clan battista vom wesen uno weg der geistigen bildung · 2017-12-11 · gil, incumbunt, scicnliam...
Post on 07-Mar-2020
3 Views
Preview:
TRANSCRIPT
ClAN BATTISTA VICO
VOM WESEN UND WEG
DER GEISTIGEN BILDUNG
MCMIIIL
VERLAG HELMUT KOPPER
VORMA L S GEORG BONDI
GODESBERG
n
Etcnim crilica id nooi!l dut primum verum, do quo,
vel <.'Um dubiLas, cerLus fins; el quo omnem prorau!>
Acadcmiam oovam prol'ligassc cxi~;titnalur. Analysi ...
aulem mira methodi facilitut.c problcmala gcornct1 iru
antiquis insoluta di~;!>oOh it. Et anliqui gcomclriu ct
mechanica, tanHJUam phy~;icac instmmcntb, usi sunt;
non pcrpetuo t.amon: nost.ri iisdem el perpetuo, cl
melioribus. Nam goomctrium analysi explicaliorem, ct.
mechanicam novamne, noslrae disputation is non est;
novis ccrle et ingeniosissimis invenlis auclam udhi
bcnt duces: ct, ne ab iis unquarn in lcncb•·icoso natu
rae itinere deserantur, mcthodum gcometricnm in phy
sicam imporlarunt, qua vcluti Ariud1100 aliquo filo
alligati, institulum pcragu11l iter, cL caussas, quibu ...
haec admirabilis muncli machina a Dco Opt. ~lax .
construcla est, non iam tenlabundi chysici, sed velut
immcnsi alicuius operis arch.itccli describunt. Che
mica anliquis prorsus incognita, quibus adiwnenlis in
slruil mcdicinam! quae ch<.micorum phaenomenon si
mUiludine apposita, quam plurimas humani corpul'i~;
functioncs ct morbos ncdum con iiciL, oculis plane cc•·
nit. Ccrtc spargirica, cius soboles, desiderabalur unli
quis: nos co rum voli compotes facti sum us. Et che
mica a quibusdam i.n physicam invecl.a est; uli el a
quibusd.am mechanica in medicinam. Et chemico-ph)
s ica nonnulla metoora aliaque naturae opera manu
20
III
E t principio, quod ad scicnliarum atlinet. inslrumen
la, a critica ho<lie sludia inauguramur: quae, quo su
lllll primum verum ab omni, Jlon solum false, seJ fah.i
quoque suspicione cxpurgcl, vera secunda cl vc•·isi
milia omnia acquc ac falsa mente exigi iubel. In
commode quidem: nam adolcsccntibus quam primum
sensus communis est conformandus, ne in vita agenda
aelale Iirmati in mira crumpant et insolcnlia. Ut nu
lcm scientia a veris oritur, error a ialsis, ita a verisi
milibus gignitur sensus communis. yerisimilia nam
que vera inter ct. Ialsa sunL quasi media: uL quae
!ere plet·umque vera, pcrraro falsa, Haque, cum maxi
me adolescentibus sensus communis educi dcberel,
~ verendum ne iis nostra crilica praefoeetur. Praclcreu
scn:.us communis, ut. omnis prudentiae, ita cloquen
liue regula est: num sacpe oralores magis cau.,su
laboranl vera, quae nihil vcr;simile habeat, quam
falsa, quae credibili duclu constet.. Quare periculum
subesl, ne nostra crilica adolcscenl.cs reddat. cloquen
tiae incptiores. Denique nostri critici ante, extra,
supra omnes corporum imagines suum prim:.~m elo
eant verum. Sed id adolcseentibus immature nlque
accrbe praecipiunt. Nam ut senectus ratione, ita
adolescenlia phanlasia pollct.: ncque saDe pueris, quae
bcalissimum Iulurac indolis specimen semper habila
est, cxcaecari ulJo modo oporLeL Et memoriam, qune
26
STEVENSON LIBRARY BARD COLLEGE Annandale-on-Hudson N.V 12504
t·um phantasia, m~i eadem, cerle pcne eadem e:-t, in
pueris, qui nulla alia mcnti:- Cacultalc praestanl, c.x
coli impcnsc ncces~e est. ncquc ingcnia ad artcs, quae
phanlasia, vel memoria, vel utraque valent, 11l pic
lura, poctica, orawriu, iurisprudcnlia, quicquam sunt
hcbctanda: ncquc criticn, quae omnium artium scicn
t i:u·umquc inslrumcnt.um nostris commune est, ulli de
bet. esse impcdimcnto. Jlucc incommoda declinabanl
anliqui, quibus geomctria fcrmc omnibus eraL logica
pucr<>rum. Nam medjcos imitati, qui, quo·natura ver
gil, incumbunt, scicnliam iis, quae sine acri imagines
confor mandi vi haud rccLc pcrcipi polest, tradcbant.:
ut nulla \ i naturae facta, sed scnsim, cl placidc pro
ac latis ingenio oonsuc£icrcnL rationi.
D<Jindc sola h<>d ic criticn cclcbralur; topica ncd um
11011 praemissa, sed omn ino poslhabita. Inconm10dc
itcrum: nam ul argumcnlorum invcnlio prior nal.ura
est, quam de e<>rum \'Crit.atc diiudicatio, ila lopicu
p rior critica debet. esse doctrina. AI. cnim cam nostri
faeessunl, et nullius usus putant: nam sat. est, in
<luiunl, homines modo cr itici si.nt, r em doccri, ut. quid
in ea \ e r i in est invcniant; ct. quae circurnstant vcl·isi
milia, eadem ipsa veri regula, nullam topicam docti
\ idcnl. Sed qui certi esse possunL vidisse omnia?
