c h ult y p e n.

    Wiss e ns c h aftsr e c ht , 4 4 ( 2), 1 5 6- 1 7 9.

    B o e k a erts, M. ( 1 9 9 9). S elf -r e g ul at e d l e ar ni n g: W h er e w e ar e t o d a y. I nt er n ati o n al j o ur-

    n al of e d u c ati o n al r es e ar c h , 3 1 ( 6), 4 4 5- 4 5 7.

    B a u m ert, J., Kli e m e, E., N e u br a n d, M., Pr e n z el, M., S c hi ef el e, U., S c h n ei d er, W., ... &

    Wei ß, M. ( 2 0 0 0). F ä hi g k eit z u m s el bstr e g uli ert e n L er n e n als f ä c h er ü b er gr eif e n d e

    K o m p et e n z. B erli n: PI S A Pr oj e kt C o ns orti u m . Verf ü g b ar u nt er :

    htt ps:// w w w. m pi b - b erli n. m p g. d e/ Pis a/ C C C dt. p df ( a b g er ufe n a m 1 6. 0 5. 2 0 1 4).

    Fr a n kf urt er All g e m ei n e Z eit u n g ( 2 0 1 4) Wir si n d l a n g w eili g, u n d i hr s ei d s c h ul d! . Fr a nk -

    f urt er All g e m ei n e Z eit u n g v o m 1 9./ 2 0. 0 7. 2 0 1 4, S eit e C 3.

    H e c k m a n n C . & G ut e n br u n n er C. ( 2 0 1 3). F u n kti o n ell e H y gi o g e n es e. Gr u n dl a g e n d er

    a d a pti v e n N or m alisi er u n g . Wal d kri c h e n: V A S -Verl a g .

    H u b er , L. ( 2 0 1 0): A nf a n g en z u St u di er e n. Ei ni g e Eri n n er u n g e n z ur „ St u di e n ei n g a n g s-

    p h as e. D as H o c hs c h ul w e s e n; 5 8 , 4- 5. Verf ü g b ar u nt er :

    htt p:// w w w. h o c hs c h ul w es e n.i nf o/i n h alt e/ hs w- 4- 5- 2 0 1 0. p df # p a g e = 1 7 (a b g er uf e n

    a m 2 7. 0 7. 2 0 1 4).

    H u m b ol dt, W. v. ( 1 8 1 0). Ü b er di e i n n er e u n d ä u ß er e Or g a nis ati o n d er h ö h er e n wiss e n -

    s c h aftli c h e n A nst alt e n z u B erli n. I n A. Flit n er & K. Gi el ( Hrs g.), Wil h el m v o n

    H u m b ol dt, Wer k e i n f ü nf B ä n d e n, B a n d 4: S c hrift e n z ur P oliti k u n d zu m Bi l-

    d u n gs w es e n . D ar mst a dt 2 0 0 2, S. 2 5 5- 2 6 6

    H u m b ol dt, W. v. ( 1 9 8 6): I d e e n z u ei n e m Vers u c h, di e Gr e nz e n d er Wir ks a m k eit d es

    St a a t es z u b esti m m e n. Dit zi n g e n: R e cl a m Verl a g.

    K ü hl , S. ( 2 0 1 1). Vers c h ul u n g wi d er Will e n. Di e u n g e w ollt e n N e b e nf ol g e n ei n er H o ch -

    s c h ulr ef or m. D er S u d o k u -Eff e kt: H o c hs c h ul e n i m Te uf els kr eis d er B ür o kr ati e.

    Ei n e Str eits c hrift. Bi el ef el d: tr a ns cri pt .

    L a z ar, S. W., K err, C. E., Wass er m a n, R. H., Gr a y, J. R., Gr e v e, D. N., Tr e a d w a y, M. T.,

    et al. ( 2 0 0 5) M e dit ati o n e x p eri e n c e is ass o ci at e d wit h i n cr e as e d c orti c al t hi c k -

    n ess. N e ur or e p ort , 1 6 ( 1 7), 1 8 9 3.

    1 5 0

    http://www.hochschulwesen.info/inhalte/hsw-4-5-2010.pdf#page=17https://www.mpib-berlin.mpg.de/Pisa/CCCdt.pdf

  • M eij m a n, T. F., & M ul d er, G. ( 1 9 9 8). P s y c h ol o gi c al as p e cts of w or kl o a d. H a n d b o o k of

    W or k a n d Or g a niz ati o n al Ps y c h ol o g y. Vol u m e 2 .