Uncle ilia summa ct. rara orationis virtus exisW., qua
,plena" dicitur,. quae nibil intactum, nihil non in
medium adductum, nihil auditoribus desidcrandum rc
linquit. Nat.-ura cnim inccrt.a est, ct praccipuus, immo
unus artium finis, ut nos ccrtos reddat, rccLo iccissc:
ct cr itica est ars verne oralionis, topica autcm copio-
28
t;UC. Dcindc in topica, sivc medii invenicndi doctrina
cxcrciti (,medium" Scola~>tici dicunt., quod Latini ,.ar
gumentum" uppcllanl}, cum iam norinL omncs m·gu
mcntorum locos in dissercndo, ut. scribendi clcnll'nla
pcrcurrcrc, ium racult.atcm habcnt. ex tempore \ idendi
quicquid in quaquc caussa insit pcr~>uadibilc. Qui 'cro
cam Iacultalcm adepli non sunl, oraLoris nomen "ix
mcrent: quorum munus id csL praccipuum, ut in rchus
fervidis, quae cunclationem, vel comperendinalioncm
non paliunlut· (uL in noslro .ioro, in caussis, quae
criminc constant, ct. vere ot·at.oriac sunl, sacpb,imc
USU\ enil), rcis, qui bus paucae horae ad diccndam
caussam sunt pracstilutac, pracsenlem opem a£fc1 rc
possinl. At nostri criLici, cum quid dubii iis obl.tlum
esL, illud respondent: I sLa de re sine co~iLcm .
Ad haec, loLa eloquenLia-c res nobis cum auditoribus
est, iJJud respondent: I sta de re sine cogitcm.
moderari dcbcmus, et natura ita comparalum e..,l, ul
saepe qui pollcntissimis rationibus non mo,entur,
iidem aliquo )e, i argument.o de scntcntia dcicianlur.
Quare, ut orator omnium animos pcrtigissc cct·lu-. ~-oil,
omnes at·gumcnlorum locos pcrcurrisse necessc est.
Quaproplcr non rcctc nolanL Ciccronem mulla Jc, ia
clixisse: num ct levibus iUis in Iot·o, in senatu, ct po
lissimum in concione r~rrna' il; et orat.or cxtilil im
perii Romani maicst.ate dignissimus. Quid illud, quod
in quibus caussis haerebit. oruLot·, qui unum vcrum
curat, in iisdcm sese cxpcdiet, qui vcrisimilia pructc
rca consccluLur? l\1. Brut.us hac nostra, auL fcrmc
nostra crilica insLructus (Sloicub cnim e.raL), ~liloncm
30
dcprccalivo sl.alu dcfcndcndum pulabal, cumquc c.-on
lcndcrc absohi oportcrc, cum ob eius nul'l.ima in
rcmpublicam mcrita, lum quod pessimum de cu.
pcslcm, Clodium ~ust.ulisset. At. Cicero, in l.opica vcr
salus, inlulum cxislimavil tulem reum, co rerum sta
tu, iudicum clcmentinc committcre, et conicclut·a cum
cuussam duxil: quam si c~isscl, Milo ccrlc, ul ipse
meL proiitebatur, oo iudicio cvusissct absolutus. Alqui
At·noldus, vir usqucquaquc doclissimus, cam cont.cm
nit, ct nullius Irugis cxistimal. Ulri crcdcndum, \r
noldone, qui negal, an Ciceroni, qui se a lopica po
tissimum cloqucnlcm Iuctum aiiirmat. et profit.clur,
aliorum eslo iudicium: nos aulcm, ut nc quo allcri
doncmus, alleri rapiamus, dicinlUs, ut. critica vcraccs,
it.a lopica nos Iicri copioso.s; quod, quemadn~<xlum
olim SLoici in crit.icu, Academici in topica art.c Loti
Iuct·e, ita hodic ratio disscrcndi SLoioorum uridu ~L
dcducta apud recenliorcs, varia autem el multiplex
\cudemicorwn apud Arislolclicos in usu est: quodquc,
a Pico :\Iirandulano proposilum, doctissimus quis re
ccntior uno sorite perst.ringcrct, Caicl.anus centum
numero syllogismis oppugnat. Et perpetuo anirnadvcr
t.crc licet anliquas philosophorum sectas, quo longius
ub hac crilica reccsscrunl, co eopiosiorcs Iuissc. SLo
ici, quibus aeque ac nostris ment.em veri rcgulum esse
placuil, omnium mruxime minuli el exiles; Epicurci, qui sensum esse volucrunt., puri et aliquanlo amplius
cxplicati; at Academici anliqui, Socrat.em scculi, qui
nihjl se scire, pract.crqu.am nescire a!Iirmabal, abun
dantes -et ornalissimi; Academici vero no vi, qui hoc
'32
1psum nescire se nescirc pro!itebantur, lorrcntium
more cxundabant et ni .. i~> ritu spis.si. Ct Stoici alquc
Epicurci unam dunluxat disputationis parlcm propu(!·
nabanl. Plato in altcrulram, quae verisimilior 'idc
rclur, inclinare: Cat·neades aulem utrumque complcc
tebutur opposilum, et UtlO die iustitiam esse, allct·o
non esse, aequis rerum momentis et incredibili di'isc
rcndi vi, disputabal. Atquc haec omnia indc orta, quiu
vcrum unum, verisimilia multa, Ialsa infinita.
Quare utraque diitserendi ratio viciosa: lopieorum,
quia snepc Ialsa arripiWlL; crilicorum, quia \crbi
milia quoque non nssumunl. lgitur, ut ulrumquc \ilc
tur \icium, exblimem, adolescentes scicntias artc~><JUC
ornncs inlegro Judicio doccri, quo topicae dilenl locos,
nc interea sensu communi ad prudcntiam et eloqucn
liam invalescanl, phanlasia ct memoria ad arlcs, quuc
iis praestant mentis Iacultatibus, coniirmcntur; deindc
disce1·e cri! icam; l.lun de int.egro de us quae cdocti
sunt suo ipsorum iudicio iudicent; ct. in iisdem in
ulramque partem disserendis sese exerccant. Ita num
que evaderent in scientiis veri, ad rerum prudenlium
solerles, ad eloquentiam eopiosi, ad pocsim picluram
' c phantaslici, ad iurisprudcntiam memoriosi; et ('au
tum praeterea csset, ne .fiorcnt temcrarii, ul qui de
rebus inter disccndum disputant; .neve pravc tcligi
osi, ut qui nihil, nisi a docl{)rc dictalum, verum pu
lant. Qua mihi in re anliqui nobis praestarc \idcnlur:
P) lhagorei namque univcrsum silcbant quinquennium;
per quod tempus audita solo doct.oris testimonio
,ipse dixit" propugnabant, ct genera tim l.yronum philo-
3-l
curant, Iundumcnta cum pcri<:ulo ne.gligant. .\h! nc
fallamus, ncquc Iallamur, a\Jditorcs: istas mclhodos,
sivc sorilus isws, ut. in goomct.ricis vcrissimac dcmon
slrandi viae ct rationes sunt, it.a, ubi res dcmon
slralioncm non patitur, lrunquam viciosum cai>lio
sumquc argumentan<U genus, priscae philoc,ophorum
sectac Stoicis, qui eo disscrcndi tclo ul.cbantur, obiec
tabant. Et. Chrysippi ]ogicam, ul insidiosissimam an
tiquos rcformidasse etiamnurn fama constat.
Quare isLa physicae, quae vi mclhodi gcomclricae
obtcnduntur vera, nonnisi vcrisimilia sunl, ct a gco
mctria melhodum quidcm habcnt, non demonslrnti
onem: geomelrica • demons tram us, quia facimu1>, si
physica demonstrarc possc.mus, facercmus. In uno
cnim Deo Opt. Max. sunt verac rerum Iormac, quibus
earumdcm est coniormata natura. Demus igitur phy
sicac operam, ut philosophi, nempe ul animwn com
ponamus: et in co praesLcmus anliquis, quod illi haec
studia excolebant, uL impie cum diis de !clicilalc con
tcnderenl; nos au tern, ut humanos spiritus dcprima
mus: iis quidem vestigemus vcrum, cuius sumus lant
opcrc studiosi; sed, ubi non invenimus, hoc ip•;um
veri dcsidcrium nos ad Dcum Opt. Max., qui \mus
via ct verilas est, manuducat.
Dcindc gcomctrica method us ph) sicas disscrlationes
iu.xta ac gcomctricas apodLxcs, tamquam conlcntas
doceri tantum, ornari vctat. Jt.aquc rccenliorcc, phy
sicos omncs gcnere dissercndi conLcnto ac severo uti
animadvcrtas: cum que haec physico, et cum discilur
et cum pcrcepia est, perpctuo ex proximis proxima in-
iO
\II
S ed illud incommodum nost •·oc s~udiorum ratiouis
maximum est, quod c1nn nnluralibus doclrinis impcn
sissimc studcomus, moralcm non tanli Iacimus, ct.
cum polissimum part.cm, quae de bumani animi in
gcnio ciusque passionibus ad 'ilam civil em ct ad clo
qucntiam accommodate, de propriis virtu tum ac 'ici
orum notis, de bonis malisquc arlibus, de morum chu
racleribus pro cuiusquc aetatc, sexu, condicionc, for
tuna, gcnte, republica, eL de illa dccori arte omnium
dif!icillima disscrit: atquc adco amplissima pt·acslan
tissimaque de rcpubl ica cloctrina nobis-- dcscrla fct·mc
ct inculla iaccL. Quia unus hodie studiorum finis 'c•·i
tas, vcstigamus naturam rerum, quia certa vidclur:
bominum naturam non Yesligamus, quia est ab arbi
trio ince~lissima. Sed haec ratio studiorum adolesccn
tibus ilia parit incommoda, ut porro nee satis \ilum
civilcm prudenter agant, nee orationem rnoribus lin
gcrc ct aifcclibus in11ammarc satis sciant. Et, q;.l()d
ad p•·udcntiam civilis vitae atlinct, cum rerum huma
narum dominae sint occasio ct clcctio, quae inccl'·
tissimac sunt, casque, ut plurimum, simulatio ct dissi
muJatio, res iallacissimac ducant, qui unum vcrum cu
J'ant, dii.£icile media, difiicilius fines earum asscquun
tur; ct suis consiliis fruslrati, aJicnis decepti, quam
58
'>ncpis.,imc nbcunl. (luando igitut· 'itac Uf!Cndu l'\ re
rum momcntis cl appcndicibu-., qu.1c circum-.t.Hltiac
di<:unlur, acstimuntur: ct carum multae forlu..,.,c .tlic
nac ac incplae, nonnullac sacpc pt•t 'crsacJ ct quundoquc
ctiam ud \ Ct'sac suo J'ini sunt; non C\ isla recta mentis
regula, quae rigida c-.t, hominum facta acslimat·i pos
sunt; sed ilia Lesbiot·um Ilexili, quae non ad "'l' cor
pora dil'igit, sed '>C ad corpora inflcctit, spccluti de
bent. Atque adeo hoc scientia a prudent iu dbtul,
quod scicntia cxccl lunt, qui ttnam caussam, pet· quam
pitlt'ima naturae dfccta perducunt; prudentiu \CrO
praestant, qui unius facti quam plurimas cuu ...... as
\'CSiip:nnt, ut quae sit \Cra, coniiciant. I dquc adco fit,
quia scicntia ad summa, sap icnlia ad inl'ima -.era
spec! at: undc stulti, illilcrati asluti, docti impt·udcn
tis cl 'ifi sapicntis distinguuntul' charactcres ct no
lac: nam in 'ita ugcnda stulli ncquc sumrn·t, ncquc
infima vera attcndunt; illilcrati ustuti inlimu animnd
' crtunt, prima non vident; imprudcntcs docti ex
summis iniima, sapienlcs \Cro C\ iniimis summ·t diri -
gunl. t ex gcncre 'era actcrna sunt, particular ia
autcm q uoque tcmporis momcnto in [alsa mut<tnlur; ·
aeternn supra naturam extant; in natura cn im ni hil,
n isi mobile, nisi matabile eontinetur. Tum autcm bo
num cum 'cro congruit, ct. cnmdcm cum co 'im
habet, casdem dotes. Pl"oin st.u ltus, qui nee ex ACncre,
nee in specie vera norit, semper praescntcm suae
temel'itatis fert pocnam. Indoct.o autem asluto, qu i
60
\Cra pcculiaria captul, nee c., gcncrc \Crum tenet,
quae n'>lutiac hodic pro-.unl, cue ipsac eras noccbunt.