    Ni c k el, S. ( 2 0 1 1). Z wis c h e n Kriti k u n d E m piri e – Wi e wir ks a m ist d er B ol o g n a -Pr o z ess ?

    I n S. Ni c k el ( Hrs g.), D e r B ol o g n a - Pr oz ess a us Si c ht d er H o c hs c h ulf ors c h u n g:

    A n al ys e n u n d I m p uls e f ür di e Pr a xis ( S. 8- 1 7). G üt ersl o h: B u n d es mi nist eri u m

    f ür Bil d u n g u n d F ors c h u n g. Ve rf üg b ar u nt er :

    htt p:// d o c. ut w e nt e. nl/ 8 9 2 2 0/ 1/ B ol o g n a _ Pr o z ess _ a us _ Si c ht _ d er _ H o c hs c h ulf ors c h u n g. p df

    ( a b g er uf e n a m 2 0. 0 7. 2 0 1 4).

    P ell ert, A. ( 2 0 0 0). E x p ert e n or g a nis ati o n e n r ef or mi er e n. I n A. H a nft ( Hrs g.) , H o c hs c h u -

    l e n m a n a g e n ? Z ur R ef or mi er b ar k eit d er H o c hs c h ul e n n a c h M a n a g e m e nt p ri nzi-

    pi e n . N e u wi e d 2 0 0 0, 3 9- 5 5.

    R a m m, M., M ultr us, F. & B ar g el, T. ( 2 0 1 1). St u di e nsit u ati o n u n d st u d e ntis c h e Ori e nti e -

    r u n g e n: 1 1. St u di er e n d e ns ur v e y a n U ni v ersit ät e n u n d F a c h h o c hs c h ul e n ( L a n g -

    f ass u n g). B u n d es mi nist eri u m f ür Bil d u n g u n d F ors c h u n g.

    Ta n g, Y. Y., M a, Y., Wa n g, J., F a n, Y., F e n g, S., L u, Q., ... & P os n er, M. I. ( 2 0 0 7). S h ort -

    t er m m e dit ati o n tr ai ni n g i m pr o v es att e nti o n a n d s elf-r e g ul ati o n. Pr o c e e di n gs of

    t h e N ati o n al A c a d e m y of S ci e n c es, 1 0 4 ( 4 3), 1 7 1 5 2- 1 7 1 5 6.

    Terr y, W. ( 2 0 0 6). L e ar ni n g a n d m e m or y: B asi c p ri n ci pl es, pr o c ess es, a n d pr o c e d u r es.

    B ost o n: P e ars o n.

    T h y e, M. ( 2 0 0 9). O v e r c o mi n g Pr o cr asti n ati o n - A Mi n df ul n ess B a s e d S ol uti o n,

    M ü n c h e n: G RI N Verl a g G m b H.

    Wer m els kir c h e n, A. ( 2 0 1 4). Gr ott e n ol m e a m B a d es e e. I n Fr a n kf urt er All g e m ei n e Z e i-

    t u n g ( 1 7. 0 7. 2 0 1 4). St u d e nt e n, w as g e ht ?. Fr a n kf urt a m M ai n.

    Witt e, J., West er h eij d e n, D. & M c C os h a n, A. ( 2 0 1 1). Wir k u n g e n v o n B ol o g n a a uf St u -

    di er e n d e: Ei n e B est a n d s a uf n a h m e i n 4 8 H o c h s c h uls yst e m e n. I n S. Ni c k el

    ( Hrs g.), D er B ol o g n a- Pr oz ess a us Si c ht d er H o c h s c h ulf ors c h u n g: A n al ys e n u n d

    I m p uls e f ür di e Pr a xis. G üt ersl o h: B u n d es mi nist eri u m f ür Bil d u n g u n d F o r-

    s c h u n g ( S. 3 6- 4 9). Ve rf üg b ar u nt er :

    htt p:// d o c. ut w e nt e. nl/ 8 9 2 2 0/ 1/ B ol o g n a _ Pr o z ess _ a us _ Si c ht _ d er _ H o c hs c h ulf ors c h u n g. p df

    ( a b g er uf e n a m 2 0. 0 7. 2 0 1 4).

    Zi m m er m a n n, B. ( 2 0 0 2) B e c o mi n g a S elf -R e g ul at e d L e ar n er: A n O v er vi e w. T h e or y

    I nt o Pr a cti c e, 4 1, 2 .

    1 5 1

    http://doc.utwente.nl/89220/1/Bologna_Prozess_aus_Sicht_der_Hochschulforschung.pdfhttp://doc.utwente.nl/89220/1/Bologna_Prozess_aus_Sicht_der_Hochschulforschung.pdf

  • 152