Docli 'cro imprudcntes, qui ad peculia ria a \ cro C'\.
~-:cncrc recta pcrgunt, per anfracluosa vitae pcnurn
punt. At sapicnt.cs, qui pc•· agcndorum obJiqun ct in
cct·ta ad aeternum vcrum collimunt, quia rectu non
possunt, circumducunt iter; ct consilio expcdiunt in
tcmporis longitudincm, quantum natura Iicri polc'>l,
pro!utura.
~on rcclc igitur, per haec, quae diximus, ii faciunt,
qui iudicandi ralionem, qua ulitur scientia, in pn•dcn
liae usum lransicrunt: num ii res recta ratione ac!->li
lllanl, cl homines, cum bon:l ex par Le slulti sinl, non
consi lio, sed Jibidine vel fortuna I'Cguntur: ipsi de re
bus iudi canl, qualcs esse opo•·luer iL, et res, u t pluri
mum, Lemere gestae sunl. Et cum sensum comm:.mcm
non cxcoluerinl, nee vel'isimiJia unquam secuLi :.inl,
uno \Cro cont.cnti, quid porro de co homines com
munilcr scntiant, ct an iis quoque vera videanlur, nc
quicquam pcndunl: qunc res non solum privalis homi
nibus, sed principibus 'iri<, ct. surnmis rcgibus ct
summo vicio datum est, ct quandoque maximo damno
maloquc I ui L. Cum IIcnticus lcrt.ius rex Gnl liarwu,
J lcnricurn G uisium duccm, popu larissimwn pr incipcm,
sub publica commcalus f.idc, ct. in mediis Ga!Jiarum
COil\ cnlibus morti dari mandasscl, quamquam Iacl~>
iustac subcssenl cau.,sac, <Juia tamcn non \idcbanlur,
rc Romam pcrlata, Ludo,icu-. ca•·dinalis :\ fandrutiu ... ,
62
n.•r·um publicarum pn.tdcnti.,..,imu-., fact-um in ca 'crba
nota,it: ,Principcs non .,olum, ut. res \Crac cl iu ... tac
..,int, sed ut tales quoque 'idcanlur curare oportcrc ".
Quod sapiens dictum mala inde in Galliac regno orlu
quum verissimum esse comprobarunl. Rcclc igitur
sap ientissimi Romani in prudcntiae rebus quid vidc
rctu r· spcctabant.; ct. cum iudiccs, tum scnator·c.., per
verbum , ,ideri" suus sentcnlias concipiebant.
Ut haec igit.ur omnia complcclamur, philosophi, qui
propter· cximiam rerum mu.,imarum scienliam ,polr
lici" olim, uni,ersarum rerum publicarum nomine, \O·
cubanlur, postea ex pana urbis Athcnarum particuln,
cl loco ubi docebant., nomen habucrunl, ac Pcripalc
lici ct. Acadcmici dicli sunL, tum rat.ionalem tum ua
lundcm moralemquc doctrinam ad civ~lem prudcnlinm
apposite lradebanl; hodic res nobis ad anliquos ph.)
sicos rccidcrunt. Et quando olim triplex philosophia
ab iisdem lradebatur ad eloquenliam accomodnlc,
unde a Lyceo Dcmosthcnes, tlb Academia Cicero lu
culcntissimarum maximi oralorcs linguarum prodicrc;
hodic ca ratione dooctur, ut in ea font.es omnis \Cri...i
milis, copiosac, aculac, ornalac, explicatac, amplac,
morulae inilammalacquc oralionis sint cxiccuti, ct
auditorum mcnt.cs eoniormunt similes
... 'i•·ginum nostrarum, quos mulrcs student dcmjssis humeris esse, ct \incto pccto•·e, ut gracifcs sicnl:
si qu.1 est habitior paulo, pugilcm esse uiunt, deduc.:uol cibum: lamctsi bona est natura, reddunl curalura iunceas.
6'!
conscqui natura 'ideant ur. Quamobrem acute, neque
titra 'crum quis di,~rit: ciu.,modi mcndacia co., in
'>cnirc tantum po.,.,e, qui vera philosophiae uptime
'>ciunt. Id egrcgic prucstunt geomctrae, qui ex fa!..is
prucmi~sis el datis, suuc ' i mcthodi, a conscqucnli
\Cra conlicittnl.
'l•:t fincm quoque, qui hodic mnxime celebratur, ncm
pe ' erum in idea, sh c ex gcncre, in re poctica ad
prime utilem arbit•·or. \cquc cnim in ca sum scntcn
tia, poet as Iabis prnccl(>llc delcctari; quin affirm.trc
audcam LOS aeque ac philo ... ophos ex ins titulo ' era .o.,c
qui. "\am pocta dcleclando docet, quae severe philo
sophus: utcrque docet oHiciu, ulcrquc mores hom inum
dcscribit, ulerque ad 'irlutes cxcilat el a -.iciis abdu
ciL: sed philosoplllls, quia cum c•·ud itis rem habet, id
dissc•·it ex genere; poet a 'ct·o, quia cum vulgo agit,
sublimibus personarum, quas Iingil, faetis dictbquc
lamquam excmplis quodanunodo. cxeogitatis pcrsu.t
dct. Quamobrem poclac •·eccdunt a fonnis \Cri qutJii
diani::., ut exccllcnliorem quomdam veri f.peciem ullin
gunl: et naturam inccrlnm dcscrunt, ut naturam <·on
slanlcm sequuntur; <tlquc adeo Ial::.a sequunlut·, ul
sinl quodammodo \CI'iot·cs. Higor hie humanarum ac
tionum, ul quis in omnibus ct per omnia sibi con.,lel,
opl imc a Stoicis, qui bus rccenliores responde1·c 'i
dcnlur, doccbalur. Undc ii mcrilo suac Stoieae !>cctac
prineipcm asscrebanl llomerum, qui Arislolcli pt•in
ccp., poctico1·um mend.tciot•um c~t urtiicx. Quaproptc•·
per quas ipsas eaus~a~ noslrorum studiorum Jin..:m
prudenliac civ iii obc!>~c docui, cum pocticac condu-
7tl
runt ac ulti sunl. '\cquc Chri~linos, quod ~uo.., dcos
non crcdcrenl, ~ed quod non adorarenl, pcrsequcb.tn
tur. Sed quid stullius, quid incptius, quam iubcrc per
cacrcmonias eerlas inecrta adorare numina? Al Cllrt
sliana rcligio dogmata de Dei Opt. i\lax. natura di
vinisque mysLcriis quam ccrlissima cloeet,: uncle ri! u;,
cL cacrcmoniae sunt, mcrilo ccrlae. Quare nova !>Cien
liu apucl nos di,initus nat.u est, quae divinos ciu1> veri
Iontcs aperit, sacros libros eL tradilionem, et, ,thl.-o
logia dogmalica" nuncupat.ur. !tuque, ubi olim Lex
XII Tabularum a cacremoniarum capite incipicbal:
,Deos caste adeunto", fl!fllinirwcHs rorlc:r a titulo /)('
Su111 IIW '1'1·i11ifalc cl fide rafholica inauspicatur. Eius aulem doctrinae optima mcthodo, quasi rivulus erfluit,
alia theologi.a, quae ,moralis" dieitur, ct. de Iinibus
bonQrum, de virLulibus officiisquc ad ChrisLianarn re
ligionem aeeomodat.c praeccpia. consignat. Quae de
Deo scientia, quae caeremoniarum caslilas, quae mo
rum doctrina tanta verit.ate, lanla dignif ale, lanta 'ir
tute praestant, quod Christiana rcligio, non ut aline
vi ct armis, quibus gentes delerent, sed ~ iriutibuc; et
cruciatuum constantia in duas sacculi sapientbsimns
gentes, Graecos Romanosque, et in potentissimum or
bis lerrarum imperium sese insinuavil; atque cue cum
suo imperio, cum Slta doelrina in Chrislianum nomen
sponte sua coneesserunt; nee lamen eorurn rcligionis
ac philosophiae monumcnta delela sunt, divino corte
consilio, ut in omne aevum ulraque ad exemplum col
lata, ill a humana, noslra prorsus divina 'idcretur.
X
ILrctcnus de scicntiar-um inslrumentis; nunc de nostrac ~ludiorum ralionis adiumcnlis disseramus. Et
quod de multis rerum argumenlis, quae a prudcnlia
sunl, arlcs rcduclas habeamus, Yercor ne damno po
lius nostrac studiorum rulionis, quam lucro apponi
ncccssc sit. ' am de iis t·cbus, quibus prudcnlia mo
dcralur, arlcs, si mullac, nullae; sin modicac, multac
sunt. Qui cnim omnia prudcntiac in artcm redigcrc
conantur, principio inancm insumunt opcram: quia
pr·udcntiu ex r·c r·um circumslanliis, quae inSinilac sunt,
sua capit consilio; quar·c omnis car-um compt·chcnsio,
quam amplissima, nunquam est salis. Dcindc consuc
faciunt audilor·cs, ut communibus praeccptis adhacrcs
cant: quo nihil in actu roru!n inutiljus cxpcrimur·.
Quamobr·cm ul. usui sint aries, quae prudcntia con
stant, uU oratoria, poclica, historica, deorum compitalium inslar s int; cl. lanlum dcmonslrcnl quo et qua
sit. cundum: ncmpc per philosophiam ad ipsius opli
mac contcmplationcm naturae. Cwn enim una cxcolc
batur philosophia, sive adco una optima spectabatur
natura, ma"\imi in quoque islarum artium gcncrc
scriptorcs apud Graccos, Latinos et. nostros !lorucrunt: arlibus autcm npud quosquc oorum excultis, non
pcrindc clari cxlilcrunt. f..xcquamini, quaeso, de sin
gulis ralioncm; ct. me nihil .falsi di.xissc invenictis.
Quaproptcr qui art.cs ac disciplinas, quae nedum om-
86
X
SO\\ cit von den \\'crkzcugen dcr \\ isscnschaflcn; jcl7t
will ic:h von den Jlilfsmitte!n unscrct· Studicnnrl hundcln. DaB wir filr , iele racher, die der Urtcilskrart angchurcn, Lchrmcthoden bcsilL.en, bedeulet, filrchle ich, mchr cincn Nachtcil als eincn Vorteil unserer Studicoarl. Dcnn dn wo
dio Urtcilskra£t maGgcbcnd ist, sind 'ielc LchrmctJtoclcn gar kcinc; sind sic maBig an Zahl, dann sinds 'ielo. \\ cr
numlich nile Oinge der Ut·leilskrart in cine LchrrnctJtodc bringen will, macht sich zum erstcn einc citle J\IUho; dcnn die Ut·tcilskt·a[t richlel sich in ihrcn Enlschcidungcn nach don Umstiindcn, dercn Zahl unbcgt·cnzl ist; da•·um mag ilu·o Zusammcnfassung noch so umfangTcich scin, sic ist doch nicmnls aust·oichcnd. Fernet· gcwohnt man die II Urct· daran, daB sic sich an allgemeine Vorsclu·ifLen ldnmrnom, was im Augenblick des Ilandelns cr[ahrungsgcmUB das UnzwcckmilBigsle ist. Urn also Nutzcn zu bringcn, mils· sen die LchrmetJ10deo, die es mit dor U•·t.eilskrnft zu tun haben, wie die dcr Beredsamkeii, der Dichlkun<;l, dcr
llistorie, 'on der Art dcr Lares Compitales soin und nur zcigcn, wohio und auf welcbcm \\'ege man .-.u gchcn hat: niimlid1 auf dem \\"cg der Philosophic zur Betrachtung dcr ,ollkommcnen 1 alur sclbst. Als man our cine ein/ige Philosophie p£lcgte, odcr gar einzig auf die 'ollkommcnc :\atur blicklc, da bliihlen in jeder Art dicser Kilnsto die groBtcn Schrift.stcllcr bci den Griechen, den Romcr·n unci den Un· sercn; nac:hdcm aber die Lchrmcthodcn bci ilmcn allen
ausgcbildcl warcn, sind kcine l\liioncr \Oil glcichct· HeriiJlmtJICil mehr aufgetreten. Stellt cinmal, bitlc, die Untcrsuchung im cin6clncn an, uod illr wc•·dcl findcn, daB ich nichts Falschcs gesagt habe. Darum mochlc ich die Lcutc,
87
tici" diccbanlur, leges oratoribus minislrabanl; oru
tores aulem in caussis ax !aclo ipso aequi urgu
ment.a inveniebanL Quare, cum apud Graecos iul'is
prudenlia ct philosophorum scicnlia, et pragmalico
rum de legibus historia et oratorum Jacullate con
linerelur, apud eosdem de philosophia innumeri, oru
lionum quam plurimi, nulli aulcm de iurc libri eranl.
Philosophi autem Romunorum ipsl erant. iurisconsulti,
ut. qui in una legum perilia omnem sapientiam posu
erunl, sive sapienliam heroicorum t.emporum mcram
conservarunt: elcnim
haec Iuit. sopicntia quondam,
publica privatis scccr·ncrc, sacra pro£anis,
concubiLu prohibcr·o vago, dnr·o iura marilis,
oppida moliri, ct. leges incidcrc ligno.
Quare eadem dc!inilione Romani iurisprudcntiam, qua
G racci sapienliam, ,divinarum humanarumque rerum
notitiam" de!iniebanL Cum aulem ca sapienlia iusl i
tia et civili prudenlia lola Jerme conslel, doclrinam de
republica et de iustitia multo rectius, quam Graeci,
non dissercndo, sed ipso usu reipublicae perdiscebant.
Haque, ,veram, non simulatam philosophiam" sec
tantcs (nam de his tem pori bus verba iurisconsulti
' erius dici possunt), in lis virlulibus prius publica
pcrsaoete obeundo muniu, magistratus nempe et im-
peria se Iirmabant; senes tandem aetaLe carumdcm
92
mcnlnriis iterum innumcr:l!> factorum species confin
Aunl, iurisprudcnliam itcrum in minutae diligcnliuc,
quae diximus, mala coniiciunl.. fhlitil dcindc in Italiu
Andreas Alciatus, quem dcinde Galli summa cu m
laude scclati sunl.; qui, sicul antiquac i trisconsulto
rum scclac ab ipsis aulhoribus habucrc vocabula, ii
ilidcm Alciatiani appcllal'i dcbcrcnt; ct Latinac Gt•ac
cacque linguae pcritia hisloriarumque Romanat·um
erudilione suam Romano iuri luculentiam restiluerunt.
At ii polius leges Romanis suas reddidcrunt, quam ad
nos noslris rebuspublicis aplas apporLaverunt. Quat·c
in hac ipsa s ua de iurc privalo prudcntia, ut de pri
valis noslri tcmporis oontrovcrsiis r cspondcant vel
dcciclant, Accursianos evolvunt, et ab iis aequi ar
gumcnla mutuantur.
Igilur, quando leges pro rcipublicae inslil ulis con
dcrc ct. inLerprctari neccssc est, priocipio rcgni con
slilulioncm, seu legem ilJam ,regiam", quae lata qui
dcm non est, sed cum Romano principat.u nata, spcc
tari ct. doctrinam de republica monarchica oplimc
iurisprudentem tenere oportct. Deinde omnia pro regni
natura ad civilem ordinarc aequiLaLem, quae ILalis
"fJinsla ?"ctfJione di Btalo" appcllatur, et unis rerumpu·
blicarum prudentibus gnara: quae ct. ipsa acquitas na
luralis, et quidem amplior est, ulpole quam non pri
vata utili tas, sed commune bonum suadeat.: sed, quia
id nee praesens nee pcculiarc est, vulgus, qui non
122
'idct nisi ante pedes posit a, ct particularium dun
ta:~.ut intelligcns, ignorul.
Ad haec statuat ca acquitalis ci' ilis cons ilia optima
C!->sc, quae acquitalem nuluralcm quoque prac !->C fc
•·ant; his ilia proxima, quuc ctsi, uti a Iustiniano u .. u
copio dicitur, ,impiu J>rncsidia" videanLur, lumen J>l'i
vato damno utiliLalcm publicam longe aifcrant nmpli
orem; poslrcma c.ssc quae ct ci' ibus bono sint, nc
quc rcipublicae obsinl. '\am quae civibus prosunt, rei
publicae noccnt, aequilalis naturalis, non civilis con
silia sunt; quae vcro cl ci' cs, et rcmpublicam damno
ufficiunt, non consiliu principatus, sed ,dominalionis
flagitia" dicuntur, quibus mali principes ius fasque
proculcant, et prius rcgnum, tandem scipsos pcrdunl.
Dcniquc principat.us Romani o1·iginem, stabi limcn,
formam, auct.um, statum, intcritum conl.emplctur·, ct
ca omnia cum nostri tcmporis regno componat, ut, an
cacdem publicae utilitalcs conscquantur, dispicial.
Tum quamque deiinitionem ad regni vim el naturam
rc£crat; et cuiusquc Romani iuris publicam aliquam
caussam, quae ncccssario omnibus subest, vcstigcl;
ct. quae iura privata c:x caussu condita sunt, quae no
stro regno prosit, producat; quae non obsiL, permittat;
quae noceat, coarcLet.
Quid c.st. iuslitia? constans communis utilit..alis cura.
Quid iurisprudenlia? optimi regni notit,ia. Quid ius?
ars tuendae publicae utilitalis. Quid ius si'e iw.tum?
utile. Quid ius naturale? utile cuiusque. Quid ius gcn-
124
tium? utile nationum. Quid ius ci' ile? utile ci' ita tis.
Qu.i Iontes iuris? et cur ius naturae natmn? ut homo
quoquo modo , ·ivat. Cur ius gentium introductum? ut
homo tuto el facile vi val. Cur ius civile conslitulum?
ul homo Ielicilcr bcatcquc vivat. Quae summa lex,
quam semper in aJiis int.cq,rclandis sequi de bemus?
rcgni amplitudo, prineipis salus, gloria utriusquc.
Cur leges Furia Caninia, Aclia abrogat.ae? Cur
sublatum ius Latinae et dedilitiae libcrl<llis?
Cur omnes manumissi Iiberti Romani facti? ut
Romani ingenui obsequio principis Iirmarentur. Cur
dominorum sae,itia in servos cocrcita? ut. ne porro !o
ris erumpaut, el audcant. principis potentiam at.tcnlarc.
Cut· peculia iiliis.familias paLI'imonii iure pcrmissa?
ut. mulcla quoque a r:Jelinqucndo deLcrreant.ur. Cur lc
gitimationes institutac? ut. patriciorum ferocia man
sucscer·ct. Cur dominium ex iure Quirilium et ius bo
norum, usucapio in ltalia cl Jongi tcmporis possessio
in pro' inciis olim distincta, nunc confusa? Cur omncs
imperio Romano subiecli ci,itat.e Roman a donali?
An quo sanctius ficret arcanum, posse a provinciis
imperalorem Roman·um cligi? An, quod veri us, ut. om
nium aeque interesse!. imperium Rom anum stare? Cur
donationes insinuandae? nc quis largitionibus turbida
agitcL Cur aucta militum privilcgia? quo studcanl
magis potenliac. principis. Cur Iideicommissorum pu
dor abiit in iuris neccssitat.em? ut socii populi Ro-
IZ6
l
XII
0 ptimorum autcm co pia C'l.l•mploru:n poti ...... immn 'i
delur esse ... tudiorum, quae imitatione con..,lunt, adiu
mentum. \equc enim, inquiunt, esset \ irgiliu-;, nbi
ante Iubscl Ilomer'us; ncquc apud nostros Torquatus,
nisi ante Vir·gilius. Et vulgo fcrunt ,facile iu,cntis
addcr·c". Sed altr·insccus ct id nHIXJmum est commo
dum, invcnlionum pracrogntiva; ct. iur·isconsul!i in dc
Iinitionibus habent: ,occupanlium conditioncm c.,.,c
meliorcm." \mn quid aliud est, quod quam plurimis
in rebu'> carum invcnlorcs ct, tempore ct dignitatc
primi, atquc adco saepe soli cxtiler·unt? Quid, ~i op
tima ar·tificum cxempla di'l.cr· im obcssc potius, quam
prodessc omni cius gcncris studiorum ralioni? \Jirum
fortasse, sed certc 'erum. \am qui optima nohi., ar
tium rcliqucrunl cxempla, nullum exemplar ipsi an
tea, nisi nuturam optimam habucrunt. Qui 'cro op
tima opiiicum, ut pictorum, e:'l.cmplaria sibi imi!nndu
pr{)ponunt, meliora etficcrc ncqucunt: nnm quantum
in natura boni cral, a rprior·ibus in suo cuiu.,quc t_:c
ncrc cxhnustum est; alioqui non cssent optimi; ac
q uare, lantundem; cum nee phanlasiac 'im, nee spiri
luum mobilitatcm et. copiam, nequc ncr,orum '>tr·uc
tu.ram, quibus a cerebro ad manum feranlur, .1cquc
lanlundcm c>..er citalionis, undc candcm facilitnlcm ha
berull. Cum igitur nee &upcrarc, nee acquarc po~-o ... inl,
necessc est ut in dclcrius \'Crgant. Quod sane 'erum
13-t
gcs, de Ieudis consuetudines, doctrinae Graccac, Ln
tinac, Arabicac in noslrarum usus rcrumpublicarum
imporlatae, sunt pcrnosccndac! Ad haec addas librari
OI'um menda, librorum plagia et. imposturas, alicnac
manus irreptioucs, quibus lcgitimos authorum part.us
vix agnoscimus, vix ge1·manos SCilSUS assequimur. ltu
ut, cum, quod nos scire oporlet, Lot libris conlineatur, quo1·um linguae int.ermorluae, rcspublicae deletae, mo
res ignorati, codices corrupti, una quaevis ars scien
tiaque adeo dillicilis facta est, ut vix singuli ad sin
gulas probtcndas sufficiant.. ltaque studiorum unhcr
sitatcs nobis institulae sunt, ct omni disciplinarum
gcncrc instructae, in quibus alii alias doctrinas, suac
quisque scient.issimus, tradunt.
Sed huic commodo illud ineommodum obiicilur, quod
m·tcs scientiaeque, quas ..sola philosophia uno tamquam
spirilu continebat, hodie divisae et distractae sunt.
Antiquitus ita constabant. philosophi, ut non solum
mores suae cuiusque doct.rinac convenientcs, sed ip
sum disserendi genus accommodatum habcrenl. Socra
tes, quia ,nihil sc scire" proiitebaLur, nihil quicquam
ipse af.fcrebat in medium, sed minulis inLerrogationi
bus se a Sophistis velle discerc simulabat; quibus
dnlis, suas coniiciebat induct.ioncs. Stoici, quibus men
tern veri vegulam, ct. sapientem nihil opi nari placebat,
ipsi indubie vera pro suo iure sumebant.; et ea, per
vera secunda, tamquam per annulos, ad dubia usque
calenabant, et soritc, suo Lelo, ut.ebantur. Aristotelcs,
qui et. sensu et mente verum diiudicari volebat, syllo
gismo ut.ebatur, quo communiler vera dabat, ut in
t-16
specie dubia sibi certa n:ddcrcnlur. Epicuru-; 'cro, qui
scnsibus nolionem 'eri dcmandahal, nee dabat quic
quam, nee aeeipiebat ab ud,er!'>arii.!.; sed rc.-. nuda ct.
simpliei oralione oxplieabal. IIodie autem audilores
forte dueli ab Arbtotclico in disscrtatr-icc, ab Epicu reo in physiea, a Cur·thcsiuno in mclaphysica cru
<liuntcr; a Galenico discil medicinac lheoriam, a chcmico
pnl.xim, ab Accursiano iurisprudcntiac Jm~lilu/iout•s. a
Fabrista Pcmdrclannu, ab Aleialiano ('odici!l libros
praclcgit. Et ita ineondita ac sacpc pervcrsa cor·um
instilulio est, ut, quamquam partibus doelissimi sinl,
in summa !.amen, qui sapicnliac Ilos esscl, non con
stcnl. Quare, ut id vilctur incommodum, \'Cllem, ul
\rniversitatum anlcccssorcs unum omnium diseij>linn
nrm syslema ad rcligioncm et rempublieam accommo
datum componcrcnl, quod doctrinam usqucquaquc <'On
formcm obtincrcl, idquc ex publico institulo prol'itc
rcnlur.
148
/i()ri cf r111fiquct l'lftulionLm ra/i()lle r()nciliala, nihilominus maxime ntlgarem conccpi; nam
'on fumum ex £ulgorc, sed ex fumo dare luccrn velim.
Mea autcm circa id at·gumcntum excogit.aLa nullis
magnilicis -ornavi verbis, 11e i1uuriam .facere vidcrcr
tibi, erudite ]ccLor, qui !Juo iuclicio duceris, cL ius esse
tuum intclli,gis de scriptore in alterutram parLcm iudi
carc. Sed nonne replicaverit, id gloriosi est, quod
dixcrim, me novam rem in litcrarum rempublicam
apportare? Iinime vero: nam novit.as proprium !au
dis argumentum non est; ridicula enim ct monstra
novilatc censentur. Illud vcro laude dignum, rcctc
nova dixise: quod ego tibi, lcclor, communique cru
dilorum iudicio virorum pct·milLo, a quibus p t·ofitcor
me nunquam esse dissensur-um. am icl in omni vita
unum maxime formidavi: ne ego sol us sapcrcm, quae
res plenissima discriminis semper m.ihi visa est, ne
nut deus fierem, aut stuHus. Sed idem obiccerit me
satis rebus ipsis osLentassc magnificum, qui omnia
sapientiae studia mihi subiccerim; ct cle iis, lam quam
in omnibus vcrsalissimus, iuclicia rotundo ore pro
tulcrim. Sed qui icl obiicit, quae haec sinl iudiciu,
quaeso, animadvertat: nempc, ut doclrina a liu a lii
prosit vel obsit, et qua ratione obesse non possit; quod
iudiciorum genus, nisi qui
horum ... nihil cgt·cgic, practcr caclera ... ct tamcn omnia haec mcdiocriter
stuclucril, nemo rccte practcrea proferre polesl. \am
lSi
top related